સરસ્વતીચંદ્ર
ભાગ : ૪ - ૧.૬
સરસ્વતીચંદ્રનું મનોરાજ્ય અને પૂર્ણાહુતિ
ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as NicheTech / MatruBharti.
MatruBharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
NicheTech / MatruBharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૬ : સરસ્વતીચંદ્રની અશ્રુધારા
And the Raven, never flitting, still is sitting,
still is sitting, On the pallid bust of Pallas, just above my chamber door;
And his eyes have all the seeming of a demon’s that is dreaming,
And the lamp-light, o’er him streaming, throws his shadow on the floor,
And my soul from out that shadow that lies floating on the floor,
Shall be lifted-nevefr more !’
- Edgar Allan Poe
વિષ્ણુદાસ પોતાના મંડળ સાથે અલખ જગવવા પર્વત ઉપરથી ઊતરી નીચે ગયા હતા ત્યાં તેમની ગુફામાં સરસ્વતીચંદ્ર એકલો પડ્યો હતો અને વિહારપુરી તથા રાધેદાસે આણી આપેલા પત્રોનું પોટકું ઉઘાડી તેમાં ડૂબી ગયો હતો.
બહારવટિયાઓએ ચંદ્રકાંતને લૂંટી એના સામાનમાંથી હાથ આવેલા કાગળો માર્ગમાં ફેંકી દીધા હતા તે બાવાઓએ ઉપાડી લઈ આણ્યા હતા. સરસ્વતીચંદ્રના હાથમાં આજ એ પત્રો આવ્યા અને એકાંત મળતાં મંત્રસંયોગ જેવી સિદ્ધિ પામી એ પત્રોમાં ડૂબ્યો.
ચંદ્રકાંત સરસ્વતીચંદ્રનો પરમ મિત્ર હોવા છતાં, દ્રવ્યસુખી મિત્રના સર્વ સુખસરોવરમાં દુઃખમહાસાગરનું ખારું પાણી ભેળવવા ન ઇચ્છનાર રંક મિત્રે પોતાના નિર્ધનતા અને કુટુંબ-કલેશની કુથલી કે સંજ્ઞા સરખી સરસ્વતીચંદ્ર પાસે કદી કરી ન હતી. પણ પોતાના રંકમિત્રો અને કુટુંબીજનોના પત્રવ્યવહારમાં એની દુઃસ્થિતિની છાયા પડી રહી હતી અને એ છાયાનું આજ સરસ્વતીચંદ્રે પ્રથમ જ દર્શન કર્યું. એ છાયાનો એના હૃદયમાં પ્રથમાવતાર થયો તેની સાથે જ એ ચકિત થયો, સ્તબ્ધ થયો અને દુઃખિત થયો.
‘અહા ! ચંદ્રકાંત ! ચંદ્રકાંત ! શું તારે શિર આવાં દુઃખે છે ને મને તેનું સ્વપ્ન પણ તેં આવવા દીધું નથી ? પ્રિય કુમુદનું દુઃખ તો મેં દીઠું, પણ પ્રિય મિત્રનું તો માત્ર વાંચ્યું જ. મિત્ર મેં તારી સાથે ભેદભાવ રાખ્યો ? સરસ્વતીચંદ્ર ! તારા ઉપર તો હજી સુધી કાંઈ જ દુઃખ નથી પડ્યું. તું જ્યાં ગયો ત્યાં અન્નપૂર્ણાની કૃપા જોઈ અને જાતની ચિંતા તો કરી જ નથી. પણ આ તો નવું દર્શન !’
એ ઊભો થયો, મિત્રના પત્રો છાતીસરસા ચાંપવા લાગ્યો, અને નેત્રમાં અશ્રુધારા ચાલી રહી. એક પથ્થર ઉપર બેઠો અને એક પત્ર વાંચવા લાગ્યો.
‘પ્રિય ચંદ્રકાંત,
તમે સરસ્વતીચંદ્રને શોધવા ગયા છો પણ ગંગાભાભી સિવાય તમારા ઘરમાં કોઈને આ વાત ગમતી નથી. મુંબઈનું ખરચ અને પ્રમાણિકપણાની કમાઈ એ બે વાનાં વચ્ચે સાપ અને ઉંદરનો સંબંધ છે. તમારાં માતુશ્રી બડબડે છે અને પૂછે છે કે સરસ્વતીચંદ્ર તમને શું દૂધ દોહી આપવાના હતા કે જેવીતેવી પણા કમાઈ છોડી એની પાછળ પ્રવાસનું વિશેષ ખરચ કરો છો ? તમારું નિત્યનું ખરચ તમારી સાધારણ કમાઈને ખાઈ જાય છે, તેમાં તમે આ નવું ખરચ આરંભ્યું અને તમારી ગેરહાજરીમાં કમાઈ બંધ છે એટલે ઘરમાં સૌને ખરચ ઓછું કરવાનો વારો આવ્યો છે અને તેનું કારણભૂત થયેલો સરસ્વતીચંદ્ર તેમની ગાળો ખાય છે.
ખરું પૂછો તો મને તમારી વર્તણૂકમાં કંઈક વિરોધ લાગે છે. ગમે તો ઘરમાં સૌને વશ રાખી સૌને સ્વેચ્છા પ્રમાણે ખરચ કરતાં અટકાવો. તેમ કરવામાં કુટુંબક્લેશનો ભય છે, પણ બે પૈસા ઊગરે ત્યારે એવો કલેશ કરનાર બડબડે તે ગમે તો સ્વસ્થ થઈ સાંભળી રહો અને ગમે તો એક વાર એવી ગર્જના કરો કે સૌ કલહનાદ શાંત થઈ જાય. એક વાર ભૂંડા કહેવાશો પણ જન્મારાનું સુખ થશે. બાકી ખરચ કરવાની ટેવ પાડી એ ટેવ ઘડીઘડી બંધ કરવાની આશા રાખો તે મિથ્યા છે. એ ટેવને લીધે તમારે નામે દેવું કરવાનું એમને જ્યાં સુધી સૂઝ્યું નથી ત્યાં સુધી ઈશ્વરની તમારા ઉપર કૃપા છે.
બીજો માર્ગ એ છે કે સરસ્વતીચંદ્રે મુંબઈ છોડતી વેળા તમને જે મોટી રકમ આપી છે તે તેની ગણી તમારે માટે ન વાપરવાના સદ્ગુણનું મિથ્યાભિમાન છોડી દો તો સૌને સુખ થશે. જાતે એમ કરતાં મન અટકતું હોય તો મને મુખત્યારનામું મોકલો અને બેંકમાંથી પૈસા ઉપાડવારજા આપો. લક્ષ્મી ચાંલ્લો કરવા આવે ત્યારે મોં ધોવા જવું કામનું નથી.
હું તમારા જેટલું ભણ્યો નથી પણ ગણ્યો વધારે છું ને માયા રાખો છો તો આટલું કહું છું. પછી વિદ્યાનું પૂંછડું ઝાલી રાખવું હોય તો તમે ભોગવજો અમે જોઈશું.
લિ. તમારો બાળપણનો સ્નેહી
સંસારીલાલ’
ચંદ્રકાંત ઉપર આવા પત્રોમાંના ઘણા નીચે એણે ટૂંકમાં ટાંચણ કરેલું હતું અને તેમાં પોતે લખવા ધારેલા અથવા લખેલા ઉત્તરનો સાર હતો. ઉપરના પત્ર નીચેનું ટાંચણ એના હાથનું સરસ્વતીચંદ્ર વાંચવા લાગ્યો.
‘ચંદ્ર પાછળ ચંદ્રકાંત દ્રવે તે ઘરના પથરા ન સમજે. પારકું ખાવાની દાઢ મારે માટે તમારી સળકે તો ઘરમાં થયેલાંની પોતાને માટે સળકે એ તમે જાતઅનુભવથી સમજ્જો. આપણા શરીરમાં પૈસાનુું માંસ હોય ને ઘરમાં ઝાડુ કાઢવા સાવરણી ન હોય ત્યારે ઘરના ડાંસ માંસ ચાખે પણ ખરા. પણ માબાપને બહાર કાઢી સાળીને સંગ્રહે એવોા સાહેબલોકનો રિવાજ આપણે પાળતા નથી. આપણે તો ડાંસ કરડો કે માંકણ કરડો પણ જૈનનો દયાધર્મ પાળી પરલોકનું સુખ ઇચ્છીએ છીએ. ઘરનાં ભૂખ્યાંની દાઢ સળકશે તે આપણા શરીરમાં હશે ત્યાં સુધી ખાશે. કૂવામાં હશે ત્યાં સુધી હવાડામાં આવશે. યોગી થઈને જોવું કે અકરાંતિયાં ખાય છે કેમ ને દુકાળિયાં મરે છે કેમ અને આપણે આપણા આત્માનંદમાં મગ્ન રહેવું. સાક્ષી થઈ આનંદરૂપ થવું તે આ જ. પારકી માના જાયા દેશ લૂંટે ને ઘરના જાયા ઘર લૂંટે, તે લૂંટાલૂંટ વચ્ચે ઊભા રહી દિગંબર યતિ થવું એ આપણે કપાળે લખેલો છઠ્ઠીનો લેખ છે. દેશ લૂંટે તે જબરાને કાંઈ કહેવાય નહીં ને સાસુ ઉપરની રીસ નાનાં બાળ ઉપર કાઢનારી વહુવારુની પેઠે ઘરનાં કંગાળ માણસો ઉપર રીસ કાઢવી એ બાયલું કામ સરસ્વતીચંદ્રના સુગંધનો રસિક પુરુષ નહીં કરે. જે નરને લાખો રૂપિયાની લક્ષ્મીને લાતમારતાં આવડી તેનો સહવાસી ચંદ્રકાંત શ્વાનની ચાટમાંથી ભાખરીના કટકા સારુ ભસાભસ ને બચકાબચકી નહીં કરે.’
આ પત્ર પોટકામાં પાછો મૂકતોમૂકતો અને બીજો પત્ર કાઢતોકાઢતો સરસ્વતીચંદ્ર આવેશમાં આવી ગાવા લાગ્યો :
ર્‘ીંહ રીિી ૈં કઙ્મેહખ્ત ંરી જરેંીંિ, ુરીહ, ુૈંર દ્બટ્ઠહઅ ટ્ઠ કઙ્મૈિં ટ્ઠહઙ્ઘ કઙ્મેંીંિ.
ૈંહ ંરીિી જીંીઙ્ઘ ટ્ઠ જંટ્ઠીંઙ્મઅ ઇટ્ઠદૃીહર્ ક ંરી જટ્ઠૈહંઙ્મઅ ઙ્ઘટ્ઠઅજર્ ક ર્અિી.’
પૃથ્વીને લાત મારી વધ્યો :
‘ર્દ્ગં ંરી ઙ્મીટ્ઠજંર્ હ્વીૈજટ્ઠહષ્ઠી દ્બટ્ઠઙ્ઘી રી; ર્હં ટ્ઠ દ્બૈહેીં જર્ીંઙ્ઘર્ િ જંટ્ઠઅીઙ્ઘ રી; મ્ેં ુૈંર દ્બૈીહર્ ક ર્ઙ્મઙ્ઘિર્ િ ઙ્મટ્ઠઙ્ઘઅ, ીષ્ઠિરીઙ્ઘ ટ્ઠર્હ્વદૃી દ્બઅ ષ્ઠરટ્ઠદ્બહ્વીિ-ર્ઙ્ઘર્િ-ઁીષ્ઠિૈીઙ્ઘ ેર્હ ટ્ઠ હ્વેજંર્ ક ઁટ્ઠઙ્મઙ્મટ્ઠજ, દ્ઘેજં ટ્ઠર્હ્વદૃી દ્બઅ ષ્ઠરટ્ઠદ્બહ્વીિ-ર્ઙ્ઘર્િ.’
થોડીવાર અટક્યો. બીજો પત્ર ઉઘાડતાં પહલાં હાથનો સ્વસ્તિક રચી, પથ્થર ઉપર બેસી રહી, વળી ગાવા લાગ્યો :
‘્ર્રેખ્તર ંરઅ ષ્ઠિીજં હ્વી જર્રહિ ટ્ઠહઙ્ઘ જરટ્ઠદૃીહ, ંર્રે, ૈં જટ્ઠઅ, ટ્ઠિં જેિી ર્હ ષ્ઠટ્ઠિદૃીહ; ય્રટ્ઠજંઙ્મઅ, ખ્તિૈદ્બ, ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠહષ્ઠૈીહં ઇટ્ઠદૃટ્ઠહ, ુટ્ઠહઙ્ઘીિૈહખ્ત કર્િદ્બ ંરી હૈખ્તરંઙ્મઅ જર્રિી - ્ીઙ્મઙ્મ દ્બી ુરટ્ઠં ંરઅ ર્ઙ્મઙ્ઘિઙ્મઅ હટ્ઠદ્બી ૈજર્ હ ંરી હૈખ્તરં’જ ઁઙ્મેર્ંહૈટ્ઠહ જર્રિી !’
‘હા ! અહા !’ - ડાબા હાથની તર્જની ઊંચી કરી કાન આગળ કંપતી ધરી.
‘નરરત્ન કંઈ મુજ દેશ વિશે
બહુ આધિ વ્યાધિ ઉપાધિ સહે !
નર રંકની ત્યાં કરવી શી કથા ?
ધનરાશિ નિરર્થક મુજ પડ્યા !’
ઓઠ કરડી ભ્રમર ચડાવી બીજો પત્ર વાંચવાનું આરંભ્યું. એને મથાળું ન હતું અને નીચે સહી ન હતી. માત્ર ચંદ્રકાંતની સ્ત્રી ગંગાના વાંકાચૂકા અક્ષર હતા.
‘તમારો કાગળ પહોંચ્યો છે. નણંદે ફોડી વાંચી આપ્યો છે. તમે કાગળ જુદો લખી ઉપર ટિકિટ ચોડવાનું ખરચ કર્યું તે કોઈને ગમ્યું નથી તેથી મેં આ કાગળ સંસારીલાલને બીડવા આપ્યો છે. હવેથી તો એમ પણ કાગળ નહીં લખાય. કારણ સંસારીલાલને કાગળ આપવા જાઉં એટલે ઘરમાંની સૌ સતીઓ મારી વાતો કરે છે. તે તો જાણે કે ન ગાંઠું, પણ બિચારા સંસારીલાલ મારે માટે નકામા વગોવાય એ અણજુગતું. તમારા ઘરમાં જે વાત અણજુગતી નહીં થાય તે નવાઈ. હું મારી પોતાની વાતમાંતો ઘૂંટડા ગલી જાઉં છું પણ આટઆટલું તમે કરો છો તેનો પાડ ન માને તો ધૂળ નાખી; પણ ઊલટા ખાય ને ખોદે છે તે આપણાથી ખમાતું નથી. તમારી વાતમાં કોઈ બોલે ત્યોર તો હું સૌને શેરશેરની ચડાવું છું ને માથાની થાઉં છું. બાકી ઘરનું કામ ઉસેડીને કરું છું ને મને કાપડું આપતાં સૌના જીવ કચવાય છે તે જુદું.
બધાંને બધું જોઈને તમારે કે કીકી સરખીને પાઈ જોઈએ નહીં એવો ધંધો છે. પણ વળી લખશો કે પરદેશ ગયો તો યે કુથલી કરે છે ને જંપવા દેતી નથી. માટે આટલાથી બધું સમજ્જો.
કીકી નિશાળે જાય છે તે સૌ બડબડે છે કે ઘરમાં રહેતી હોય તો કામ કરવા લાગે ને છોકરીઓને ભણીને શું કરવું છે. જમવાનો વખત સૌને થયો હોય તોયે કીકીને નિશાળને માટે મોડું થાય તેની ફિકર કોઈને નહિ. બે દિવસ એણે ફી માગી તોયે કોઈને તે આપવા વખત ન મળ્યો. કાલ તો નંબર ને રોઈને ફી માગી ત્યારે એને ઊલટી ધમકાવી અને મારો મિજાજ હાથમાં રહ્યો નહીં એટલે જુદ્ધ મચાવ્યું ત્યારે ફી મળી. હું રોઈ નથી માટે ફિકર કરશો નહીં.
કીકીનો વિવાહ કરવાનો વિચાર ચાલે છે. પણ ઠેકાણું તમને અણગમતું છે તેથી સૌ અટક્યું છે. બને તો તમને પૂછ્યા વગર પરભાર્યું કરી દેવા સુધી ઉમંગ રાખ્યો હતો. પણ હું કાગડી જેવી ચેતી ગઈ એટલે બીજું જુદ્ધ મચાવ્યું તે તરત તો વાડી તોડી નાખી છે. ભાણાને કન્યા નથી તેથી સાટું થાય એવો તાલ હતો તેમાં તરત મેં ધૂળ નાખી છે.
આટલી નવાજૂનીથી તમારું પેટ ભરાશે પછી પરદેશમાં અજીર્ણ થાય એટલું લખું તો મારે જ વેઠવું પડે, કારણ તમારા વગર બીજું કોઈ મારી દયા જાણે એમ નથી. કોણ જાણે કઈ રાંડ આ સંસાર ઘડવા જેટલી નવરી પડી હશે !
બધાંને બકવું હોય તે બકે ને ઘરમાં પૈસા ખૂટશે તો હું ચાંદ્રાયણ કરીશ ને સૌને સાથે ભૂખ્યાં રાખીશ. પણ જેને શોધવા ગયા છો તેને લઈને જ આવજો ને હાથમાં આવેલા પાછા નાસવાનું કરે તો આ કાગળ વંચાવી લાખલો દેજો કે ગંગાના જેવી બાયડીઓ ઘેરઘેર વેઠે છે ને પહોંચી વળે છે તેનાથી હજારમા ભાગ જેટલી તમને તો કોઈએ ચૂંટી ભરી નથી ને એવા સુકોમળ તમે થયા તેમ સૌ ભાયડાઓ થશે તો બ્રહ્મા એ ઘડેલી બાયડીઓ કુંવારી રહેશે. પણ બાપના વાંક માટે બાયડીને રોવડાવે એવો ન્યાય બારિસ્ટરે કર્યો તેવો ન્યાય તમારું જોઈ વકીલ કરી બેસશે તો બિચારાં કુમુદસુંદરી તો ગરદન માર્યાં મૂઆં પણ ગંગાભાભી તો તમારી કોટે વળગશે.’
ગંભીર અને તીવ્ર આવેશને કાળે સર્વ ભૂલી ઊભો થયો ને એકલોએકલો પણ ખડખડ હસી પડ્યો.
‘ગંગાભાભી, તમે સૌથી જોરાવર !’ વળી શાંત પડ્યો ને શોકની છાયા મુખ ઉપર આવી. ‘ચંદ્રકાંત ! આ સર્વ હાસ્યરસ વચ્ચે ઊભા થઈ તારા સંસારના શોકશંકુ મારું હૃદય વીંધે છે. ગંગાભાભી ! શું તમે એમ કહો છો કે ઘેરઘેર આર્ય સ્ત્રીઓની દશા તમારા જેવી જ છે ! જો એમ હોય તો તેથી મારું દુઃખ શાંત થવાને બદલે સહસ્ત્રધા પ્રદીપ્ત થાય છે. શું આ દુઃખ ઘેરઘેર છે ? સરસ્વતીચંદ્ર ! ગૌતમબુદ્ધને જેમ એક સંજ્ઞા જોઈ અનેકનું ભાન થયું તેવું જ તને અત્યારે થાય છે અને તારા દુઃખની વાદલી આકાશના એક નાના ભાગમાંથી વેરાતી દેખાઈ આકાશના સર્વ ભાગને ઘેરી લઈ બંધાય છે ! હરિ ! હરિ ! હરિ! અહા ! પ્રિય કુમુદ ! તારો ત્યાગ કરી મેં તને એકલીને અનાથ કરી નથી, પણ અનેક સ્ત્રીઓને અનાથ કરી છે ! તારા જેવી સહધર્મચારિણીના સંયોગથી હું સર્વ સ્ત્રીજાતિ માથે મારા કાર્યને સાંધી શકત ને ગંગાભાભી જેવી અનેકનાં દુઃખ દૂર કરત ! આ સર્વમાં તારો અને ધનનો - ઉભયનો - ખપ હતો અને ઉભયનો મેં ત્યાગ કર્યો ! ગંગાભાભીનાં અશિક્ષિત વાક્યોમાં પણ સ્ત્રીજાતિનું પવિત્ર રસચેતન સ્ફુરે છે અને સ્ત્રીજાતિનું સ્નેહસ્વાતંત્ર્ય બળથી ધસારા કરે છે તો તેનામાં વિદ્યાના આવાહનથી શું ન થાત ?
મુજ દેશ વિષે રસમાળી વિના
ફળપુષ્પ ધરે નહીં નારીલતા !
રસશોધનસેચન ના જ બને !
ધનરાશિ અચેતન મુજ રહે !
ઝ્રરટ્ઠહઙ્ઘટ્ઠિાટ્ઠહં ! ંર્રે ર્હહ્વઙ્મી હ્વેજં ટ્ઠં દ્બઅ ષ્ઠરટ્ઠદ્બહ્વીર્ઙ્ઘિર્િ ! ્રી ઇટ્ઠદૃીહ ૈજર્ દ્બૈર્હેજ ંરટ્ઠં ીષ્ઠિરીજર્ હ ંરઅ રીટ્ઠઙ્ઘ ! છહઙ્ઘ ૈં ષ્ઠટ્ઠજંજ ટ્ઠ જરટ્ઠર્ઙ્ઘુ કર્િદ્બ ુરૈષ્ઠર દ્બઅ ર્જેઙ્મ
જીરટ્ઠઙ્મઙ્મ હ્વી ઙ્મૈકીંઙ્ઘ ? હીદૃીિ ર્દ્બિી !
જીરટ્ઠઙ્મઙ્મ હ્વી ઙ્મૈકીંિ - હીદૃીિ ર્દ્બિી ?’
ગંગાના પત્ર નીચે ચંદ્રકાંતે લખેલું ટાંચણ વાંચવા માંડ્યું : ‘મને સમાચાર કહેતાં કે લખતાં કે મારી પાસે ઊભરા કાઢતાં મારી દયા ન જાણવી ને બીજા કોઈની બીક ન રાખવી. સ્વામી અને સ્ત્રીનાં અંતઃકરણ એકબીજા પાસે ઊઘડે એ તેમનો અનિવાર્ય અધિકાર છે. તેમાં માતાપિતા કે બ્રહ્મા જે કોઈ અંતરાય નાખવા આવે તેને ધક્કો મારવામાં ધર્મ છે. એ ધર્મ ન પાળવાથી લગ્ન રદ થાય છે ને માબાપ છોકરાનું લગ્ન કરાવે ત્યારથી તેમને આટલી વાતમાં અધિકારનું રાજીનામું આપે છે. માટે આ વાતમાં કોઈનું કહ્યું માનવુું નહીં. બાળક પ્રતિ આપણો ધર્મ પણ એવાં જ કારણથી અનિવાર્ય છે. કીકીના વિવાહ અને અભ્યાસની વાતમાં મેં કહ્યું છે તે જ કરવું અને કોઈની વાત ગાંઠવી નહીં પણ માથાનાં થઈ ધાર્યું કરવું.
‘કેટલાક સ્વામી માને વશ થઈ સ્ત્રી ઉપર જુલમ કરે છે અને કેટલાક સ્ત્રીને વશ થઈ માબાપ ઉપર જુલમ કરે છે. આ ઉભય જાતના સ્વામી અધર્મી ને અન્યાયી છે. એક પાસ માબાપ અને એક પાસ સ્ત્રી વચ્ચે ન્યાય કરવો એ જ ધર્મ છે, પણ બે પાસાના વિશ્વાસ વિના આ ન્યાય શુદ્ધ થતો નથી. અને તે શુદ્ધ હોય તોપણ તેનો અમલ બરોબર થતો નથી. ગંગાવહુ, આટલું સમજવા જેટલું મેં તમને ભણાવ્યાં છે. તમે મારી પાસે મન ઉઘાડી વાત કરી શકો છો એટલું ઘરનાં બીજા માણસ કરે એમ નથી. તો તેમનો ને તમારો શુદ્ધ ન્યાય કરવો એ મારાથી બને એમ નથી. તમે નાનાં હતાં ત્યારે અરસપરસ સ્નેહ બંધાય અને મારાં માણસ તમારાં થાય અને તમે એમનાં થાઓ એટલો પ્રયત્ન મેં કરેલો છે તે તમને ખબર છે. તમે મોટાં થયાં ત્યાર પછી મેં તમને પૂરી સ્વતંત્રતા આપી છે એ હવે તમારી ચતુરાઈનું અને તમારા મનગમાનું કામ છે. તેમાં હું વચ્ચે પડવા ઇચ્છતો નથી. રોપશો તેવું લણશો ને તમારાં સુખદુઃખ તમે જાતે ભોગવશો - તે મારે માથે નહીં. શાસ્ત્રના વચન પ્રમાણે પુત્રને સોળે વર્ષે મિત્ર ગણવા ને સ્ત્રી ઘેર આવે ત્યાંથી મિત્ર થાય. તેને માટે દેશરિવાજ પ્રમાણે મેં ગંગાવહુ વીસ વર્ષનાં થયાં ત્યાં સુધી તેમને બાળક ગણ્યાં ને તેમને ત્યાં સુધી રમાડ્યાં પણ ખરાં ને રોવડાવ્યાં પણ ખરાં. ત્યાર પછી એ અધિકાર છોડી તેમને કુલ અધિકાર આપેલો છે. એટલે હવે તમારે કે ઘરમાં કોઈએ એવી આશા ન રાખવી કે ઘરકૂથલીના ન્યાયના કડાકૂટમાં ચંદ્રકાંત પડે. બાકી આપણી મિત્રતા તો મરતાં સુધીની ઠરી, તેથી તમારી વાતો સાંભળવા અને માગો ત્યાં તમને સારી શિખામણ આપવાને આપણે કેડ ભીડીને તૈયાર છીએ. તમારે જે જોઈએ તે માગવા તમારી સ્વતંત્રતા છે. તમે ઘેલું માગો છો કે ડાહ્યું માગો છે તે વિચારવાનું કામ તમે મિત્ર થયા પછી હું હાથમાં રાખતો નથી. કારણ પુરુષ જે ઇચ્છે છે તે ડાહ્યું અને સ્ત્રી જે ઇચ્છે તે ગાંડું એ શાસ્ત્ર હું માનતો નથી. નાનાં છોકરાંની પેઠે મોટી ઉંમરની સ્ત્રીઓને પણ સ્વામીની ઇચ્છાના સાંકડા ચીલામાં કેદ કરી ચલાવવી એ વાત મિત્રધર્મથી ઊલટી છે અને એમાં જગતનું કલ્યાણ પણ નથી. કારણ પુરુષ કરતાં સ્ત્રીઓ ડાહી હોય એવું પણ હોય છે અને સ્ત્રીપુરુષ એ બે મિત્રોએ સંસાર એકઠો ચલાવવો હોય અને બે જણે સુખી થવું હોય તો બે જણે કાળજાં ઉઘાડી એકબીજાને શાણપણ આપવું અને પુરુષે સ્ત્રીનું કહ્યું કરવું કે સ્ત્રીએ પુરુષનું કહ્યું કરવું તેના કરતાં બેમાંથી જે ડાહ્યું હોય તેનું ચાલે એ કરવું સારું છે, મારા કરતાં ગંગાવહુ ડાહ્યાં છે એમ હું માનતો નથી, પણ એમની પોતાની બાબતમાં હવે એ સગીર નથી માટે જાતે વહીવટ કરે એવો મેં ઠરાવ કર્યો છે. તમારે અને ઘરનાં માણસને કજિયા થાય ત્યાં તમારે તથા તેમને જેનો વહીવટ કરવો હોય તેવો કરવો. લડીને કે લડ્યા વગર કળા વાપરીને જે જીતશે તેનું ચાલશે. આપણે એ કડાકૂટમાં પડવાના નથી ને સૌ તમને અને તેમને સોંપ્યું. ઘરમાં વહીવટ તમારો. આ વહીવટ કરવામાં જે માગશો તે આપીશ. પણ કૂવામાંથી ખૂટે ને તમે તરસ્યાં રહો તો હવાડાનો વાંક નથી.
‘સરસ્વતીચંદ્ર બાબત તમે લખ્યું તે બરોબર છે. લોક ધારે છે કે એ બાપ ઉપર રિસાઈને નાસી ગયા પણ તમે ખરી વાત સમજ્યાં છો. જે સંસારનો કડાકૂટો આપણને ગભરાવે છે તેનો એમણે પરણ્યા પહેલાં જ ત્યાગ કર્યો. આપણી પશ્ચિમબુદ્ધિ થઈ તે પરણીને પસ્તાયાં અને એમણે આગળ બુદ્ધિ વાપરી તે સુખી થયા; પણ એમનો દોષ એ એક એકલપેટા થઈ એમણે પોતાનો સ્વાર્થ વિચાર્યો અને બિચારાં કુમુદસુંદરીનો ન વિચાર્યો. આપણે ઘરનું દુઃખ વેઠીએ છીએ ને ગજા પ્રમાણે એકબીજાને સુખી કરીએ છીએ તો એમનાથી કુમુદસુંદરી કેવાં સુખી થાત ? લક્ષ્મીનંદનના બોલ સામું એમણે જોયું, પણ અનુભવ નહીં તેથી એમ ન સમજ્યા કે મોઢે બોલે એટલું મનમાં હોતું નથી ને ઘડીનો ઊભરો જન્મારો પહોંચતો નથી. સાંભળ્યા પ્રમાણે લક્ષ્મીનંદન બહુ પસ્તાય છે, અને એમનું શું થશે તે ખબર નથી, સરસ્વતીચંદ્ર ઘેર આવશે તો સંસારમાં પડી જાતે દુઃખી થશે એમાં વાંધો નથી, પણ બીજાં સૌને સુખી કરશે. રામસીતાને દુઃખ પડ્યું તો રાવણ મૂઓ અને જગતનું કલ્યાણ થયું, માટે મારે સરસ્વતીચંદ્રને ઘેર આણી દુઃખી કરવા છે ને સંસારને સુખિયો કરવો છે. મારે મારી લાડકી ગંગા! તારું કહ્યું કરીશ ને ચંદ્રને લીધા વિના ચંદ્રકાંત પાછો ઘેર આવવાનો નથી. એ બે જણ આવે ત્યાં સુધી આપણા ઘરમાં જાદવાસ્થળી કરવી કે દ્વારામતીનું સુખ કરવું એ તમારી મરજીની વાત છે. તને ‘તમે’ લખું છું તે વાંચી તું ખીજવાઈશ, ઘરનાં કોઈ જાણશે તો મોં મરડશે, અને બહારનું કોઈ જાણશે તો હસશે. પણ એવું જોવાની તો મને ટેવ પડી છે તે ગંગાને ખબર છે. કાગળ પેટ ભરાય એટલો લાંબો લખ્યો છે કે મુુંબઈ આવીને મહેણું સાંભળવું ન પડે.’
ટાંચણ પૂરું થયું અને વાંચનારે દીર્ઘ નિઃશ્વાસ મૂક્યો. પિતાને દુઃખ થાય છે તે માન્યું નહિ પણ પિતા ઉપરનો સ્નેહ નેત્રમાં આંસુ વહાવવા લાગ્યો.
‘સુખી શાને નહીં પિતા
હવે શાની કરો ચિંતા ?’
પૃથ્વી ઉપર ઘૂંટણે પડ્યો અને આકાશ સામા હાથ જોડી, ઊંચુ જોઈ, સજળનેત્રે દીનમુખે ગાવા લાગ્યો :
‘પિતા તું એક છે સન્ધે !
જગતને બાંધ્યું તેં બન્ધે.
પ્રીતિની સાંકળો બાંધી,
હૃદય સૌનાં લીધાં સાંધી.
શરીર આજે થકી જાયું,
હૃદય આ જેશું સિવાયું,
કરી કંઈ કંઈ કૃપા જેણે,
શિશુવય આ ભર્યું ચેને,
પિતા આ દેહના એ જે,
પ્રભુ ! તું સુખ દે તેને.
પિતાનો તું પિતા એક,
દીધો જે સ્નેહને તેં યે,
ધરી તે સ્નેહની આણ
કરું છું રંક ઉદ્ગાર :
નથી એ સ્નેહ મેં તોડ્યો,
નથી સુતધર્મ તરછોડ્યો,
પિતા પર ક્રોધ નથી કીધો,
પિતા પર દ્વેષ નથી લીધો.
પિતાના સુખનો રસ્તો
કીધો છે માત્ર મેં સસ્તો.
પિતાના ઓ પિતા ! દેજે,
પિતાને સુખ શાન્તિ ને!
પિતાને સુખ દેવાને,
મહા સુતધર્મ વહેવાને,
પિતાને દીધું સ્વાતંત્ર્ય,
ત્યજ્યાં પ્રીતિ-લક્ષ્મીનાં તંત્ર,
ત્યજી એ કારણે દારા,
હૃદયમાં દાહ સ્વીકાર્યા;
પિતાના સુખને કાજે
કર્યું એ સર્વ પાળમાંહે.
હૃદયનો મંત્ર એ સર્વે,
પિતા સૌના તું તે કલ્પે.
હૃદયની દીપાવલી એ,
હૃદયની રમ્ય ભાતિ એ,
પ્રભુ ! ત્હેં કલ્પી ! ત્હેં પ્રેરી !
પ્રભુ ! ત્હેં ગ્રંથિ ઉકેલી !
સફળ એ સર્વ કરજે તું !
પિતાનું સુખ ભરજે તું !
આ દુઃખ તત્પર છે,
હૃદય આ શોકસત્કર છે :-
પિતાના સુખ કાજે તે ,
પિતાની શાન્તિ માટે તે.
પ્રભુ માગું ! રડી માગું !
સફળ એ વાસના માગું !’
ઊઠી, આંખો લોહી, વિચારમાં પડી, બોલી ઊઠ્યો.
‘પ્રિય કુમુદ ! આ યજ્ઞ ઉપર બલિદાનમાં તું હોમાઈ ! કુલીન પ્રમાદધન ! તારા ભાગ્યશાળી મુખમાં એ બલિ-હોમ થયો છે અને તારા હૃદયમાં એ આહુતિ રસસાયુજ્ય પામો ! પ્રિય કુમુદ ! એક ચંદ્રકાંતના દુઃખમાં અનેક નરરત્નનાં દુઃખ અને એક રંગ કુમુદના દુઃખમાં અનેક સ્ત્રીરત્નનાં દુઃખ દેખું છું. નક્કી - નક્કી મારા ભાગ્યહીન દેશમાં -
ધરતી રસ-સુંદર કોમળતા,
ફળ-પુષ્પ ધરે નહીં નારીલતા !
રસપોષણ સૂર્વ વિના ન બને !
ધનરાશિ અચેતન મુજ રહે !
બીજો એક પત્ર લીધો. તે ચંદ્રકાંતના મોટા ભાઈનો લખેલો હતો. એ ભાઈ નિરક્ષર જેવો હતો અને કાપડિયાને ત્યાં નામું લખતો. એ કાગળના ઉપલા ભાગ ઉપર અહીંતહીં દૃષ્ટિ ફેરવી વચ્ચેથી વાંચવા માંડ્યું.
‘ભાઈ ! મારે માટે મોંએ નાનડિયાંની વાતો કરવી ઘટારત નહીં, પણ કાળજું બળે ત્યારે લખી જવાય. માજીનું કહેલું ભાભીને ભાવતું નથી. જ્યાં સુધી બીજું નુકસાન ન હોય ત્યાં સુધી જુવાનિયાં વાજું મનસ્વીપણે ચાલે તો બાધ નહીં. પણ પૈસાની બાબતમાં તો પુરુષોનું ચાલવું જોઈએ. અમે તો પાઈએ પૈસે ભેગું કરીએ તેને રૂપનાણાનું ખરચ કાળજે વો. તમે ઘણું ભેગું કરો પણ ખરચો ઝાઝું તે જાતે ખરચો ત્યાં સુધી નભે; પણ તમારાં બૈરાં યે તમારી પેઠે ખરચવા માંડે એટલે અમે તમે સરવાળે સરખા થવા ગણવા. બીજું, તમે સુધારાવાળા કન્યાઓને માટે મોટા ને ભણેલા વર જુઓ, પણ અમે તો એવું જાણીએ કે નાના મોટા થશે ને ભણેલા ભીખ માગે છે અને માત્ર જેનો ઓરડો ભરેલો હશે ત્યાં કન્યા આપીશું તો એના રોટલાની ફિકર નહીં કરવી પડે, માટે કીકીની વાતનો જે વિચાર કરવો હોય તે કરજો ને બાયડીઓને બહેકાવશો તો ખાવા ટળશે. પછી આજકાલ તો ઘેરઘેર રાણીનું રાજ્ય છે તેમાં ભાઈભાંડુ બોલે તે નગારામાં તતૂડીના નાદ જેવું થવાનું તે જાણીને તતૂડી વગાડીએ છીએ. કારણ કાળજું બળે છે ને બોલાવે છે.’
આ કાગળ નીચે પણ ચંદ્રકાંતના અક્ષર હતા.
‘ભાઈજી, લખો છો તે સત્ય છે. શું કરીએ ? નાનપણમાં પરણાવ્યા ત્યારથી નગારા પાસે બેઠા છીએ તે નગારું આણનાર પણ તમે અને આજ નગારાથી કંટાળો છો તે પણ તમે. સુધારાવાળામાં હું ભળ્યો છું તે પણ સત્ય છે. મને તમે ભણાવ્યો ન હોત તો સુધારામાં ભળત પણ નહીં, અને તેની સાથે તમને પંદર રૂપિયા મળે છે તેટલા જ મને મળતા હોત. એટલે આવ ભાઈ હરખા ને આપણે બે સરખા થાત. વાણિયાવિદ્યા કરી અંગ્રેજી ભણાવ્યો તો વધારે કમાઈ થાય છે ને તેમાંથી તમારે માટે મારા પટારા ઉઘાડા રાખ્યા છે. અમે સુધારાવાળા રાણીજીની વફાદાર રૈયત, તે રાણીજીની વહુવારુઓને બહેકાવીએ નહીં તો અમારા ઉપર રાજદ્રોહનો આરોપ આવે ને સુધારાવાળા અમને કાળે પાણીએ કાઢે. માટે સાસુજી ને જેઠનાથી જેટલું ખરચાય તેટલું ખરચો તેમાં તમને કોઈ ના નહીં કહે, અને વહુવારુ ખરચે તેમાં સાસુ કે જેઠે ન બોલવું. આમ છે, માટે આપને ફરિયાદ કરવાનું કાંઈ કારણ નથી. મજા કરો. મારી પાસેથી ખૂટશે ત્યારે તમારે મને આપવું નથી અને મારે તમને આપવું નથી - તેવું ખૂટે ત્યારે એમ જાણજો કેબાર વરસ મને ભણાવ્યો તો બાર વરસ મારી કમાઈ મેં સૌ પાસે ભોગવાવી અને તેરમે વર્ષે ભણ્યાનો બદલો પૂરો થઈ રહ્યો.
આમ છે. મારે આ બાર વર્ષ ધનના બૃહસ્પતિ બેઠા છે તે યે તમારા ને બીજાં સૌના ભેગા; ને સૌને ભાગ્યે પછી અવળી ગ્રહદશા કે પનોતી બેસશે તે યે તમારી સૌની બેસશે. આપણે તો જ્યાંથી આવ્યા ત્યાં જવાને બેઠા છીએ ને આપના આશીર્વાદથી જન્મથી મરણ સુધી પરમાનંદસ્વરૂપ જ લીન છીએ. માટે ચિંતાફિકર રજ કરશો નહીં અને તતૂડીના જેવું બોલવું મૂકી દઈ નગારાને ઢાંકી દેવા ભેરીનાદ કરશો કે પડઘમ જેવું બોલશો તોયે કાન ઉઘાડા જ રાખીશું અને કહેશો તે સાંભળીશું. કોઈનું સાંભળી હું તમને કનડવાનો નથી અને તમારું સાંભળી બીજા કોઈને કનડવાનો નથી. આપ મારા મોટા ભાઈ છો તે આપની સેવા કહેશો તેટલી કરીશ. બાકી વડીલનાં વચનથી નાનેરાંને મારવાંલ એવો પરશુરામનો જુગ વીતી ગયો અને સાટે વિક્ટોરિયા રાણીનો જુગ બેઠો છે, માટે દેશકાળ પ્રમાણે વર્તીને ચાલવું એવું તમારો ભાઈ ભણ્યો છે તે આ જન્મમાં તો ભુલાય કે મિથ્યા થાય એમ નથી.’
એક હાથમાં પત્ર રાખી અને બીજો છાતીએ મૂકી સરસ્વતીચંદ્ર ગર્જી ઊઠ્યો :
‘હર ! હર ! હર ! હર ! હર ! ચંદ્રકાંત ! તું ભાઈ આગળ દુઃખને ગણતો નથી અને કેવળ ખડખડ અટ્ટહાસ્ય કરે છે; પણ જે વાક્યોમાં દુઃખને ગણતો નથી તેના અંતઃશ્વાસમાંથી ઊંડી ધમણોનો વેગ સંભળાય છે અને મારું જે હાસ્ય ફુવારા પેઠે ફૂટી રહે છે તેના નિર્મળ જળના મધ્યભાગમાં તારા ચિરાતા મર્મભાગની રુધિરધારાઓ હું જોઉં છું ! હરિ ! હરિ ! હરિ ! ચંદ્રકાંત ! તારો શોક જગતનો પરાભવ કરે છે અને અભિમાનભર્યો ઊડે છે
‘્રઅ ઙ્ઘીી-જીટ્ઠીંઙ્ઘ ર્િેઙ્ઘ ટ્ઠૈહ ૈજ ંરી િીટ્ઠીહ
ર્
ક ુરૈષ્ઠર ૈં ુટ્ઠજ ર્જ િંેઙ્મઅ જટ્ઠૈઙ્ઘ
ર્દ્ગં ંરી ઙ્મીટ્ઠજંર્ હ્વીૈજટ્ઠહષ્ઠી દ્બટ્ઠઙ્ઘી રી !
છહઙ્ઘ ૈં રટ્ઠજ
ઁીષ્ઠિરીઙ્ઘ ેર્હ દ્બઅ હ્વેજંર્ ક ઁટ્ઠઙ્મઙ્મટ્ઠજ
ત્નેજં ટ્ઠર્હ્વદૃી દ્બઅ ષ્ઠરટ્ઠદ્બહ્વીિ-ર્ઙ્ઘર્િ !’
બીજો પત્ર લીધો. તે કવિ તરંગશંકરનો લખેલો હતો.
‘સહૃદય નાનારસમનોજ્ઞ પ્રિય મિત્ર,
‘તમારી ઇચ્છાને અનુસરી તમારા કુટુંબકાર્યની ચિંતા હું રાખું છું. વિચિત્રચિંતાકર આ સંસારમાં કોઈ નિશ્ચિન્ત નથી માટે ચિંતા રાખવા બેસીશું તો તમારાથી કે મારાથી નિશ્ચિન્ત રહેવાય એમ નથી એવો તમારો સર્વાદ સર્વને ઉપદેશ છે તો યોગ્ય છે. માટે તમારી ગૃહસ્થિતિ વિષે વિશેષ તમને લખવું તે પુનરુક્તિ કરવા જેવું છે, પણ મને સોંપેલા ક્ષેત્રનું અવલોકન કરી તમને વૃત્તાંત લખવા તે મારો ધર્મ છે માટે લખું છું.’
‘તમારા બંધુએ તેમ ગંગાભાભીએ તમને પત્રો લખેલા છે તે ઉપરથી મોર જણાવવાનું તમે જાણી લધું હશે. મારે હવે એટલું જ જણાવવાનં બાકી છે કે તમારાં સર્વ કુટુંબીઓ કેવળ સ્વાર્થી છે અને તેમને તમારા પ્રતિ ન્યાયવૃત્તિ નથી તો દયા તો ક્યાંથી હોય? હું એક કાળે જાણતો હતો કે આ દશા મારા એકલાની જ હશે, અનુભવ વધતાં ઘેરઘેર એ જ દશા દીઠી, એ દુષ્ટ નીરસ સંસારની ગંધમાત્ર આવતાં ચતુર સરસ્વતીચંદ્રે તેનો સહસા ત્યાગ કર્યો, અને એ સંસારના સર્પોથી હાથે પગે અને કોટે વીંટાયેલા રહી શિવજી પેઠે સંસારને સ્મશાન ગણી તેમાં આત્મવિભૂતિથી નિજાનંદમાં રહેનાર તો તમને જ દીઠા ! શુદ્ધ નિઃસ્વાર્થ પ્રીતિરસ સંસારમાં તો કોઈ પણ સ્થાને નથી એવી મેં વ્યાપ્તિ બાંધી છે, અને સંસાર એવો નીરસ છે માટે જ સંસારમાં ન જડતો રસ કાવ્યાદિમાં તરતો દેખો મનુષ્યો કવિજનો ઉપર પ્રીતિ રાખે છે ! જો સંસારમાં જ રસ શુદ્ધસ્વરૂપે હોય તો કવિઓના ભાવ કોણ પૂછે ? - રસના આત્માને મૂકી માત્ર અક્ષરમય રસનો આદર કરવા કોને અવકાશ મળે ?’
‘પ્રિય ચંદ્રકાંત ! આ વ્યાપ્તિમાં ગંગાભાભી પણ અપવાદરૂપ નથી. તમે કુટુંબમાં સર્વ પ્રતિ ઉદારતા રાખી છે તેનું મહાફલ એ થયું છે કે તમારો હાથ ક્યારે પહોંચી વલતો બંધ થશે તેની કોઈને ખબર નથી અને તમારો હાથ સર્વદા પહોંચશે તો તમારો દેહ ક્યાં સુધી કામ કરશે તેની કોઈને ખબર નથી અને તેવે કાળે જે વસ્તુ જેના હાથમાં હશે તેની પાસે તે રહેશે અને જેની પાસે કોઈ વસ્તુસંગ્રહ નહીં હોય તે સંગ્રહશૂન્ય થઈ દુઃખી થશે અને તેની કોઈ સંભાળ નહીં રાખે - આમ સર્વના મનમાં છે અને સર્વ સ્વાર્થસંગ્રહ કરવા મથે છે. સ્ત્રી ઉપર પુરુષનો પક્ષપાત સ્વાભાવિક રીતે હોય છે તે તમારે નથી, અને જેના ઉપર તમારો પક્ષપાત નથી તે સ્ત્રીના હૃદયમાં તમારે માટે પ્રતિધ્વનિ કેવી રીતે થઈ શકે તે હું સમજતો નથી. શુષ્ક સ્નેહનો પ્રતિધ્વનિ અ-રસિક ચિત્તોમાં થતો નથી અને થાય તો ટકતો નથી. ગંગાભાભીને પોતાની જાત વળગી છે અને પોતાનાં બાળક વળગ્યાં છે ત્યાં સુધી તેમને સ્વાર્થ વળગ્યો છે. એ સ્વાર્થમાં જ્યાં સુધી એમના અર્ધાંગરૂપ થઈ એ સ્વાર્થમાં તમે પક્ષપાત નહીં કરો ત્યાં સુધી તેના ઊંડા સ્નેહની તમે આશા રાખતા હો તો તે વ્યર્થ છે. તમારું ઇતર કુટુંબ પોતાના સ્વાર્થોથી છૂટતું નથી, પોતાના યોગ્યાયોગ્ય પક્ષપાતોથી છૂટતું નથી, પોતાનાં બાળકોની સમૃદ્ધિ ઇચ્છે છે, અને તેની સાથે એવો અભિલાષ રાખે છે કે એવા જ સ્વાર્થોથી, એવા જ પક્ષપાતોથી અને એવાં જ બાળકોથી ગંગાભાભીનું ચિત્ત છૂટી જાય ! ર્ડ્ઢ ેહર્ંર્ ંરીજિ ટ્ઠજ ર્એર્ ુેઙ્મઙ્ઘ રટ્ઠદૃી ૈં ર્ઙ્ઘહી ેર્ં ર્એજિીઙ્મક. - આપણા ભણી સામાની જે કૃતિની ઇચ્છા રાખીએ છીએ તેવી જ કૃતિ આપણે સામાતરફ કરવી - એ ભાવના આપણાં કુટુંબોમાં ઉદય પામી શકતી નથી ત્યાં સુધી ગંગાભાભીની વૃત્તિઓ ઉપર તમારે પક્ષપાત કરવો જોઈએ. આ જ એમની પાસેથી સ્નેહ પામવાનું સાધન, આ જ એમના અને તમારા સુખનું સાધન, અને એ સાધન નહીં કરો, ત્યાં સુધી તમારા ઘરમાં ચારેપાસ મચી રહેલા અવ્યવસ્થા દિવસે દિવસે વિકાસ પામશે.
‘મારા પોતાના કુટુંબની વ્યવસ્થા હું આવાં સાધનોથી જ રાખું છું. જેમની અવ્યવસ્થા દૂર કરવા પ્રયત્ન કરીએ તેની ગાળો ખાઈએ છીએ અને જેનો પક્ષપાત કરીએ છીએ તે આપણો પક્ષપાત કરે છે એટલે મારું સુખ જળવાય છે. તમારા જેવા નિષ્પક્ષપાતી થઈ સૌની ગાળો ખાવી અને સર્વથા અવ્યવસ્થા રાખવી તેના કરતાં મારા માર્ગમાં મને પ્રમાણમાં સુખ લાગે છે.
‘ખરું પૂછો તો એક મ્યાનમાંબે તલવારો સમાય નહીં અને એક ઘરમાં બે સ્ત્રીઓ સમાય નહીં. માટે જ સાસુવહુને જુદાં રાખવાનો અંગ્રેજી વ્યવહાર મને સુખકર લાગે છે. બાકી શુદ્ધ સ્નેહ તેમનો પણ શૂન્ય છે અને આપણામાં શૂન્ય છે.
‘આવા આવા અનેક અનુભવના વિચાર કરી હું મારા કુટુંબની વ્યવસ્થા રાખું છું અને વેદાંતીઓ સંસારને દુઃખમય કહે છે તેને હું નીરસ માનું છું. વેદાંતીઓનો આનંદ સંસારમાં નથી માટે જાતે જ આનંદરૂપ થવામાં એ શ્રેષ્ઠતા માને છે. તેમ સંસારમાં રસ નથી માટે જાતે જ રસરૂપ થવામાં હું શ્રેષ્ઠતા માનુ છું. વ્યવહારમાં મોટાં મોટાં વેદાંતીઓ અને સંન્યાસીઓ રાગદ્વેષનો ત્યાગ કરી શકતા નથી અને આનંદરૂપ ન થઈ શકતાં આનંદના ગપાટા હાંકે છે. હું પણ નરીસ સંસારનો ત્યાગ કરી શકતો નથી અને રસરૂપ ન થઈ શકતાં રસ ના રાગડા તાણું છું. ચંદ્રકાંતભાઈ ! તમારા આશ્વાસન માટે હું આ મારો અનુભવ લખું છું, પણ સરસ્વતીચંદ્ર જડે તો તેમને એ કહેશો નહીં. તેમણે આજ સુધી પ્રોસ્પેરોની મિરાણ્ડા જેવું અને બુદ્ધની પ્રથમ વય જેવું જીવન જ અનુભવેલું છે. એ શુદ્ધ રસલ રસના પાત્રમાં આપણા સંસારની શાહી પડવા દેશો નહીં.
‘જો એ તમને મુંબઈની દશા પૂછો તો કહેજો કે આપણું મુંબઈ તો આપણા મંડળમાં જ સમાયેલું છે અને એવા મુંબઈની દશાનો તરંગ તમારી પાસે ઊછળે છે તેને એમની પાસે તમે ઉછાળજો.
ગોપિકા ઘણી ઘણી રુએ છે કુંજકુંજમાં
રોતી મૂકી સર્વને તું કૃષ્ણચંદ્ર ક્યાં ગયો ?
પદ્મમાળ પાણીમાં, ઊંચા વિકાસી મુખને
જોઈ રહીતી વ્યોમમાં, રસિક ભ્રમર ક્યાં ગયો ?
રસરસિક કંઈ કવિ ને કંઈક શુદ્ધ સાક્ષરો
મળી વીંટાઈ પૂછતા, ઉદાત્ત ચંદ્ર ક્યાં ગયો ?
સૌ સખીથી એકલી અગ્ર વાધી રાધિકા
વ્રજ ભુલામણીમાં ભૂલો રટતી ‘ધૂર્ત ક્યાં ગયો ?’
દેશવીરો, કવિજનો, સાક્ષરો સુભાષકો :
એ સૌથી છૂટી તું જતો, કાંત, ચંદ્ર જ્યાં ગયો !
શોધજે, તું શોધજે, કાંત પવન, ચંદ્રને !
કુમુદમાળ ઊંચું જુએ, ઘનથી ચંદ્ર શું છૂટ્યો ?
વેરજે, તું વેરજે, પવન, શ્યામ મેઘને !
ચકોર પાખ ઊંચી કરે, ઘનથી ચંદ્ર શું છૂટ્યો ?
વેરજે, તું વેરજે, પવન, પેલા મેઘને !
ચકોર આંખ ઊંચી કરે ચંદ્રમાં શું કંઈ દીઠો ?
વેરજે, તું વેરજે, કાંત પવન મેઘને !
તરંગ ઊછળી રહે ઉરે, ચંદ્ર ચળકી ક્યાં રહ્યો ?
‘પ્રિય ચંદ્રકાંત ! સરસ્વતીચંદ્રના સ્નેહરસે ફારસી બેતના રાગને મારા હૃદયની સારંગીમાં આમ ઉતારી સંસ્કારી કરી દીધા છે. નિરક્ષર અ-રસિક ગૃહિણી ઉપર ગમે તેટલો પક્ષપાત કરવા જાઉં છું, તમે તેટલી ખ્તટ્ઠઙ્મઙ્મટ્ઠહિંઅ અને ષ્ઠરૈદૃટ્ઠઙ્મિઅ ની ઇમારત મનમાં બાંધવા જાઉં છું. પણ તેના હૃદયની સ્વાર્થવાસના મારા ચણતરને દારૂગોળો પેઠે ઉરાડી મૂકે છે તે પ્રસંગે હું ગોલ્ડસ્મિથને સંભારી, ભાષાંતર કરી, થાઉં છું કે
‘સ્ત્રીની પ્રીતિ તો સર્વથી ખોટી,
મોહજાળ નાખે જોતી જોતી;
જાળ નાખે જોતાંમાં ફસાવે,
ફાવે ત્યાં જ એ ધુત્કારી નાખે.
કહાવે અબલા ને નરને નચાવે
ગોરી ગુમાનભરી પછી રાચે.
નરના દુઃખની મશ્કરી કરતી
નારી પ્રીતિ ખરી નવ ધરતી.
પ્રીતિની હૂંફ પંખી ધરે કો,
સુરલોકમાં હો કે નહીં હો.
પ્રીતિ નામે સળગાવી આગ,
નારી નરને કરે છે ખાખ.
મોહમાયા ને જોગણી કહાવે,
નારી નરને ન જંપે સૂવા દે !
બેટા, શાને વેઠવી એની શૂળો ?
એની પ્રીતિમાં મૂકની પૂળો.
‘જગતમાં ન જડતી સ્ત્રીપ્રીતિને કવિતામાં શોધું છું અને સાતમે આકાશ ચડાવી તે મૂર્તિની સુંદરતામાં ઝૂકી રહું છું તેની ના નથી. પણ જગતમાં જડતી સ્ત્રીપ્રીતિ તો ઉપર ગાઈ તેવી છે. મારા વર્ગમાં તમને ભળેલા જોઈ દુષ્ટ આશ્વાસન પામું છું. સરસ્વતીચંદ્રને એવી પ્રીતિમાંથી બચેલા જોઈ તેને ભાગ્યશાળી માનું છું અને એના ચકોરપણા ઉપર મોહ પામું છું. બસ, જ્યાં હશે ત્યાં એમના હૃદયના નિર્મળ રસમાં સંસારનો મેલ નિચોવાશે નહીં અને એ રસ નિર્મળ રહેશે. જગતમાં એના જેવા નિર્મળ રસની એક પણ મૂર્તિ પ્રત્યક્ષ કરી તરંગ આ નીરસ સંસારમાં પોતાનો રસાવતાર સફળ થયો માનશે.’
આ પત્રને અંતે પાછા ચંદ્રકાંતના અક્ષર હતા. ‘ર્ૐહ્વહ્વીજ જેવા તત્ત્વશોધકો અને બીજા નૈયાયિકો વ્યાપ્તિઓબાંધે છે ને પોતાના અનુભવ અને જ્ઞાનમાં પરસ્પર વિરોધ જાણીજોઈને નથી રાખતા. પણ કવિઓના સંસારઅનુભવની વ્યાપ્તિઓ એક જાતની બંધાય અને તેમનો રસાત્મા જુદી જાતનો થાય તે પ્રત્યક્ષ કરાવ્યું. વૈરાગ્ય અને રસના પરસ્પરવિરુદ્ધ પ્રવાહમાં તરનાર સરસ્વતીચંદ્ર પણ તમારા જેવા જ કવિ છે અને તે બે કવિજનોને સમભાવ થાય તે મારા જેવા કવિત્વશૂન્ય પ્રાણીએ જોવા જેવા ખેલ છે. કૃષ્ણઅવતારનું રહસ્ય પણ કંઈક આવા જ વિરોધાભાસથી ભરેલું છે એમ તમે સમજાવેલું તેનું અત્યારે સ્મરણ થાય છે.’
‘મારા ઘરની અવ્યવસ્થા દર્શાવી તે ખરી છે. એ અવ્યવસ્થામાં જેવાં સર્વ કુટુંબીઓ કારણભૂત છે તેવી જ રીતે હું ને તમારાં ભાભી પણ કારણભૂત છીએ. છતાં મારે તમારાં ભાભી ઉપર પક્ષપાત રાખવાની કર્તવ્યતા દર્શાવવી એ પણ કવિત્વનો જ વિરોધાભાસિત ચમત્કાર છે.’
‘કવિરાજ ! અંગ્રેજોની રીતને અનુવર્તી આપણે ગૃહિણીઓ ઉપર પક્ષપાત કરવાનો કાળ આવવાની વાર છે. જ્યાં સુધી આપણે ઘરમાંથી માતાપિતાદિક મંડળને કાઢી મૂકવા ઠરાવ કર્યો નથી ત્યાં સુધી પક્ષાપાતના કરતાં પક્ષોત્પાત વધારે ઉચિત છે. તે એવી રીતે કે બે પક્ષ - બે પાંખો - ઊંચી કરવી, એક પાંખ ઉપર માતાપિતાદિ ભારને વહેવો અને બીજી ઉપર સ્ત્રીપુત્રાદિને લેવાં, તે બેનું પરસ્પર સંઘટ્ટન અને પરસ્પર વિનાસ થાય નહીં માટે તે બેના મધ્યભાગમાં આપણો શરીર-પિણ્ડ રાખવો અને પછી એ વડે ઊડવું - એને હું પક્ષોત્પાત ગણું છું. એ પાંખો ઉપરના ભાર નીરસ હો; પરંતુ એ ભારનું વહન અને એ પક્ષોત્પાત - એ ઉભયમાં મારે મન રસ છે; પણ મને આપની પેઠે તે રસની કવિતા કરતાં આવડતી નથી. જો તે કવિતા મને આવડતી હોત તો સરસ્વતીચંદ્રને નાસી જવા દેત નહીં.’
‘હું કુટુંબમાં સર્વ જનને સ્વતંત્રતા આપું છું. મારો દેહ ન હોય તો મારા દબાણ વિના અને મારા પક્ષપાત વિના સર્વને જેવી રીતે પોતાના બળથી અને કળાથી પરસ્પર સ્વાર્થોના સંઘટ્ટન વચ્ચે રહેવું પડે તેવી રીતે આજથી રહેવાનો અભ્યો તેમને હું પાડું છું. એ અભ્યાસ હાલ ક્લેશકર છે, પણ અંતે સર્વ પરસ્પરનું રક્ષણ અને પોષણ કરવાનું શીખશે અને સર્વ સુખી થશે એવી હું આશા રાખું છું. હું એ સ્વાતંત્ર્યનો રસિક થઈ સર્વને એ રસ પીતાં શીખવું છું અને કુટુંબમાં એક જણનું સ્વાતંત્ર્ય નષ્ટ કરવામાં બીજું કોઈ ફાવે નહીં એટલું બળ વાપરું છું. આમ કરવામાં મારું ધન - સર્વસ્વ જશે તો હું તટસ્થ રહી હાસ્ય કરીશ, કારણ એ વ્યયથી દ્રવ્યવતી અવસ્થાને માટે અપાત્ર સિદ્ધ થયેલો કુટુંબવર્ગ ઉચિત દરિદ્રતાને પામશે અને દરિદ્રતાનું અમૃત સર્વનાં હૃદયમાં અમૃત ભરશે. એવી દરિદ્રતા મારાં સર્વ રત્નો ઉપર લાગેલા કચરા અને કર્કશતા કાઢી નાખી સર્વને સુવૃત અથવા અકર્કશ અને સતેજ કરશે. કવિરાજ ! મને આમાં પણ રસ પડશે. શુદ્ધ પ્રીતિ અને નિર્મળ રસ તો અત્યંત નિષ્કિંચનતામાં અથવા તૃપ્તિસાધનની પ્રાપ્તિ પછીનાં મનોરાજ્યોમાં જ જડે છે; મધ્યાવસ્થામાં ન જડે. એ પ્રીતિ મારાથી થાય એમ નહીં હશે તો રસસિદ્ધિની સાધનાને અર્થે એ નિષ્કિંચનતામાં મને ઇષ્ટાપત્તિ છે. એ પ્રાપ્તિનો ત્યાગ કરવા ઊડી પડેલા સરસ્વતીચંદ્ર એ મનોરાજ્યમાંથી ભ્રષ્ટ થશે માટે એ પક્ષીરાજને પકડવા આથડું છું. એ મારી ઇષ્ટાપત્તિ અને એ પક્ષીરાજનું મનોરાજ્ય - એ ઉભય દેશકલ્યાણનાં સાધન છે અને તેમાં જ મારું, તમારું, તેમનું અને ઇતર સર્વનું કલ્યાણ છે. ગરીબ બિચારાં કુમુદસુંદરી ! સરસ્વતીચંદ્રના મનોરાજ્યનું રસતત્ત્વ પત્ર દ્વારા ચાખી એ પક્ષીરાજની પાંખ ઉપર બેસવાનો સમય સમીપ દેખી, યમજવનિકા જેવા અભેદ્ય અંધકારમાં લીન થઈ ગયા ! એમની વાર્તા તો અસાધ્ય થઈ !’
‘કવિરાજ ! તમે કહો છો કે ઘરમાં કોઈની પ્રીતિ નિર્મળ નથી અને સ્વાર્થનો મેલ સર્વની પ્રીતિને નીરસ બનાવી મૂકે છે. સત્ય છે. પણ ઉદાત્ત ચિત્તનો રસ સ્વયંભૂ છે અને સામાની પ્રીતિની અપેક્ષા રાખતો નથી. નાનપણમાં માતાપિતાનો સ્નેહ બાળકના ભણીથી પ્રીતિની અપેક્ષા રાખતો નથી. આપણે સ્વદેશ ઉપર પ્રીતિ કરીએ છીએ ત્યારે દેશ આપણા ઉપર પ્રીતિ રાખે એવી ગણના કરતા નથી. એવી પ્રીતિ તો ગમે તો ઈશ્વરપ્રીત્યર્થ રાખીએ છીએ કે ગમે તો આપણા ચિત્તનો રસપ્રવાહ એ દિશામાં જાતે જાય છે. આપણા નિરક્ષર કુટુંબ ઉપર આપણો પ્રીતિરસ એવો જ સ્વયંભૂ છે. એ રસ પ્રીતિપાત્ર વિષયની પ્રીતિના પ્રત્યાઘાતરૂપે સ્ફુરતો નથી, પણ જડમાં આત્મચેતન પેઠે સ્વપ્રકાશે સ્ફુરે છે.
આપણાં કુટુંબોમાં નિઃસ્વાર્થતાની-નૈષ્કામ્યની - આશા રાખવી તે જ ખોટી વાત છે. આત્માને લઈને સર્વ પ્રિય છે એવું શ્રુતિવચન છે તે સાક્ષરોને ઉદ્દેશે છે તો આપણા નિરક્ષર પામર કુટુંબીઓને ઉદ્દેશે એમાં શી નવાઈ ? તેમના સ્વાર્થની શુક્તિઓમાં પ્રીતિનાં સ્વયંપ્રકાશ મુક્તાફળ ઢંકાયેલાં હોય છે તે શોધી, સ્વચ્છ કરી, ભોગવવાં એ ઉદાત્ત રસિક જનોનો રસમાર્ગ છે.
સંસારમાં સર્વ જનોનાં ચિત્ત નાની નાની સૃષ્ટિમાં અનેક તૃષ્ણાઓ અને અનેક લિપ્સાઓ રાખે છે. આપણાં ચિત્તમાં સરસ્વતી અથવા રસનો ઉદય થતાં એ સર્વ નાશ પામે છે અને તેને સ્થાને બીજી વિભૂતિ રચાય છે. દ્રવ્યવાનોએ દ્રવ્યનું અભિમાન ન ધરતાં દ્રવ્યહીન બંધુઓ ઉપર દયા આણવાની છે, તેમ સરસ્વતી આદિની વિભૂતિ ધરનારને નિરક્ષર જનોની ક્ષુદ્ર અને મલિન વાસનાઓ ઉપર દયા જ આણવાની છે. ધર્મશોધકો કહી ગયા છે કે દયા ધર્મકો મૂલ રૈ તેમ તેમની જોડે આપ જેવા કવિઓ પણ ઉદ્ગાર કરશો કે દયા પ્રીતિનું મૂળ છે. આવા આર્દ્ર રસને ધરનાર મહાત્માઓ જ કહે છે કે
ઉપકારિષુ યઃ સાધુઃ સાધુત્વે તસ્ય કો ગુણઃ ।
અપકારિષુ યઃ સાધુઃ સ સાધુઃ સદ્ભિરુચ્યતે ।।
જેમ જેમ કુટુંબ વર્ગ અથવા સ્ત્રીજનની પ્રીતિ વધારે સ્વાર્થભરેલી દેખું છું, તેમ તેમ મારા હૃદયની પ્રીતિમાં વધારે ઉલ્લાસ આણવા પ્રયત્ન કરું છું. ઈશ્વરે તેમને કોઈક યોગથી મારા સંબંધમાં સૃજી મૂક્યાં. તેમ કરવાનો તેનો હેતુ તો અગમ્ય છે, પણ સહૃદય જનોની દૃષ્ટિ એવી હોવી જોઈએ કે દૃષ્ટિ જ્યાં પડે ત્યાં આત્મવત્ જુએ, અને નિકટ રહેલાં ઉપર પ્રથમ પડવું એ મારી દૃષ્ટિનો ધર્મ છે તો મારી હૃદયવૃત્તિને હું એવો રસધર્મ શીખવું છું કે દૃષ્ટિ દ્વારા એ વૃત્તિ જયાં જુએ ત્યાં આત્મવત્ જુએ અને એ નિકટ દૃષ્ટ સંબંધી જનને પણ આત્મતુલ્ય કરવા પ્રયત્ન કરે. આમ જ જ્યાં જ્યાં દૃષ્ટિ પડે ત્યાં ત્યાં રસધર્મ પ્રવર્તાવું છું અને યત્ર યત્ર મનો યાતિ તત્ર તત્ર સમાધયઃ એ વાક્યના અનુભવના અભ્યાસનો આરંભ કુટુંબમાં જ કરું છું. ઝ્રરટ્ઠિૈંઅ હ્વીખ્તૈહજ ટ્ઠં ર્રદ્બી.’
સરસ્વતીચંદ્રે પત્ર બગલમાં મૂક્યો અને ઊંચું જોઈ વિચારગ્રસ્ત થયો.
‘કુમુદસુંદરી ! આપણી પ્રીતિ શુદ્ધ હતી. દયામૂલક પ્રીતિ તે વત્સલતા. સમરમૂલક પ્રીતિ તે મૈત્રી અને દાંપત્ય પણ મૈત્રીનો જ પ્રકાર છે. ચંદ્રકાંત ! તારા ઘરના દાંપત્યનો દયામાં સમાસ કરી દેતો તને જોઉં છું ત્યાં મૈત્રીમૂલક દાંપત્યને વિષયે તારું હૃદયનિરાશ થતું જોઉં છું. ચંદ્રકાંત ! તરંગશંકર ! તમારા સંસારનાં ચિત્ર ઘેરઘેર હોય તો દેશની અધોગતિ થતી સમજવી, અને તમારા ઉચ્ચગ્રાહ માત્ર એ અધોગતિમાંથી સકુટુંબ પોતાની જાતને ઉદ્ધારવાના પ્રયત્ન છે. આર્ય વિદ્વાનો આ ઉદ્ધારને માટે આ પીડા ભોગવે છે તે વધારે ફલદ લોક સામે સુધારાનાં યુદ્ધ થાય છે તે વધારે ફલદ છે ? જ્યારે સુધારાનાં વાદિત્ર સમાજોમાં આજે છે અને થોડાંક પરક્રમાધિક મનુષ્યો આશ્રય આપી સુધારાની સિદ્ય્ધિ તેટલાને જ થતાં તેમને વિજયમાળા પહેરાવી અને સમાજશાખાઓ સ્થાપી શાંત થાય છે, ત્યારે આ કુટુંબોદ્ધારક વિદ્વાનો વગર વાદિત્રે પોતાનાં આખાં કુટુંબને માત્ર આત્મબળે ઊંચકવાના અપ્રસિદ્ધ પણ વિકટ પ્રયત્નનો કલેશ પામે છે. ખરી વાત છે કે હજી સુધી ગંગાભાભી સમાજમાં જવા યોગ્ય નથી થયાં અને સુધારાના અગ્રેસર ઉદ્ધતલાલનાં શ્રીમતી પેઠે પુસ્તક પણ રચતાં નથી અથવા અંગ્રેજી ઉદ્ગાર કરી શકતાં નથી. પણ જ્યારે ઉદ્ધતલાલ માત્ર શ્રીમતીનો અને તેમની પુત્રીઓનો જ ઉદ્ધાર કરી શકે છે અને તેમને સો ફૂટ ઉન્નતિ આપે છે ત્યારે તરંગશંકર અને ચંદ્રકાંતનાં આખાં કુટુંબ ને કુટુંબ દશ દશ ફૂટ ચડે છે અને તેમનું અનુકરણ કરી આસપાસની વસ્તીમાં કેટલું થતું હશે ? આ બેમાં ગમે તે ફળ વધારે હો પણ ચંદ્રકાંતનો શ્રમ પરોપકારી છે અને જેવો એ પરોપકાર ગુપ્ત છે તેવો જ એ સ્વાર્થપરિત્યાગનો ભરેલો છે. શ્રીમતીની વિદ્યાના ઉપભોગમાં ઉદ્ધતલાલનો પોતાનો જ સ્વાર્થ સરે છે ત્યાં ચંદ્રકાંત અને તરંગશંકરનાં હૃદય દાંપત્યમૈત્રીની પ્રાપ્તિમાં નિરાશ છે. અશિક્ષિત સ્ત્રીપુરુષોને આ મૈત્રી સ્વતઃ મળે છે. બુદ્ધિધન અને સૌભાગ્યદેવીને અશિક્ષિત મૈત્રી જ છે; પણ શિક્ષિત પુરુષોને અશિક્ષિત સ્ત્રીઓ સાથે મૈત્રી અસંભાવ્ય છે. ત્યાં તો માત્ર ચંદ્રકાંતના જેવી વત્સલતા જ છે. આખા કુટુંબને લાભ આપવા માટે ચંદ્રકાંતે ગંગાને આપવામાં ન્યૂનતા રાખી છે અને પોતે દાંપત્યમૈત્રીથી હીન રહ્યા છે.
એતે સત્પુરુષાઃ પરાર્થઘટકાઃ સ્વાર્થ પરિત્યજ્ય યે ।
‘ચંદ્રકાંત ! આ સ્વાર્થપરિત્યાગ તેં કર્યો છે ! આ સત્પુરુષત્વ તારું છે ! પણ શું એ ઉત્તમ વસ્તુ ના ત્યાગ વિના એવી જ રીતે કુટુંબને ફલ આપવાનો માર્ગ નથી ? શું ગૃહિણીને દળી નાંખ્યાં સિવાય કુટુંબસુખ પોષવાનો માર્ગ નથી ? કુમુદસુંદરી ! ક્ષમા કરજો! તમારા સુખનો ત્યાગ કર્યાથી એવા સુખ વગરની અવસ્થા કેવી રીતે કેટલા વિદ્વાનો વેઠે છે તે આજ જોયું અને મારી દશાથી તેમની દશા હું સમજી શકીશ. પ્રિય પિતા ! પ્રિય કુમુદ! બુદ્ધે કરેલો ત્યાગ જો અધર્મથી ભરેલો ન હોય તો મેં કરેલો ત્યાગ તો કંઈ લેખમાં નથી.
‘પ્રિય ચંદ્રકાંત ! કુટુંબવત્સલતાને લીધે જ જે સ્નેહસૃષ્ટિનું સ્વપ્ન તું તારાં મંદિરમાં રચી શકતો નથી, જગતવત્સલતાને લીધે જે સ્નેહસૃષ્ટિનો ત્યાગ બુદ્ધે કર્યો, એ જ સૃષ્ટિને પાસે આવતી દેખી હું ત્યાંથી પલાયિત થઈ ગયો તેમાં મેં તમે ખોયેલી પ્રાપ્તિનો અંશ પણ ખોયો નથી ? જે કુટુંબક્લેશ વેઠવાની શક્તિ તમ નિર્ધન મિત્રોમાં આવી રીતે દેખાય છે તે ક્લેશના માત્ર સ્વપ્નથી હું કંમ્યો છું અને... પ્રિય કુમુદ ! - એ કંપનાર પુરુષ તારી પ્રીતિને પાત્ર ન હતો. પણ તારો મેં વિશ્વાસઘાત કર્યો, તું મારે લીધે અનેકધા કષ્ટ પામી, એ સર્વનું પ્રાયશ્ચિત કેવી રીતે કરવું તે અત્યારે મને સૂઝવા લાગ્યું છે.
‘એક દિવસ એવો હતો કે જ્યારે મને સૃષ્ટિમાત્ર કુમુદના સુખસ્વપ્નમય ભાસતી હતી. એક દિવસ એવો આવ્યો કે જ્યારે સૃષ્ટિ કુમુદના દુઃખસ્વપ્નથી ભરેલી લાગી અને મેં ગાયું કે :
ઉરે ઓ એકલી તું તું !
‘હવે હું એ માયાનું સ્વપ્ન નષ્ટ કરી ભગવાન બુદ્ધની પેઠે પ્રાયશ્ચિત્ત કરીશ. કુમુદસુંદરી ! બુદ્ધે જગતના કલ્યાણને અર્થે સ્વપ્રિયાને ક્રૂર ત્યાગ કર્યો હતો તેની કવિતા મેં તમારા ઉપર મોકલી હતી. એ જ કવિતાનો ઉપદેશ હું આજ જાતે લઉં છું અને એ જ મહાપુરુષની પેઠે હું તમારી ક્ષમા માગવા આવીશ એવો દિવસ આવશે !’
આમ કહી એ ચારે પાસની શિલાઓનાં શિખર જોતોજોતો ફરવા લાગ્યો અને મધ્યરાત્રે સૂતેલી પ્રિયાનો ત્યાગ કરવા નીકળી પડતા બુદ્ધની વાણી ફરતો ફરતો સરસ્વતીચંદ્ર ગાવા લાગ્યો.
‘મુજ પ્રજા મને છે પ્રિય, પ્રિય છે પિતા, પ્રિય પ્રિયા છે;
મુજ હૃદય ધડકતું પ્રેમ તેમના ગ્રહી, પ્રીતિ રમ્યા છે.
આ રાત્રિ ગાજતી આજ,
મુજ મહેલતણી ચોપાસ
આ અંધકાર વીંટાય,
તે અંધકારની મધ્ય
સૂઈ રહ્યું પુત્ર-ગૃહરત્ન,
એ પ્રજા તાત, ને પ્રિયા, પુત્ર : પ્રીતિરત્ન સર્વ મારાં છે,
મુજ હૃદય વેગબળ ફરી ધડકતું, છૂટે નહીં છોડ્યાં એ. - મુજ ૦
મુજ હૃદય વિષે એ જડ્યાં; દ્વાર ભણી જવા ચરણ ઊપડે જ્યાં
મુજ હૃદયસૂત્ર ખેંચાય પાછું પ્રીતિબળે : જડાયાં એ ત્યાં ! - મુજ ૦
જઉ પલંગ ત્યજી ગૃહદ્વારે,
ત્યાં હૃદય પાછું ખેંચાયે;
જઉ પલંગ ભણી હું પાછો,
સૂતી પ્રિયાની જોઉં આંખો.
પોપચાં શિથિલ પથરાયાં.
વિશ્વાસે નેત્ર મીંધાયાં,
સૂતી દીન મક્ષિકા જેવી
પડી રહી પાંપણો કેવી ?
એ મૂર્તિ પ્રીતિવિશ્વાસતણી સૂતી મૂકી જતાં ન જવાયે;
નહીં હૃદય ધડકતું મટે, ચરણ જડ થયા કહ્યું ના માને ! - મુજ ૦
હું વર્તું હવે શી રીતે ?
પ્રીતિ નહીં હારે, નહીં જીતે !
‘ઓ તાત ! પ્રિયા ! ઓ પુત્ર !
ઓ માત ! પ્રજા ! સુખસૂત્ર !
કરું વધુ વધુ સૂક્ષ્મ વિચાર,
ત્યમ ત્યમ આ હૃદય ચિરાય.
સૌ પ્રાણી દુઃખમય ભાસે,
જનતા પીડાતી જગ આખે;
તે સૌની પીડા દૂર કરવા,
કલ્યાણ જગતમાં ભરવા,
થઈ પ્રબુદ્ધ, ગૌતમ આજે,
થઈ તપસ્વી તપ ગુરુ માંડે !
જગના સૌ આધિ વ્યાધિ
કરવા નથી બુદ્ધિ સાધી.
એ તપમાં બુદ્ધિ તપાશે,
નવી યજ્ઞવેદિ મંડાશે.
પશુમાત્ર હવે ઊગરશે,
મુજ પ્રીતિ એ હોમે પડશે !
મુજ પ્રીતિ એકલી હોમાશે !
બીજું જગત જીવી સુખી થાશે.
ઓ તાત ! પ્રિયા ! ઓ પુત્ર
ઓ માત ! પ્રજા ! સુખસૂત્ર !
મુજ હૃદયપ્રીતિનાં અંગ તમે સૌ ! અંગ સર્વ છો મારાં !
જન-પશુ-જગના કલ્યાણયજ્ઞ પર હોમું અંગ સૌ મારાં ! મુજ ૦
હવે શાક્યસિંહ ગર્જે છે,
પ્રીતિગુફા છોડી, નીકળે છે !
જગ નવું આશ્વાસન લે છે,
દુષ્ટોનાં ઉર કંપે છે,
હવે દયાધર્મ પ્રગટે છે,
દીન જગત સુખે જંપે છે.
એ નવો મુજ અવતાર ! પ્રિયા ! તે જોઈ દયા દિલ ધરજે !
એ દયાધર્મ સ્થાપવા પરિવ્રાજિકા થઈ ઘર ત્યજજે ! મુજ ૦
‘ઓ હતી પ્રિયા જે કાલ !
તુજ દ્વાર આવશે કાલ,
લઈ ભિક્ષુ-કમંડલ હાથ,
ગૌતમ; તે નીકળે આજ
જગદુદ્ધારણને કાજ !
ઓ પ્રિયા ! ભૂલી મુજ દોષ,
ત્યજી પ્રીતિમાયાત્રિદોષ,
ધરી હૃદય સત્ય નિર્વાણ,
કરી ઉદારદૃષ્ટિ તે કાળ,
દેજે તું ક્ષમાની ભિક્ષા !
લેજે તું બુદ્ધની દીક્ષા !
એ મહાધર્ને કાજ, ત્યજી પ્રીતિસાજ, સુકવી મુજ આંસુ,
લોહીશ હું જગતનાં આંસુ, પ્રિયા ! થઈ બુદ્ધ તું પણ ત્યજ આંસુ ! મુજ’૦
આટલું ગાઈ રહ્યો ત્યાં આસપાસની પથ્થરની ભીંતોમાંથી એક પાસેથી કુમુદસુંદરીની છાયા ચાલી આવી બીજી પાસની ભીંતમાં અદૃશ્ય થઈ ગઈ. એ ભીંતોના શિખર ઉપર ઊગેલા એક મહાન વૃક્ષની શાખા લટકતી લટકતી ભીંતના મધ્યભાગ આગળ હીંચકા ખાતી હતી ને શાખાના છેડા આગળનાં પાંદડાંમાં સરસ્વતીચંદ્રે પોતની માતા ચંદ્રલક્ષ્મીની આકૃતિ જોઈ અને પિતાને ઘેર જોયેલી છબીના સાદૃશ્ય ઉપરથી નાનપણમાં ખોયેલી જનનીની છાયા ઓળખતાં પુત્રની આંખમાં આશ્ચર્ય અને અશ્રુ ઊભરાયાં. મૃત માતાનાં દર્શન થતાં પુત્ર સ્તબ્ધ થયો અને હાથ જોડી છાતી આગળ ધરી રાખ્યા અને શું બોલવું, શું પૂછવું ઇત્યાદિ વિચાર કરે છે ત્યાં શાખા ઉપર બેઠેલી માતૃછાયાના ઓઠ કૂંપળો પેઠે ઊઘડવા લાગ્યા અને પાસેની કૂંપળોમાં બેઠેલી કોકિલાના જેવા રાગથી ઉત્સુક, શાંત અને કોમળ ઉદ્ગાર કરવા લાગ્યા. કોમળ હૃદયની માતા પોતાને મનાવતી હોય અને પોતે નાનો બાળક હોય એવો સંસાર આ ક્ષણે આ મનસ્વી પુરુષના હૃદય પાસે ખડો થયો.
‘પુત્ર મુજ ! જા તું ઘેર ! જાની એકવાર !
ગમે તેવો છે તો યે તુજ તાત મુજ પ્રાણ ! પુત્ર ૦
ઊભી ઊભી હું સ્વર્ગમાંથી જોઉં આંસુધાર
વહેતી વહેતી અટકતી ન તુજ પિતાને ગાલ ! પુત્ર ૦
ભેખ ભગવો લઈ ન જઈશ, જોઈ એને, એ
રોઈ મરશે હૈયાફાટ, દેહ ત્યજશે એ ! પુત્ર ૦
બાળવયનો મૂકીને તને દેહ ત્યજ્યો મેં,
ત્યાંથી જીવ્યો આશ તુંમાં ધરીને તાત એ ! પુત્ર ૦
સ્નેહ મારે કાજ ધર્યો ને હજી ધરે,
કોમળ હૈયું ધરતો તારો તાત એ તો એ ! પુત્ર ૦
પુત્ર મારા ! થાની ડાહ્યો ઘેર જા હવે !
જોઈ પરલોકમાંથી રોઉં; તાત તુજ રુવે. પુત્ર ૦
નથી ગમાન, નથી ધુતાર, કોઈ ન, એનું ત્યાં !
એકલો એ રોઈ મરે ! જાની પુત્ર, ત્યાં ! પુત્ર ૦
મેં કર્યો ઘણાક એના દોષ, એ તો એ
ભૂલી ગયો તાત તારો, રાખી ક્ષમાને. પુત્ર ૦
જેવી ક્ષમા મુજને દે તું, તેવી ક્ષમા દે
વૃદ્ધ તારા તાતને તું ! રોઈએ મરે ! પુત્ર ૦
પુત્ર ! તું રીસા ન ! ઘેર જાની ! ઘેર જા !
વૃદ્ધ વિકળ તાતને તું હૈયા સાથે સ્હા ! પુત્ર ૦
પુત્ર ! માનું કહ્યું તું કરની ! ઘેર જાની ! જા !
વૃદ્ધ વિકલ તાતને તું હૈયા સાથે સ્હા ! પુત્ર ૦
હઠ, હઠીલા, છોડની તું ! ઘેર જાની ! જા !
રોતો વિકલ વૃદ્ધ તાત ! હૈયા સાથે સ્હા ! પુત્ર૦’
છેલ્લી બે કડી ગાતી ગાતી માતૃછાયા અદૃશ્ય થઈ - બે હાથ વચ્ચે આખું મુખારવિંદ સંતાડી દઈ સરસ્વતીચંદ્ર પુષ્કળ રોયો. અંતે શાંત પડી, આંસુ બંધ કરી, મુખ ઉપરથી હાથ ઉપાડવા લાગ્યો અને ઉપાડતાં ઉપાડતાં બુદ્ધકાવ્યમાંથી ગાયેલી કડી ફરી ગાવા લાગ્યો :
‘ઓ તાત ! પ્રિયા ! ઓ પુત્ર
ઓ માત ! પ્રજા ! સુખસૂત્ર !
મુજ હૃદયપ્રીતિનાં અંગ તમે સૌ ! અંગ સર્વ છો મારાં !
જન - પશુ - જગના કલ્યાણયજ્ઞ પર હોમું અંગ સૌ મારાં.’
શાંત પડી થોડી વારે શિલા પર બેસી પોટકામાંથી વળી એક પત્ર કાઢી વાંચવા લાગ્યો. એ પત્ર ગુર્જરવાર્તિકના તંત્રી ઉદ્ધતલાલનો લખેલો હતો.
‘પ્રિય ચંદ્રકાંત,
તમારો પત્ર પહોંચ્યો. સરસ્વતીચંદ્રે પોતાના દ્રવ્યથી, પોતાની વિદ્યાથી, પોતાના ઉત્સાહથી, અને પોતાના શ્રમથી આપણી નગરીના સર્વ સાક્ષરમંડળને અને સર્વ દેશવત્સલોને ઉપકારવશ કરી દીધેલા હતા એટલું કહી બેસી રહીએ તો તેના મૂલ્યના વર્ણનમાં ન્યૂનતા આવી જાય છે. ઉપકાર કરવો એ તો ગમે તે સત્પુરુષ કરી શકે છે. પણ આપણો મિત્ર તો આપણાં સર્વ કાર્યોમાં પરોવાઈ ગયો હતો - ગુરુત્વાકર્ષણ સર્વ પરમાણુઓમાં પરોવાઈ જાય તેમ. દેશમાં વિદ્વાનો જોઈએ છે, દેશવસ્તલ પુરુષો જોઈએ છે, શ્રીમાન પુરુષો જોઈએ છે, વિચારકો જોઈએ છે, ઉત્સાહકો જોઈએ છે, કાર્યગ્રાહી પુરુષો જોઈએ છે, સુધારકો જોઈએ છે, લોકવર્ગના પ્રીતિપાત્ર જનો જોઈએ છે, અંગ્રેજોના પ્રીતિપાત્ર જનો જોઈએ છે, ઉદરચિંતાથી મુક્ત અને અવકાશવાળા જોઈએ છે, અને બીજું ઘણંઘણું જોઈએ છે. એટલું જ બસ નથી. કારણ શ્રીમાન હોય ને પરોપકારી પણ હોય નહીં અને વિદ્વાન પણ હોય નહીં તે શા કામનો ? વિદ્વાન હોય ને ઘરમાં તુંબીપાત્ર વસાવવા રાત્રિદિવસ તેને મથવું પડતું હોય તે શા કામનો ? દુઃખી નર્મદ કહી ગયો છે ક
પછી શું કરવું કાલ,
કુટુંબના એવા જ્યાં હાલ,
અફાળ બુદ્ધિનેત્ર વિશાળ !
દલપતરામ પણ ગાઈ ગયા છે કે
ભાઈઓની જેની ભારજા ભૂંડી રે
તેને શિર આપદ ઊંડી રે.
નવરરામે ગાયું છે કે
ભાઈ તો ભૂગોળ ને ખગોળમાં ગમે છે,
પેલીનું તો ચિત્ત ચૂલા માંહ્ય !
દેશી ! કહોની કેવું આ કજોડું તે કહેવાય ?’
માટે આપણે તો સર્વ ક્ષુદ્ર ચિંતાઓથી મુક્ત અને દેશકાર્યોની ઉદ્ભાવક વૃત્તિઓથી અને શક્તિઓથી સમૃદ્ધ સમર્થ શ્રીમાન વિદ્વાનો જોઈએ છે, અને એ આશાને કેટલેક અંશે સિદ્ધ કરે એવું દૈવત લક્ષ્મીનંદનના ઘરમાં સિદ્ધ થવા આવતાં હાથમાંથી જતું રહ્યું ! અહા ! કુમુદસુંદરી જેવા રત્નનો તેને યોગ થવા આવેલો તે સ્વપ્નવત્ થઈ ગયો! એવી રસિક સાક્ષર લલના સાથે એ પુરુષનો યોગ થયો હોત તો આપણા લોક ઉપર કેવાં કેવાં અમૃતની વૃષ્ટિ થાત ! પણ આ તમારો કુટુંબક્લેશી ગૃહસંસાર - જેને તમે મિથ્યાભિમાનથી આર્યસંસારનું નામ આપો છો તેનું સત્યાનાશ જજો ! તમારી એ જ દુષ્ટ અવ્યવસ્થ અને મૂર્ખતાના ભંડાર જેવી ગૃહવ્યવસ્થાને આપણા હાથમાં આવેલું રત્ન સમુદ્રમાં નાખી દીધું છે અને હવે ચંદ્રકાંતભાઈ તેને શોધવા ડૂબકાં માર્યા કરે છે ! સરસ્વતીચંદ્ર હાથમાં આવશે તે ઓછો લાભ નથી. પણ તેને હવે કુમુદસુંદરીનો યોગ અશક્ય છે અને સ્ત્રીજાતિની ઉન્નતિનું એ નાવ ભાંગી ડૂબી ગયું.
ૈં ર્રી ટ્ઠં ઙ્મીટ્ઠજં ર્હુ ર્એ ુૈઙ્મઙ્મ ટ્ઠઙ્ઘદ્બૈં ંરટ્ઠંર્ ેિ ર્દ્ઘૈહં કટ્ઠદ્બૈઙ્મઅ જઅજીંદ્બ ૈજ ંરીર્ ુજિં ઙ્મટ્ઠખ્તેી ંરટ્ઠં ઙ્ઘેજંર્િઅજર્ ેિ ર્ષ્ઠેહિંઅદ્બીહ ટ્ઠઙ્મઙ્મ ંરર્િેખ્તરં ંરી ઙ્મટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠહઙ્ઘ ીટ્ઠજં ે ટ્ઠઙ્મઙ્મ ંરટ્ઠં ૈજ કટ્ઠૈિ ટ્ઠહઙ્ઘ કિેૈંકેઙ્મ ૈહ ંરીર્ ુઙ્મિઙ્ઘર્ કર્ ેિ ર્રીજ.
સંસારસુધારાનો વિષય લો ! શું તમારે બાળલગ્ન અટકાવવાં છે ? જ્યાં સુધી જૂની બુદ્ધિનાં અને નિરક્ષર મનુષ્યો તમારા ઘરમાં વસે છે અને તમારાં બાળકો ઉપરનો તમારો અધિકાર ભગ્ન કરી નાખે છે ત્યાં સુધી આમાંનું કંઈ બનવાનું નથી. શું તમારે વિધવાઓને સધવા કરવી છે ? જ્યાં સુધી તમે આવાં આવાં મનુષ્યોને તમારી કમાઈના રોટલા ખવરાવી તેમના બળની વૃદ્ધિ કરો છો ત્યાં સુધી આમાંનું કાંઈ થનાર નથી અને તમારું પોતાનું બળ બિચારી વિધવાના બળ કરતાં વધનાર નથી. શું તમારે તમારી પુત્રીઓને સાક્ષર કરવી છે ? શું તમારે તમારી સ્ત્રીને રસોડાના ધુમાડામાંથી અને વાસણ સાજવાની રાખમાંથી ઉગારી સરસ્વતીની સુંદર સૃષ્ટિમાં લેવી છે અથવા જીવનમાં જે સાધારણ સુઘડ સુખ અને સુવાસ તમે એકલપેટા થઈ ભોગવો છો તેમાંનાં કંઈક ભાગનો ભોગ તમારી પ્રિય પત્નીને, તમારી પુત્રીઓને અને તમારા પુત્રોની સ્ત્રીને દેખાડવો છે ? અથવા શું તમારે તમારી પોતાની કમાઈ અને શક્તિ તથા સ્વતંત્રતાને તમારા ઇષ્ટ સન્માર્ગે વાપરવી છે અને તેમ કરી તમારી અંગ્રેજી વિદ્યાને સાર્થક કરવી છે ? હું તમને કહું છું; કે જ્યાં સુધી તમે કુટુંબના ભેગા વસી તેમની મર્ખ ઇચ્છાઓ પ્રમાણે અને દુષ્ટ વાસનાઓથી તમારા સમર્થ હાથપગને બેડીમાં નાખવા દેશો ત્યાં સુધી આ સર્વ સત્કાર્યોમાંથી એક પણ કાર્ય તમે કરી શકવાના નથી !
અત્યારે અસંખ્ય મધમાખો મધપૂડામાં રહે છે તેમ આપણા લોકમાં, ત્રીજી પેઢીના વડીલનાં બધાં બાળકો અને તેમણે પારકે ઘેરથી આણેલી કન્યાઓ, સૌએ એકઠાં રહેવાનો ચાલ શાથી પડ્યો અને તેમાં શો લાભ છે ? પારકા ઘરની કન્યાઓ અને પોતાની ઘરની દીકરીઓને એક પ્રીત શી રીતે થવાની ? પ્રાચીન કાળથી જ શબ્દ બંધાયો છે કે ન નન્દત ઇતિ નનાન્દા - ભાભીને જોઈને આનંદ ન પામે તે નણંદ ! હજારો વર્ષ પહેલાં બંધાયેલી આ શબ્દાર્થરચના જણાવે છે કે નણંદ અને ભોજાઈને બારમા ચંદ્ર એ આપણા દેશનો પરાપૂર્વનો અનુભવ છે. જો એમ છે તો પોતાની ઘરની ‘નણંદ’ અને પારકા ઘરની ‘ભોજાઈ’ વચ્ચે પક્ષપાત કરવાના પ્રસંગ આવતાં નણંદની મા અને ભોજાઈની સાસુનું ચિત્ત કોના પર હસે અને કોના પર રૂઠે એ તરત સમજાય એવી વાત છે. આવે કાળે સૂડી વચ્ચેના સોપારી જેવા નણંદના ભાઈ અને ભાભીના વરની અવસ્થા તમે સમજો છો. તમે કહેશો કે આપણે ભણ્યા તેથી માબાપને ખોટાં ગણી વહુઓને મડમ કરીએ છીએ ને માબાપને ગણકારતા નથી. પણ માબાપને છોકરાઓ પરણાવતાં ઓરિયો વીતે છે પણ પછી વર વહુના સામું જુએ એટલે વરની માની આંખો કાતરિયાં ખાય ને વરની બહેનની જીભ સાપણ પેઠે વિષોદ્ગાર કરે એ તો તમારો જૂના કાળનો આચાર છે.
શ્વભૂઃ પશ્યતિ નૈવ પશ્યતિ યદિ ભ્રૂભગ્ડવક્રક્ષણા
મર્મચ્છેદપટુ પ્રતિક્ષણમસૌ બ્રૂતે નનાન્દા વચઃ ।
અન્યાસામપિ કિં બ્રવીમિ ચરિતં સ્મૃત્વા મનો વેપતે
કાન્તઃ સ્નિગ્ધદ્રૃશા વિલોકયતિ મામેતાવદાગઃ સખિ ।।
્ટ્ઠાી ૈં, ંરૈજ ૈહ ટ્ઠ દ્ગીુ રૂીટ્ઠિ’જ ડ્ઢટ્ઠઅ િીજીહંર્ ક ટ્ઠ ર્ંઅ ંરટ્ઠં ુટ્ઠજ દ્બટ્ઠઙ્ઘી હ્વઅ ર્એિ ટ્ઠિૈંજં હ્વીર્કિી ઈહખ્તઙ્મૈજર ીઙ્ઘેષ્ઠટ્ઠર્ૈંહ ુટ્ઠજ ર્હ્વહિ ૈહ ંરી ઙ્મટ્ઠહઙ્ઘ! એક પાસથી આખા ઘરનો ભાર અને બીજી પાસ બાળલગ્ન અને કૃત્રિમ પ્રેમાભાસનાં ફૂંક મારતાં ઊડી જાય એવાં હલકાં ફૂલકાં બે વચ્ચે ઊભેલો નર ઘરનો ભારનો ત્રાસ ઓછો કરવા ફૂલકાંને ફૂંકી મારે એમાં તમને શી નવાઈ લાગે છે ? ખરી વાત છે કે સ્વતંત્ર અને બળવાન પુરુષો આ ભારને હલકો કરે છે અને ઊડી જતાં ફૂલકાંને ટકાવી રાખે છે, પણ એવા પ્રસંગ આવે ત્યારે લોક અને નિન્દે છે અને સ્ત્રીવશ અથવા બાયલો અને પાપી ગણે છે. સ્વાભાવિક સ્વકુટુંબભાર અને લોકાપવાદના ધક્કા આણ એક જ પાસ વાગે છે અને તેને ન ગણનાર પુરુષો જવલ્લે જ નીકળે છે. આવા પુરુષોને ઘેર વહુરો સાસુ ઉપર જુલમ કરે છે એમ કહેશો તો હું તેની ના નથી કહેતો. તમારાથી એક પગલું વધારે ભરી હું તો એવું પણ કહું છું કે જે ઘરમાં એક વાર છોકરાઓ માવડિયા હોય છે તે જ છોકરાઓ આઘાત-પ્રત્યાઘાતના નિયમથી અથવા પોતાની સ્ત્રી અને સંતતિ ભણીના સ્વાર્થમાં વધારે સુખશાંતિના આસ્વાદનના આવિર્ભાવથી ઉત્તરાવસ્થામાં સ્ત્રીવશ થાય છે એન જે વહુરોની જુવાન દૃષ્ટિ સાસુઓ પોતાની જુવાનીને કાળ બગાડે છે તે વહુરો સત્તાવાળી થતાં સાસુઓનું ઘડપણ નીચોવી નિચોવીને બગાડે છે ! લોક ભલે આમાં જુલમ અને પાપ લેખે પણ હું તો આ ચિત્રમાં અન્યાયનો બદલો અન્યાય-ઈશ્વરનો જ નિર્મેલો જોઉં છું ! આ સંઘટ્ટન નનાન્દા શબ્દના જન્મકાળથી ચાલતું આવેલું છે ! શું આપણે એ અવસ્થા ચાલુ રાખવાને બંધાયેલા છીએ ? કોઈ પણ રીતે હું આ બંધન જોતો નથી. પુરુષ, સ્ત્રી અને અવિવાહિત બાળકો... એટલાં મળીને એક કુટુંબ ગણવું એ પ્રકૃત છે. એવાં અનેક કુટુંબોના શંભુમેળાને એક ગણીએ મૂર્ખાઈ અને દુષ્ટતાના ખીચડાને એક ઘરમાં ભરી ખદબદવા દેવો અને એ સમાજને એક કુટુંબનું નામ આપી તેના ઉપર કુટુંબવત્સલ થવાનો ફાંકો રાખવો એ ચંદ્રકાંતને ગમતું હશે પણ મને તો તેમાં પ્રકૃત શુદ્ધાચાર નહીં પણ કેવલ વિકૃતિવાળો ભ્રષ્ટાચાર જ લાગે છે અને પરાપૂર્વથી ચાલતો આવેલો છે માટ એ ભ્રષ્ટાચાર જાળવવો એવું તો તમે પણ નહીં કહો.
આ શંભુમેળામાં કુટુંબને એકઠાં રાખવાનો આચાર આપણા પૂર્વજોની જંગલી અવસ્થાનું ચિહ્ન છે તે આપણે સાચવી રાખેલું છે. પ્રાચીન કાયદાઓનો તત્ત્વશોધક સર હેનરી મેન તમે વાંચ્યો છે. તેણે બહુ શોધન કરી દર્શાવ્યું છે કે જૂના કાળમાં લોકસ્થિતિ સામાજિક િંૈહ્વટ્ઠઙ્મ - હતી. અને સર્વ પાશ્ચાત્ય દેશોમાં સુધારો થતાં એ સ્થિતિ સામાજિક મટી દૈશિક ીંિિૈર્િંૈટ્ઠઙ્મ - થઈ છે. પ્રજાઓ પૂર્વે સામાજિક સાંકળોથી સંધાતી હતી; સુધારાના યુગમાં દૈશિક સાંકળોથી સંધાય છે. પૂર્વે અમુક લોકના દેશ કહેવાતા; હાલ અમુક દેશના લોક કહેવાય છે. પૂર્વે આર્યો, દેવો, મ્લેચ્છો, યવનો, રાક્ષસો, સેમીટીક લોક, ટ્યૂટનો, કેલ્ટ લોક; ફ્રાંસ લોક આદિ લોકવર્ગથી પૃથ્વીનો વિસ્તાર સમજાતો; હાલ હિંદુસ્તાન, ઇંગ્લૅંડ, ફ્રાંસ, ચીન આદિ લોકવર્ગથી પૃથ્વીનો વિસ્તાર સમજાય છે. સંક્ષેપમાં આદિકાળ એટલે જંગલી અવસ્થાને સમયે પ્રજાઓ સ્વજાત્યભિમાન સમજાય છે. સંક્ષેપમાં આદિકાળ એટલે જંગલી અવસ્થાને સમયે પ્રજાઓ સ્વજાત્યભિમાન અથવા સ્વલોકાભિમાન ધરતી ત્યારે સુધારાના યુગમાં સ્વદેશાભિમાન ધરાય છે. આપણી નાતો અને આપણાં શંભુમેળા થયેલાં કુટુંબો એ માત્ર આ દેશના સ્વજાત્યભિમાનના જંગલી કાળનો અવશેષ બાકી રહેલો છે અને હવે તેને નષ્ટ કરશે તે સુખી થશે, ને તેને વળગી રહેશે તે જાતે નષ્ટ થશે અને તેમનો નાશ થયો એટલે તેમના આ યુગનો પણ નાશ જ થયો સમજવો. સર હેનરી મેનનું સૂત્ર આપણી ભાષામાં લઈએ તો આદિકાળમાં પ્રજા-માળા સામાજિક હતી અને એ માળાના મણકા કુટુંબો હતાં ત્યારે સુધારાના યુગમા એ માળા દૈશિક થઈ છે અને તેના મણકા વ્યક્તિઓ છે. કુટુંબ એ માત્ર એક નાની જાતિ છે, નાત એ જરા મોટી જાતિ છે અને લોકવર્ગ એ પૂરેપૂરી મોટી જાતિ છે. જાત્યભિમાન અને કુટુંબાભિમાન આદિકાળનો અવશેષ છે; દેશાભિમાન સુધારાના યુગનો ફુવારો છે.
આદિ કાળના લોક જંગમ - ર્હદ્બટ્ઠઙ્ઘૈષ્ઠ - રહેતા. તેઓ કાળે કાળે દેશ બદલતા અને અમુક તેમનો દેશ હતો એમ કહેવાતું નહીં. આખી જાતિ ને જાતિ આર્યોને નામે ઓળખાઈ. તેની અનેક શાખાઓ સમુદ્રના તરંગ પેઠે એક પછી એક યુરોપમાં ગઈ, અને એશિયાના દક્ષિણ ભાગમાં આવી. યુરોપ, ઈરાન અને હિંદુસ્થાન આમ વસ્યાં છે. આપણા ક્ષત્રિયો, આપણા બ્રાહ્મણો, આપણા વૈશ્યો, આમ જાતિબંધ થઈ આ દેશમાં વસ્યા. બ્રાહ્મણોએ જાતિઓ અને તેની શાખાઓ જાળવી એટલું જ નહીં, પણ ગૌત્ર અને શાખાઓ જાળવી. કુટુંબોમાંથી એ જાતિઓ થઈ. આપણામાં એ સામાજિક સાંકળો હતી પણ લોકોને દેશદેશે સ્થાયી થવું પડ્યું તેમ એ સાંકળો તૂટી અને દેશવાસ, નગરવાસ આદિ સંબંધોથી એક બ્રાહ્મણ જાતિમાંથી અનેક બ્રાહ્મણો થયા અને એક વૈશ્ય જાતિમાંથી અનેક જાતિનું મહાજન થયું. આ હાલની આપણી નાતજાતો - એ નથી સામાજિક સાંકળો, નથી દૈશિક સાંકળો, પણ બેનું મિશ્રણ છે, ત્યારે આપણા કુટુંબજાળ કેવળ સામાજિક માળાની મણકારૂપે રહ્યાં છે. તમારે આ મણકા જાળવી રાખવા છે અને મારે તે તોડી નાખવા છે.
તમે કહો છો કે એક કુટુંબમાં અવયવીભૂત મનુષ્ય પરસ્પર ઉપકાર કરવા મથે એ ઉચ્ચગ્રાહ નમાવવો યોગ્ય નથી.
પ્રથમ તો એ તમારો પરોપકાર સંપ્રદાય - ટ્ઠઙ્મિંેૈજદ્બ - ધુમાડાના બચકા જેવો છે. એ સંપ્રદાય માત્ર નામનો છેે. જેમ નનાન્દા શબ્દને જન્મકાળે આ સંપ્રદાયનો આચાર સસલાંનાં શીંગડાં જેવો હતો એવો જ આજ છે. એ ઉચ્ચગ્રાહ - ેંર્ૈંટ્ઠ - છે. તમારા કે કોઈના ઘરમાં હું તે દેખતો નથી. માત્ર તમારા જેવા કોઈકના મનોરાજ્યમાં તે હશે.
બીજું એ ઉચ્ચગ્રાહ અશાસ્ત્રીય છે. અર્થશાસ્ત્રથી એ વિરુદ્ધ છે. દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ અને વૃદ્ધિ ગુરુતમ થવાનું શાસ્ત્રીય સાધન એ છે કે દરેક મનુષ્યમાં પોતાનો શ્રમ અને પોતાની બુદ્ધિ એ ઉભયને અત્યંત કસવાની બુદ્ધિ અને શક્તિ રહેવી અને વધવી જોઈએ અને શ્રમ લેનાર અને બુદ્ધિ વાપરનાર મનુષ્યને પોતાના પ્રયત્નનં સંપૂર્ણ ફળ જ્યાં સુધી મળતું નથી ત્યાં સુધી આ વૃત્તિ અને શક્તિ વિકાસ પામતી નથી. એક જણ પરસેવાનાં ટીપાં ઉતારતો કમાય અને તેનો ફલપ્રવાહ બીજાં મનુષ્યો ઉપર ઢોળાય એ આપણાં સામાજિક કુટુંબનો ન્યાય છે અને શ્રમજીવન અને બુદ્ધિજીવનથી થતા દ્રવ્યવિકાસને જે શક્તિ અને વૃત્તિનો વિકાસ કેવળ કારણરૂપે આવશ્યક છે તે કારણનો આ તમારો કુટુંબન્યાય જડમૂળથી પ્રધ્વંસ કરે છે ! માઈ ડિયર ચંદ્રકાંત ! તમારા કુટુંબના ન્યાયથી તમારું ચિત્ત વ્યગ્ર થઈ ગયું છે. તમારું શરીર જર્જરિત થયું નથી પણ થશે, અને એ કુટુંબ તમારા આધિરૂપે, વ્યાધિરૂપે અને ઉપાધિરૂપે તમનેચારે પાસથી ચટકાભરે છે તેની વેદના સામે તમારા જ્ઞાનતંતુને જડ કરવા જ્ઞાનમાર્ગ અને ‘ફિલસૂફી’ની ભાંગ તમે પીઓ છો તે વ્યર્થ છે ને નક્કી જાણજો. તમારો દંભ કદાચિત્ થોડા દિવસ ટકશે તો અંતે તે તમને દગો દેશે. અને તમારું પરિણામ ગમે તે થાઓ પણ તમારા અસંખ્ય દીન સ્વદેશી મનુષ્યો આ જ્ઞાનમાર્ગ કેવી રીતે મેળવશે અને મળતાં સુધી તેમનો કચ્ચરઘાણ કેવો વળી જશે તેનો તો વિચાર કરો ! જ્યાં સુધી આ જંગલી કાળનાં કુટુંબોના આ શંભુમેળા વેરણછેરણ થયા નથી ત્યાં સુધી ચંદ્રકાંત જેવાં રત્ન ઉપરનો કચરો સાફ થાય એ આશા વૃથા છે અને એવા પુરુષોની શક્તિ ઉપર આધાર રાખનાર માણસો ઢોર પેઠે ચંદ્રકાંતના બીડમાં ચારો ચરશે અને ખેતરોની ઉપયોગી વાડો તોડશે, ગાયો અને ભેંસો જેટલું દૂધ નહીં દે, આખલા અને પાડાઓ પેઠે મસ્તી કરશે અને રાંક ગાયોભેંસોને રંજાડશે, અને સ્વતંત્ર મનુષ્યશક્તિથી દ્રવ્યોપાર્જન કરવાની શક્તિ કે શૂરત્વ તેમનામાં આવવાનાં નથી. તમારાં કુટુંબો ઉપર દયા રાખવી એ શરીરબળવાળાં ભિખારીઓને દાન કરવું એ ઉભય કાર્ય ઉભય પક્ષકારને હાનિકારક છે અને સ્વ-પર-પાતક છે. પણ અર્જુને કમાયેલી દ્રૌપદીને પાંચે ભાઈઓએ વહેંચી લેવા મૂર્ખ માતાએ કરેલી ભ્રષ્ટ આજ્ઞા પાળવાનો જંગલી આચાર લક્ષ્મીબાઈના સંબંધમાં પાળવો એ તમારા જેવા પંડિતોને પણ પ્રિય છે ! સર્વથા અંગ્રેજી વિદ્યા હજી સુધી તમારા જેવાઓ ઉપર પડી તે મરુભૂમિમાં વૃષ્ટિ થયા જેવું જ થયું છે ! ખોટી કુટુંબવત્સલતાનો ત્યાગ કરવા સરસ્વતીચંદ્રની છાતી ચાલી નહીં એટલા તેઓ બાયલા તો ખરા, કારણ કુમુદસુંદરીનો સ્વીકાર કરી પછી લક્ષ્મીનંદનના દ્રવ્યને લાત મારવી જોઈતી હતી; તેમ કરતાં તેઓ પાછા હઠ્યા. પણ આ ઉત્તમ કાર્ય ન થયું તો મધ્યમ પક્ષ એમને જડ્યો કે જંગલી કુટુંબજાળનો પાશ માથા ઉપર ફેંકાતો જોતાં સત્વર ચેતી ગયા અને જાળ આગળથી ખસી ગયા, તે એટલી એમની ચતુરતાને હું ધન્યવાદ આપું છું ! મારો આ પત્ર તેમને દેખાડજો અને મધ્યમ પક્ષમાંથી ચડી ઉત્તમ પક્ષમાં આવવા તેમને સમર્થ કરજો.
આ અર્થશાસ્ત્રનું તાત્પર્ય. હવે નીતિશાસ્ત્ર લો. આપણે ક્યું નીતિશાસ્ત્ર પકડીશું ? સર્વ શાસ્ત્રોમાં ચોરી અને અસત્યનો પ્રતિષેધ છે. શું તમારા કુટુંબમેળાઓનું બંધારણ એવું છે કે આ બે વસ્તુ ત્યાંથી દૂર રહે ? રામનું રાજ્ય છીનવી લેવાની આજ્ઞા કૈકેયીએ દશરથની પાસે કરાવી તે દિવસ એવો હતો કે સત્ય પ્રતિજ્ઞાને આધારે ઉઘાડે દિવસે લૂંટ થતી થવા દેવી પડી. જ્યાં કુટુંબમેળો ત્યાં કુટુંબછત્ર - ટ્ઠિંૈટ્ઠષ્ઠિર - ના દ્વારા થયેલી અનીતિ જેવી આમ રામરાજ્યમાં થઈ તેવી જ ધૃતરાષ્ટ્રના છત્ર નીચે અધિકાર ધૂર્તતાથી થતી આપણે વાંચી છે. મોટાનાના ભાઈઓ ને પુત્રો અને તેમની સ્ત્રીઓ, પુત્રીઓ, પુત્રપુત્રીઓનાં બાળકો અને સર્વનાં માતાપિતા - એ સર્વનાં સમવિષમ ભાગ્યો અને એ સર્વની વચ્ચેનાં અનેક પક્ષપાત અને રાગદ્વેષનાં ચિત્ર કૈકયી અનેધૃતરાષ્ટ્રના યુગથી તે આજ સુધી આ ભૂમિમાં પડી રહ્યાં છે અને પાંડવકૌરવોનાં જેવાં નીતિઅનીતિનાં નાનાંમોટાં દ્યૂત અને યુદ્ધ ઘેરઘેર થોડાં અથવા વધારે, ગુપ્ત અથવા પ્રકટ મચી રહ્યાં છે. જે દેશના ગૃહસંસારમાં જ પવિત્રતા અને શાંતિને સ્થાને મલિનતા અને ક્ષોભ આમ રોગપ્રકોપ પેઠે નિષ્કંટક વર્તે છે ત્યાં નીતિનું રાજ્ય છે એવું કહેવા કયો અનુભવી છાતી ચલાવે છે ? અંગ્રેજી કુટુંબોમાં આવા કુટુંબકલહનો સંભવ જ દૂર છે; ત્યાં માતાઓને પુત્રી અને વધૂ વચ્ચે પક્ષપાત કરવાનો અવકાશ જ નથી; ત્યાં કમાનારની કમાઈના ચોર ઘરના ભીતર ભાગમાં જ સરજી મૂકેલા હોતા નથી; ત્યાં પતિપત્નીનો પ્રેમ અને બાલવયનાં બાલક અને તેમનાં માતાપિતા વચ્ચેની વત્સલતા સિવાય બીજાં ત્રાહિત મનુષ્યોની ખટપટ હોતી નથી; અને પરિમિત સંખ્યાવાળું અને પરસ્પરાનુકૂળ સ્વાર્થવાળું આવું અંગ્રેજી કુટુંબ ગૃહસંસારની નીતિ અને શાંતિ અનુભવે છે. ચોરી, લબાડી અને પરસ્પર વિનાશની રાગદ્વેષભરેલી કળાઓને અવકાશ આપતું નથી અને નાનાં ઝૂંપડાંઓમાં પણ ઇંદ્રપુરીના વૈભવ જેટલું સુખ આપનારી કળાઓને ખીલવે છે. પાંચ હજારની કમાઈવાળો હિંદુ જે વૈભવ ભોગવતો નથી અને જે સુખ, શાંતિ અને નીતિ એક પાસ પણ જોઈ શકતો નથી તે પચાસ રૂપિયાની કમાઈવાળો યુરોપિયન પોતાના રંક ઝૂંપડાની અંદર અને પોતાની ચારે પાસ સહેલાઈથી રાત્રિદિવસ ખડાં કરી શકે છે અને તેના આનંદથી તે રાત્રે નથી ફૂલતો એટલો દિવસે ફૂલે છે અને દિવસે ફૂલતો નથી એટલો રાત્રે ફૂલે છે ! તેની શરીરસંપત્તિ, તેનો આનંદ, તેનો પ્રેમ, તેનો ધર્મ અને તેની નીતિ - એ સર્વને માટે એને અવકાશ છે અને તેને આંચ આવવા દેનાર કૌટુંબિક શંભુમેળાનું નામ તેને ખબર નથી ! એ નર સામાજિક માળાનો મણકો નથી, જ્ઞાતિ કે જાતિની વ્યક્તિ નથી, કુટુંબસંકર બાવળમાંનો કાંટો નથી, પણ એ દૈશિક વાડીમાંનું ફૂલ છે અને વગરજાતિનો અને વગરકાંટાનો બે અર્ધાંગનો સરવાળો એક કુટુંબ-રૂપ વૃક્ષ તે પોતે જ છે ! પ્રિય ચંદ્રકાંત ! તમે એ લોકના પ્રદેશમાં જન્મ્યા હોત તો જુદા જ ગૃહરાજ્યમાં દીપતા હોત ! જે જીવો તમારા ઘરમાં કુટુંબભાર થઈ જાતે ભ્રષ્ટ થાય છે અને બીજાને ભ્રષ્ટ કરે છે તે પણ અંગ્રેજી ભૂમિમાં જન્મ્યા હોત તો જાતે પુણ્યશાળી થયાં હોત અને બીજાંનાં પુણ્યના કારણભૂત થયા હોત ! સ્વાર્થ, પરમાર્થ, અને દેશોન્નતિ - એ સર્વ સૃષ્ટિની એકત્ર ઉદ્ભાવના જ્યાં આમ થઈ શકે એવી આ પાશ્ચાત્ય ગૃહસ્થિતિમાં સન્નીતિ છે કે સરસ્વતીચંદ્ર અને ચંદ્રકાંત જેવા કલ્પવૃક્ષનો નાશ કરી નાખે એવા - તીડોનાં વાદળાંથી ભરેલા - આપણા કુટુંબમેળાઓમાં સન્નીતિ છે એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં શુદ્ધ નિર્ણય કોને નહીં સૂઝે ?
સ્અ ઙ્ઘીટ્ઠિ ઝ્રરટ્ઠહઙ્ઘટ્ઠિાટ્ઠહં !ર્ ેંિ ર્દ્ઘૈહં કટ્ઠદ્બૈઙ્મઅ જઅજીંદ્બ રટ્ઠજ હ્વેં ટ્ઠ હ્વઙ્મટ્ઠજૈંહખ્ત ૈહકઙ્મેીહષ્ઠીર્ હ ંરી ખ્તર્િુંરર્ કર્ ેિ ૈહઙ્ઘૈદૃૈઙ્ઘેટ્ઠઙ્મજ,ર્ હર્ ેિ ીર્ષ્ઠર્હદ્બૈષ્ઠટ્ઠઙ્મ ટ્ઠહઙ્ઘ ર્દ્બટ્ઠિઙ્મ ર્ષ્ઠહઙ્ઘૈર્ૈંહજ, ટ્ઠહઙ્ઘ ીદૃીહર્ હર્ ેિ હટ્ઠર્ૈંહટ્ઠઙ્મ ટ્ઠહઙ્ઘ ર્ઙ્મૈૈંષ્ઠટ્ઠઙ્મ ખ્તર્િુંર. ૈંં રટ્ઠજ ાીંર્ ેિ હ્વીૈહખ્તજ જેંહીંઙ્ઘ ૈહ ૈહીંઙ્મઙ્મૈખ્તીહષ્ઠી ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠષ્ઠર્ૈંહ. ૈંં રટ્ઠજ ેંહિીઙ્ઘર્ ેિ હ્વીજં જીહૈંદ્બીહંજ ૈહર્ં ષ્ઠિેીઙ્મ ર્દ્બષ્ઠાીિૈીજ ટ્ઠહઙ્ઘ દ્બટ્ઠષ્ઠરૈહીજ ર્કિ ખ્તિૈહઙ્ઘૈહખ્ત ર્ઙ્ઘુહ ંરી હીર્દૃિેજ જઅજીંદ્બજર્ કર્ ેિ ર્એહખ્ત દ્બીહ ટ્ઠહઙ્ઘર્ ુદ્બીહ ૈહ ટ્ઠઙ્મઙ્મ ટ્ઠિહાજર્ ક ઙ્મૈકી.ર્ ેંિ ૈઙ્ઘીટ્ઠ ંરટ્ઠં ંરીર્ ુઙ્મિઙ્ઘ ૈજ દ્બૈજીિઅ, ૈજ જીષ્ઠૈટ્ઠઙ્મ ર્ં ૈંહઙ્ઘૈટ્ઠ, હ્વીૈહખ્ત ર્હ્વહિર્ ક ંરૈજર્ ેિ જીષ્ઠૈટ્ઠઙ્મ હટ્ઠર્ૈંહટ્ઠઙ્મ ીહખ્તૈહી ર્કિ ઙ્ઘીજંર્િઐહખ્ત ટ્ઠઙ્મઙ્મ ુટ્ઠદ્બિંરર્ ક ર્એંર; ટ્ઠહઙ્ઘ ર્ઙ્મ ! ુી ટ્ઠિી ટ્ઠઙ્મઙ્મર્ હઙ્મઅર્ ઙ્મઙ્ઘ દ્બીહર્ િ ષ્ઠરૈઙ્મઙ્ઘિીહ ૈહ ૈંહઙ્ઘૈટ્ઠ ૈહ જૈીંર્ કર્ ેિ ટ્ઠખ્તીજ ! ટ્ઠહઙ્ઘ ર્કિ ટ્ઠહઅ િીર્કદ્બિ,ર્ ુી હ્વી ેહર્ં ીદૃીિઅ ૈઙ્ઘીટ્ઠર્ ક ર્એિ ર્જષ્ઠૈટ્ઠઙ્મર્ િ ર્ઙ્ઘદ્બીજૈંષ્ઠ િીર્ષ્ઠહજિંેષ્ઠર્ૈંહર્ િ ીદૃીહ ૈદ્બર્િદૃીદ્બીહં ર્જ ર્ઙ્મહખ્ત ટ્ઠજ ર્એ રટ્ઠદૃી ર્હં ર્ેંષ્ઠરીઙ્ઘ ંરી ર્િર્ંર્ ક ંરી ઙ્ઘૈજીટ્ઠજી ટ્ઠહઙ્ઘ જટ્ઠૈઙ્ઘ : ર્ડ્ઢુહ ુૈંર ંરી ર્દ્ઘૈહં કટ્ઠદ્બૈઙ્મઅ !
પ્રિય ચંદ્રકાંત ! હું રેડિકલ છું, અતિસુધારક છું, અને માટે જ લોકોએ તિરસ્કારમાં આપેલું નામ સ્વીકારી ઉદ્ધતલાલ નામ સ્વીકાર્યું છે. મારા મનમાં સિદ્ધાંત બંધાયો છે અને ઘણા અનુભવે, ઘણા અવલોકન, ઘણા વાચને અને ઘણા વિચારે મારા હૃદયમાં નિશ્ચય રચ્યો છે. આ આપણા દેશમાં મૂર્ખતા અને દુષ્ટતાની ભરેલી અવ્યવસ્થામાંથી લકોનો ઉદ્ધાર કરવાને માટે ઉદ્ધત થવાની આવશ્યકતા જ છે. ઉદ્ધતિ વિના આપણી ઉન્નતિ નથી અને આપણી વિદ્યાના સંસ્કારોને અને આપણી બુદ્ધિના નિર્ણયોને આ દેહ છતાં કોઈ રીતે પણ સફળ થયા જોવાની ઇચ્છા હોય તો આ દેશમાં સર્વત્ર કચરાપટ્ટીના ઢગલાઓ પેઠે રૂઢિને નામે રૂઢ થયેલા મૂર્ખાચાર અને દુષ્ટાચારને ઝાડીઝાપટી આપણી આપણી સર્વ ભૂમિને સાફ કરી દેવી અને તેમ કરવાને માટે દરેક મનષ્યે પ્રથમ આરંભ પોતાના ઘરમાં કરવો. તમે પૂછશો કે મેં મારા ઘરમાં શું કર્યું ?
તો સાંભળો. છોકરાંએ માબાપની આજ્ઞા પાળવી અને ઉપકાર માનવો એ બે સૂત્ર આપણા લોકમાં મર્યાદાહીન થઈ પ્રવર્ત્યાં છે. ગોસાંઈજી મહારાજોની સેવા ભાવિક સ્ત્રીઓએ તન, મન અને ધનથી કરવી અને તનને એવું અર્પણ કરવું કે વ્યભિચારને પણ દોષરૂપ ન ગણવો એવો દુષ્ટાચાર એક કાળે હતો તે તમે વાંચ્યું હશે. યોગ્ય સૂત્રનો અત્યુપયોગ થાય એટલે દુરુપયોગ થાય તેનું આ દૃષ્ટાંત છે. એ ન્યાયે માબાપની આજ્ઞા પાળવાનું યોગ્ય સૂત્ર કેવી અયોગ્ય રીતે લોક સમજે છે તે જુઓ. જે વયમાં બાળક બાળક હોય છે અને તેના પોતાના ભવિષ્ય સુખને માટે જ તેના ઉપર માતાપિતાની આજ્ઞાઓની આવશ્યક નીતિ છે તે વય જતાં એ આજ્ઞાઓ કેવળ અસ્થાને અને અનધિકૃત છે. એ આજ્ઞાઓનો ભાર માતાપિતાના સ્વાર્થને માટે નથી પણ બાળકના સ્વાર્થને માટે છે, અને જેમ જેમ પુત્ર-પુત્રીઓનાં શરીર પિતામાતાનાં જેવડાં થાય છે તેમ તેમ તેમની બુદ્ધિઓ પણ કાળે કરીને પિતામાતાના જેવડી થાય છે. ખરી વાત છે કે પિતામાતાનો અનુભવ પુત્રપુત્રીઓને ન હોય. પણ તેટલા જ કારણથી પિતામાતાની આજ્ઞાનો ભાર પુત્રપુત્રીઓ ઉપરથી ઊઠવો યોગ્ય ન ગણીએ તો તો પિતામાતાનાં વર્ષ હંમેશાં પુત્રપુત્રીઓથી વધારે હોય જ અને તેના પ્રમાણમાં તેમનો અનુભવ પણ વધતો જાય અને માતાપિતા મરે ત્યાં સુધી પુત્રપુત્રીઓને માથેથી આજ્ઞાનો ભાર કદી ઊઠવો જોઈતો નથી. નક્કી, આવું મૂર્ખ અને દુષ્ટ સૂત્ર આપણાં શાસ્ત્રોએ બાંધ્યું નથી. પણ આપણી હાલની પ્રજાએ સૂત્રને મનમાં માન્ય ગણે છે. સત્ય સૂત્ર એ છે કે જે આપણાં શાસ્ત્ર કહી ગયાં છે : તે એ કે
‘પ્રાપ્તે તુ ષોડિશે ષર્વે પુત્રં મિત્રં સમાચરેત્ ।’
સોળમે વર્ષે પુત્રને મિત્ર ગણવો તે શા કારણથી અને કેવી રીતે ? પિતાની આજ્ઞાનું ગૌરવ એ કાળથી નષ્ટ થાય છે અને પુત્રનું સ્વાતંત્ર્ય સિદ્ધ ગણાય છે. જો પિતાનો અનુભવ એ આજ્ઞાનું કારણ હોત તો આમ થાત નહીં. જો પિતાએ કરેલા ઉપકાર એ આજ્ઞાનું કારણ હોત તો આમ થાત નહીં. ત્યારે એ આજ્ઞાવિધિનું કારણ શું ? સોળમા વર્ષ સુધી પુત્રની બુદ્ધિ ઊગતી હતી અને ત્યાં સુધી એના સ્વાર્થ માટે પિતાની બુદ્ધિને માથે પુત્રને આજ્ઞા કરવાનો અધિકાર હતો. સોળમે વર્ષે એ કારણ નષ્ટ થયું ગણ્યું, સોળમા વર્ષથી પુત્રની બુદ્ધિ શાસ્ત્રોએ સ્વતંત્રતાને યોગ્ય ગણી અને પિતાની આજ્ઞાનો અધિકાર ખેંચી લીધો. એ કાળ પછી જો પિતા આજ્ઞા કરતો તે શાસ્ત્રનિષિદ્ધ છે. ત્યાર પછી પુત્રની બુદ્ધિને સ્વતંત્રતા આપવામાં જ તેનું કલ્યાણ છે અને પીતાનામાં અધિક બુદ્ધિ હોય તો તે પુત્રની પાસે મિત્રની પેઠે વાપરે. પણ તેમ ન કરતાં આજ્ઞા કરવાજાય તો તે પિતા પાપી છે, દુષ્ટ છે એ નક્કી સમજજો. બુદ્ધિ એ ઈશ્વરનો પ્રસાદ છે, તે ઓછીવત્તી આપવી એ ઈશ્વરનું કામ છે. તે જેવી હોય તેવી ઈશ્વરના જ્યોતિરૂપ ગણવા યોગ્ય છે. ગાયત્રી દ્વિજમાત્રને તે વાતનું નિત્ય સ્મરણ કરાવે છે. એ જ્યોતિ મંદ અથવા ઉગ્ર રૂપે પ્રકાશતું હોય તો તેનું તિરોધાન કરવાનો અધિકાર માત્ર ઈશ્વર અને રાજા સિવાય બીજા કોઈને નથી અને જે કાળે એ જ્યોતિનું સ્વાતંત્ર્ય જન્મે ત્યારપછી પિતાએ તેના ઉપર આજ્ઞા કરવી એ આ જ્યોતિની અને તેની સ્વતંત્રતાની હત્યા કરવા જેવું દુષ્ટ કર્મ છે. કેટલાક પુત્રોની બુદ્ધિ પિતાના કરતાં મંદ હોય અને તે પુત્રની બુદ્ધિને સ્વતંત્રતા આપવાથી પુત્રને હાનિ હોય પણ તે હાનિ થતી અટકાવવા આજ્ઞા કરવાનો અધિકાર પિતાને પ્રાપ્ત થતો નથી. જો એવી રીતે પિતાને અધિકાર પ્રાપ્ત થતો હોય તો એ પરિણામ થાય કે પોતાને જગતથી ડાહ્યાં ગણવાનો અભ્યાસ સર્વને છે તે ન્યાયે સર્વ પિતાઓ પોતાને પુત્રનાથી ડાહ્યા ગણે અને પુત્રનું બુદ્ધિજ્યોતિ કદી સ્વતંત્રતા પામે જ નહીં. માટે જ સુજ્ઞ શાસ્ત્રકારે વયની મર્યાદા મૂકી કહ્યું કે સોળ વર્ષે પુત્રમાં આ જ્યોતિની સંભાવના થવી જોઈએ ને પિતાનો આજ્ઞાધિકાર બંધ થવો જોઈએ. સોળને સ્થાને અઢાર કે વીશ કે ગમે તેટલી સંખ્યા મૂકવી એ વાત દેશકાળ પ્રમાણે રાજા અથવા શાસ્ત્ર અથવા દેશાચારના હાથમાં રહે એમાં કાંઈ બાધ નથી. પણ આજ્ઞા કરવાના લોલુપ પિતાના હાથમાં તે વાત ન હોવી જોઈએ. ગમે તે વય આ મર્યાદા બંધાય એટલું બસ છે પણ મર્યાદાકાળ થયો કે જેમ બાળકી સ્ત્રીઅવસ્થા પામી પિતાથી અસ્પૃશ્ય ગણાય છે. તેમ પુત્ર પુરુષાવસ્થા પામી પિતાથી અનાજ્ઞેય ગણાવો જોઈએ. આ વિષયમાં લોકકલ્યાણનું સત્ય સૂત્ર આ છે. તે સ્વ સુધરેલા દેશોમાં મનાયું છે. રોમમાં પિતૃસત્તા - ટ્ઠિંૈટ્ઠ ર્ીંજંટ્ઠજ ભાંગી તે આ જ વિચારે. ઇંગ્લૅન્ડમાં પણ એમ જ થયું છે. આપણામાં પણ ઉક્ત મર્યાદા લખેલી છે. માત્ર અર્વાચીન કાળમાં જ આપણે કપાળે એ મર્યાદા તૂટેલી છે અને પુત્રો વૃદ્ધ થતાં સુધી માતાપિતા તેમના ઉપર આજ્ઞા કરવાની લોલુપતા રાખે છે, એ લોલુપતાને અટકાવવા ઈચ્છા રાખનાર પુત્રને માથે કૃતઘ્નતાનો આરોપ મૂકે છે અને બુદ્ધિમાન પુત્રોને પણ મૂર્ખ પિતાઓની મૂર્ખતા અને દુષ્ટતાનું દાસત્વ કરવું પડે છે અને એ પુત્રોની સ્ત્રીઓને અનેક રાગદ્વેષથી ભરેલી સાસુઓ, નણંદો વગેરેની યમદૃષ્ટાંમાં નિરંતર વાસ કરવો પડે છે. હાલનાં આપણા કૌટુંબિક નીતિશાસ્ત્રનું અથવા અનીતિશાસ્ત્રનું આ પરિણામ છે અને આ શાસ્ત્રને લત્તાપ્રહાર કરી ઉદ્ધતલાલે લોકકલ્યાણના શુદ્ધ શાસ્ત્રનો આચાર પોતાના કુટુંબમાં આરંભ્યો છે.
મારા પિતાએ મને વિદ્યાભ્યાસ કરાવવા જે દ્રવ્યવ્યય કર્યો તેને લોકો મારા ઉપર ઉપકાર કર્યો કહે છે. તમારાં ન્યાયાસનો આગળ મનાતા જીમૂતવાહનના સંપ્રદાય પ્રમાણે બાળકને વિદ્યાભ્યાસ કરાવવા પિતા જે દ્રવ્ય ખરચે તે માતાએ આપેલા ધાવણની જોડે સરખાવેલું છે. વિદ્યાભ્યાસ પામવા માટે પિતાનો જે ઉપકાર માનવાનો છે તે ધાવણ આપનારી માતાના ઉપકારથી અધિક નથી. જાતે ઉત્પન્ન કરેલા બાળકને ધાવણ આપવું તે જાતે વાવેલા બીજના છોડને પાણી સીંચવા જેવું છે. પાણી સીંચવાનું કૃત્ય બીજ વાવવાની ક્રિયાને અંગે લાગેલું છે. અને ધાવણ આપવાનો જનનીધર્મ પુત્રોત્પત્તિને અંગે વળગેલો છે. પ્રજા ઉત્પન્ન કરવાનું જે જનની સમજે છે પણ ધાવણ આપવાનું સમજતી નથી તે જનની પોતાના ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય છે અને માતાનો ઉપકાર ધાવણ આપવાને માટે માનવાનો નથી પણ જન્મ આપવાને માટે હોય તો તે યોગ્ય થાય. જે જનની બાળકને જમ આપી તેનો સંસાર દુઃખમય કરે છે તે જનનીએ આપેલો જન્મ ઉપકારરૂપ નથી પણ અપકારરૂપ જ છે; એ જન્મ માતાએ પ્રીતિભાવે આપ્યો ગપણવાનો નથી પણ શત્રુભાવે આપેલો ગણવાનો છે. વિદ્યાનું ધાવણ જે પિતા આપતો નથી તે પિતા આ જ ન્યાયે શત્રુ છે અને વિદ્યા આપે તે માટે તેનો ઉપકાર માનવાનો નથી પણ જે જન્મ આપીને તેને સફળ કરવા પિતાએ પ્રયત્ન કર્યો હોય તે જન્મને માટે તેટલા પ્રયત્નના પ્રમાણમાં તેનો ઉપકાર માનવો યોગ્ય છે અને એટલા પ્રયત્નના પ્રમાણમાં જ એની પ્રીતિ વસ્તુરૂપ ગણવી. બાકી જીવતા પુત્રની સામે શત્રુભાવના પ્રયત્ન કરી, પુત્ર મરતાં પિતા રડવા બેસે એ રડવાની પ્રીતિ ગણવી તે તો ભસ્મને અગ્નિ કહેવા જેવું છે. લક્ષ્મીનંદન હવે કલ્પાંત કરે છે તે આવા જ પ્રકારનું છે. મારાં માતાપિતાએ વિદ્યાદાન સિવાય બીજું જનકકૃત્ય બાળક પ્રતિ કરેલું નથી. નાનપણમાં મારું લગ્ન કર્યું તે પણ શત્રુકૃત્ય કર્યું એમ હું માનું છું. પણ મૂર્ખતાને લીધે આ શત્રુકૃત્યતાનું તેમને ભાન ન હતું પણ આ પણ એક પ્રીતીકૃત્ય છે એવું તેમને ભાન હતું. માટે જ આ શત્રુકૃત્યને હું જનકકુત્યની તુલામાં મૂકું છું. જનકકૃત્યને નામે ઓળખાતા આ શત્રુકૃત્યનું સ્વરૂપ સવેળાએ સમજવાનો પ્રસંગ આવ્યો એ સરસ્વતીચંદ્રનું મહાભાગ્ય, એ પ્રસંગ આવતાં તરત ચેતી ગયા એ એમની ચતુરતા અને એ પ્રસંગ સુધારવાને ઠેકાણે બગાડી નાખ્યો એ એમની અનુભવશૂન્યતા !
મારા પિતાએ મને ભણાવ્યો, પરણાવ્યો અને અન્નાદિ આવી ઉછેર્યો. આ ત્રણ જનકકૃત્યને અંગે તેમને ત્રણેક હાજર રૂપિયાનું ખરચ થયું છે તેના વ્યાજ ગણતાં કુલ સાતેક હજાર રૂપિયા થાય છે. મને પરણાવેલી શ્રીમતી પ્રતિ મારો ધર્મ પાળવામાંમને વિઘ્ન આવે એવાં શત્રુકૃત્ય મારાં માતાપિતાએ આરંભ્યાં ત્યાંથી તેમનાં જનનકૃત્ય બંધ થયાં અને તેમના ભેગા રહેવામાં મને અધર્મ જણાયો. એ અધર્મ જણાતાં આહારે વ્યવહારે ચ સ્પષ્ટવક્તા સુખી ભવેત્ એ ધર્મ મેં પાળ્યો અને કુટુંબથી જુદા રહેવાનો ધર્મ ધર્મ્ય ગણી સાધ્યો. પિતાના જનકકૃત્યનું મૂલ્ય સાત હજારનું થાય તે આપવા તરત મારી શક્તિ નથી પણ તેનું વ્યાજ તેઓ ઉપજાવી શકત એટલું હું મારી કમાઈમાંથી ઘસારો વેઠી તેમને આપ્યે જાઉં છું અને જીવીશ ત્યાં સુધી આપીશ. સાત હજાર રૂપિયા મારી પાસે હાલ નથી. તે મળશે તેમ તેમ આપીશ એવી મારી પ્રતિજ્ઞા છે તે માતાપિતાને જણાવી દીધી છે. આથી વધારે બંધન મારે શિર હોય એમ હું સમજતો નથી. એથેન્સ નગરીમાં એવો કાયદો હતો કે જે પુત્રને પિતાએ વિદ્યાદાન ન આપ્યું હોય તે પુત્રને માથે પિતાને તેની વૃદ્ધાવસ્થામાં અન્નવસ્ત્ર આપવાનું બંધન નહીં. અંગ્રેજ લોકમાં તો લગ્ન થતાં પુત્ર જુદો જ થાય છે અને સર્વ બંધનથી મુક્ત થાય છે. પુત્રને માતાપિતાના ઉપકારને નામે અતિબંધનનો દાસ કરી દેવો એ આપણાં લોકમાં પ્રશસ્ત ગણાય છે અને કુંતીમાતાના કાળથી રૂઢ થયેલા આ આચારનો અવશેષ આજ સુધી આપણા લોકમાં ચિરંજીવ રહેલો તે માત્ર સામાજિક કાળની જંગલી પ્રશસ્તિનો આપણાં હૃદય ઉપર રહેલો આવેશ જ છે. પ્રિય ચંદ્રકાંત ! હું સરસ્વતીચંદ્ર પેઠે આવા આવેશને વશ થતો નથી પણ આવેશહીન વિચાર દ્વારા ધર્માધર્મનો વિવેક કરું છું, અતિધર્મને નામે શિષ્ટ ગણાતા અતિબંધનને તીક્ષ્ણ ધારવાળી છરીથી સત્વર કાપી નાખું છું. અતિસ્વતંત્રતાને રૂપે શોધાતાં અબંધન સૂંઘી શોધી તેનાથી દૂર રહું છું, અને ધર્મની તુલા હાથમાં રાખી તેણી પાસ બેધડક પ્રવર્તું છું. જેટલું હું સમજું છું તેટલું તમેસાજો છો પણ વ્યાધિ જાણવા છતાં ઔષધ કરતાં ડરો છો. તમે ન્ીં-છર્ઙ્મહૈજં છે. તમે અપકીર્તિથી દૂર રહો છો અને ઘરમાં અતિબંધનોને કરોળિયાઓનાં જાળાં પેઠે ચારે પાસ વધવા દો છો, તેનું ફળ ભોગવો છો અને ભોગવશો. તમે તમારું, દેશનું કલ્યાણ કરી શકવાના નથી. લિટનની નવલકથામાંથી નીચલો સંવાદ તમારા ઉદ્દીપનને માટે લખું છું તે વાંચજો અને વિચારજો. બાકી બાપનો કૂવો કહી તેમાંનું પાણી ખારું હોય તોય પીવું એ તો તમને પ્રિય નહીં જ હોય !
તાતસ્ય કુપોડમયિતિ બુવાણાઃ ક્ષારં જલં કાપુરુષાઃ પિબન્તિ એ એતદ્દેશીય વાર્તા અને હવે કહું છું લિટનની પારદેશીય વાર્તા :
‘સ્અ ઙ્ઘીટ્ઠિ સ્ટ્ઠ’ટ્ઠદ્બ !’ જટ્ઠૈઙ્ઘ ંરી ઁટ્ઠર્જિહ, ‘ંરીિી ટ્ઠિી દ્બટ્ઠહઅ ૈહજૈંેંર્ૈંહજ ૈહ ંરી ર્ષ્ઠેહિંઅ ુરૈષ્ઠર ટ્ઠિી દૃીિઅર્ ઙ્મઙ્ઘ, ર્ઙ્મર દૃીિઅ ઙ્ઘીષ્ઠટ્ઠઅીઙ્ઘ, ટ્ઠહઙ્ઘ ર્ઙ્ઘહ’ં જીીદ્બર્ ક દ્બેષ્ઠર ેજી; હ્વેં ૈંર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ર્હં ેઙ્મઙ્મ ંરીદ્બ ર્ઙ્ઘુહ ર્કિ ટ્ઠઙ્મઙ્મ ંરટ્ઠં !’
‘ર્રૂેર્ ુેઙ્મઙ્ઘ િીર્કદ્બિ ંરીદ્બ, ંરીહ ?’ જટ્ઠૈઙ્ઘ સ્જિ. ૐટ્ઠડીઙ્મઙ્ઘીટ્ઠદ્બ.
‘ર્દ્ગ, ૈંર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ર્હં. સ્ટ્ઠ’ટ્ઠદ્બ !’ જટ્ઠૈઙ્ઘ ંરી ઁટ્ઠર્જિહ, જર્રેંઙ્મઅ.
‘ઉરટ્ઠંર્ હ ીટ્ઠિંરર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ર્એ ર્ઙ્ઘ, ંરીહ ?’ર્ ૂેંર ંરી જૂેૈિી.
‘ત્નેજં ઙ્મીં’જ ીદ્બ ટ્ઠર્ઙ્મહી’ જટ્ઠૈઙ્ઘ ંરી ઁટ્ઠર્જિહ, ‘સ્ટ્ઠજીંિ હ્લટ્ઠિહા ! ંરીિી’જ ટ્ઠ ન્ટ્ઠૈંહ દ્બટ્ઠટૈદ્બ ુરૈષ્ઠર ુટ્ઠજર્ કીંહ ૈહ ંરી ર્દ્બેંરર્ ક જીૈિ ર્ઇહ્વીિં ઉટ્ઠઙ્મર્ઙ્મી ટ્ઠહઙ્ઘ ુરૈષ્ઠર ીંરઅર્ ેખ્તરં ર્ં ેં ૈહર્ં ંરી ઈર્ંહ ય્ટ્ઠિદ્બદ્બીિ -’ ઊેૈીંટ્ઠ ર્હહ ર્દ્બદૃીિી.’ ૈંક ંરૈહખ્તજ ટ્ઠિી ૂેૈીં, ઙ્મીં ંરીદ્બ હ્વી ૂેૈીં ! ૈંર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ર્હં ઙ્ઘીજંર્િઅ ંરી જર્ંષ્ઠાજ હ્વીષ્ઠટ્ઠેજી ંરટ્ઠં દ્બૈખ્તરં જીીદ્બ ર્ં ંરી ૈઙ્મઙ્મ-ઙ્ઘૈજર્જીઙ્ઘ ઙ્મૈાી ટ્ઠ ઙ્મૈષ્ઠીહષ્ઠી ર્ંર્ કકીહઙ્ઘ; ટ્ઠહઙ્ઘ ૈંર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ર્હં િીટ્ઠૈિ ંરી જર્ંષ્ઠાજ, હ્વીષ્ઠટ્ઠેજી ંરટ્ઠં ેંજ ૈહર્ં ર્ીઙ્મી’જ રીટ્ઠઙ્ઘજ ર્ં ખ્તીં ૈહર્ં ંરીદ્બ.’
ચંદ્રકાંતભાઈ ! તમે આ ઁટ્ઠર્જિહ જેવા છો. ગમે તો અવળા પ્રવાહને સત્વર અટકાવી દો; તેમ ન કરો તો તેને સુધારો. પણ હાથપગ વાળી રાખી સર્વ જાદવાસ્થળીના સાક્ષીરૂપ થઈ બેસી રહેવું એ શ્રીકૃષ્ણને પરવડ્યું, કારણ તેમને સ્વધામ પહોંચવું હતું. પણ તમારે તો હજી આખું મહાભારત બાકી છે માટે એવા મહાત્મા થવું તમને પરવડવાનું નથી.
આ પત્ર ઘણા વિસ્તારથી લખ્યો છે તેનું કારણ એ કે સરસ્વતીચંદ્ર તમને જડે તો પણ મુંબઈ આવવાની ના કહે તો આ પત્ર વાંચે અને જેવા ચતુર અને મર્મજ્ઞ છે તેવા અનુભવજાગ્રત થાય.’
ઉદ્ધતલાલનો પત્ર વાંચી શાંત થઈ, નિઃશ્વાસ નાખી, સરસ્વતીચંદ્ર પળવાર બેસી રહ્યો. વળી પત્રની જોડે ટાંકેલા પત્રમાં ચંદ્રકાંતના અક્ષર વાંચવા લાગ્યા.
‘પ્રિય ઉદ્ધતલાલ ! આપણી દુર્વ્યવસ્થાનું જે ચિત્ર તમે પ્રત્યક્ષ કરો છો તે અસત્ય નથી પણ એ ચિત્ર અપૂર્ણ છે. આપણા કુટુંબ સામાજિક છે, આપણા કુટુંબમાં કુટુંબસંકર છે, એ સંકર જ્ઞાતિસમાજ અને કુટુંબસમાજનાં હિતોનું પોષણ કરે છે અને યુરોપિયનોમાં પ્રત્યેક મનુષ્ય-પ્રત્યે વ્યક્તિ - પોતાના ઉચ્ચગર્હ શોધી લે છે તેવી રીતનો વ્યક્તિઓનો ઉચ્ચયાગ્રહ આપણા દેશમાં થતો નથી. કુટુંબભાર વહેનાર સ્ત્રીપુરુષોના મર્મભાગ આ રીતથી ઘસાય છે અને એ સ્ત્રીપુરુષો અશક્ત થઈ જાય છે, તેમજ જે કુટુંબોને તેઓ વહે છે તે કુટુંબોમાં પણ અનેકધા અનર્થકારક દુર્ગુણો પ્રવેશ કરવા પામે છે. આ સર્વ ચિત્ર તમે આલેખો છો. તે ચંદ્રકાંતને ઇષ્ટ છે. સુધારાના ઇષ્ટ પ્રવાહો મૂળ આગળ અટકે છે તેનું કારણ તમે આ કૌટુંબિક દુર્વ્યવસ્થાને ગણો છો તે પણ યોગ્ય છે.
પણ તમારા ચિત્રમાં ન્યૂનતા છે તે પૂરવા હું ઇચ્છું છું. કુટુંબભાર વહેનાર સ્ત્રીપુરુષોના કલ્યાણમાં જ કુટુંબનું કલ્યાણ સમાયેલું છે એટલી બુદ્ધિ કુટુંબીજનમાં ઉદય પામે તો તેમના સામે જે પ્રહાર કરવા તમે પ્રયત્ન કરો છો તે પ્રહાર કરવાનું કારણ અર્ધું ઓછું થઈ જાય. આ બુદ્ધિ જે જે કુટુંબમાં હોય છે ત્યાં ત્યાં ઘણાક અનર્થ ઓછા હોય છે. સામાન્ય વિદ્યાર્થી સામાન્ય વિચારનું અને ભાર વહેનાર ઉપર વિશ્વાસ ઊપજવાથી આ બુદ્ધિ ઉદય પામે એમ છે. વિદ્યા કેમ વધારવી અને ક્યારે વધશે એ તમે જાણો છો. વિદ્યા વધતાં વિચાર વધશે. વિદ્યા સિવાય પણ વિચાર વધે છે તે સ્વાભાવિક બુદ્ધિ અને અનુભવથી થાય છે. આપણા ઉપર કુટુંબજનોનો વિશ્વાસ વધારવો એ આપણું કામ છે. એ વિશ્વાસ ઉપજાવવાની કળા જાણનાર જગતમાં હોય છે, તે મારાં હાલનાં યજમાનગૃહિણી ગુણસુંદરીનો ભૂત ઇતિહાસ સાંભળી હું બુદ્ધગોચર કરું છું. સાત્ત્વિક વૃત્તિ નિર્મળ, પ્રીતિ, ધૈર્ય, ઉદારતા આદિ અનેક સદ્ગુણો આ વિશ્વાસ ઉપજાવનારમાં હોવા જોઈએ... સામાન્ય મનુષ્યોમાં તે આવવા દુર્લભ છે એ સત્ય છે. પણ આ સદ્ગુણોનાં પાત્ર મનુષ્યો દેશમાં શશશૃંગ પેઠે કેવળ દુર્લભ નથી એટલું જ જણાવવાને માટે હું આ કહું છું.
કુટુંબના શંભુમેળા ન થતાં પ્રત્યે મનુષ્ય પોતાનાં સ્ત્રી અને બાળક સાચવી જુદો રહે તો જે કલ્યાણ થવાનું તમે લખો છો તે પણ થાય તેની ના નથી. પણ એ માર્ગથી દેશને લાભ થાય એમ તમે સમજતા હો તો તે ભૂલ છે એમ હું કહી શકું છું. હું એ પણ કહું છું કે એ માર્ગથી એ પુરુષ એક કલ્યાણ શોધી અન્યથા હાનિ પણ પામે છે. પછી એ હાનિ મોટી કે લાભ મોટો એ નિરાળો પ્રશ્ન છે.
આ વિષયમાં કંઈક અંધહસ્તીન્યાયનો સંભવ છે પણ સૌ આંધળાઓના અનુભવને ખોટા ન ગણતાં એ અનુભવોનો સરવાળો કરીશું તો સત્ય જડવાનો સંભવ છે.
હાલ આયુષ્યના વીમા ઊતરે છે, લગ્નપ્રસંગ તથા ઉત્તરક્રિયા વ્યયને માટે વીમા ઊતરે છે, અને એ વીમા વીમા સમાજો ઉતારે છે. કુટુંબને માટે પરસેવો ઉતારી પોતે રળેલું સર્વ દ્રવ્ય કુટુંબના પોષણમાં ખરચી મરી જનારની સ્ત્રી અને તેનાં બાળકનું પોષણ કરવા બાકી રહેલું કુટુંબ ઇચ્છે છે, એવું પોષણ ઘણા કાળ સુધી નહીં તો થોડા સુધી આ કુટુંબ કરે છે. તે વાત જો સત્ય હોય તો આ મરનારનો વીમો પણ વગર ઉતરાવ્યે ઉતરાવ્યો સમજવો. તેણે કરેલો વ્યય આ વીમાને લીધે તેના મરણ પછી ઊગી નીકળે છે. ખરી વાત છે કે આ ફળ લેવાનો પ્રસંગ સર્વને નથી આવતો પણ વીમા કંપનીએ ઉતારેલા વીમાનો લાભ મરીને લેવાનો તો થોડાં જ મનુષ્યને હોય છે અને તેમની સંખ્યા ઝાઝી હોય તો વીમા કંપની દેવાળું કાઢે. આપણાં કુટુંબો એ એક જાતની વીમા કંપનીઓ જ છે એમ સમજશો તો મારો ભાવાર્થ સમજાશે.
કુટુંબનાં મનુષ્યો ઘરમાં છેક નિરુદ્યોગી નથી બેસી રહેતા, સૌ પોતપોતાના ગજા પ્રમાણે અને બુદ્ધિ પ્રમાણે પરસ્પર સેવા કરે છે અને અનેક સેવકોનું કામ કરે છે. ખરી વાત છે કે બહારના ચાકરો ઉપર અંકુશ રાખીએ તેવો કુટુંબજનો ઉપર નથી રખાતો; પણ કેટલીક રીતે બહારના ચાકરો ઉપર અનેક અંકુશ રાખવા છતાં જે વિશ્વાસ નથી રખાતો તે કુટુંબજન ઉપર રાખી શકાય છે. એટલું જ નહીં પણ ઘરમાં કુટુંબ હોય તો તે એક જાતનો કિલ્લો છે. એ કિલ્લાથી બહારનાં માણસ ઘરની સ્ત્રીઓને ફોસલાવી જવાની હિંમત નથી કરતાં. યુરોપમાં એ કિલ્લાઓની ન્યૂનતાને લીધે ઘેરઘેર જે યુરોપમાં એ કિલ્લાઓની નીતિભીતિ રહે છે તે ત્યાં જઈ આવશો તો જાણશો. પ્રિય ઉદ્ધતલાલ ! સ્ત્રીઓ ઉપરથી વિશ્વાસ ઊઠેલો અનુભવવાથી વધારે કલેશ થાય છે કે તેમની મર્યાદા સાચવી રાખનાર કુટુંબથી થતો ક્લેશ વધારે છે તેની તુલા કરવાનો પ્રસંગ મારે કપાળે હજી સુધી તો આવ્યો નથી. હું એમ નથી કહેતો કે તમે કહો છો તે ખોટું છે. હું તો તમારા ચિત્રમાં ઉમેરવાની વસ્તુ દેખાડું છું.
આપણાં સામાજિક કુટુંબો દેશને લાભકારક નથી એમ તમે નહીં કહી શકો. જે અર્થશાસ્ત્ર આજ સુધી યુરોપમાં અભેદ્ય મનાતું હતું તેમાં સોશ્યલિસ્ટ સંપ્રદાયે ભેદ પાડ્યો છે. યુરોપમાં એક ઘર અત્યંત શ્રીમંતનું તો જોડે જ અત્યંત નિર્ધનનું હોય છે. ત્યાં શ્રીમંતના ઘરમાં અન્નના ઢગલા ખરીદવા જેટલું દ્રવ્ય રસરાગમાં ઢોળાય તે જ કાળે જોડેનો નિર્ધન અપવાસ કરી પગ ઘસતો કહેવાય છે. એ સર્વ દુર્દશાનો નાશ કરી શ્રીમંતને અને નિર્ધનને સર્વ દ્રવ્ય વહેંચી આપવાનો અભિલાષ ધરનાર જનસંઘ આજ યુરોપમાં ઊભો થયો છે અને જુદેજુદે નામે રાજાઓને, પ્રજાઓને અને સર્વ રૂઢ વ્ય્વહારોને ધ્રુજાવે છે. આ સંપ્રદાયવાળાનો ધ્રુજારો એ દેશમાં કેટલું બળ કરશે, કેટલું ફાવશે, વગેરેની કલ્પના કરવી આપણે જરૂરની નથી. પણ જે અભિલાષ સોશ્યલિસ્ટો રાખે છે તે અભિલાષની ઇષ્ટાપત્તિ આપણા દેશમાં રૂપાંતરે હું પ્રત્યક્ષ દેખું છું. એક કમાનારની દ્રવ્યસંપત્તિ અનેક કુટુંબજનોના પોષણને અર્થે આ દેશમાં ઢોળાય છે. નાતો અને વરા કરવાના રિવાજ પણ એવા જ કારણથી વધ્યા હોય કે ઘણું કમાનારની સંપત્તિ જેમ કુટુંબમાં ઢોળાય તેમ જ્ઞાતિમાં પણ ઢોળાય. આ સર્વ વ્યવસ્થામાં અને સોશ્યલિસ્ટ સંપ્રદાય જ આપણા દેશમાં સિદ્ધ થયો લાગે છે. જે સંપ્રદાય યુરોપની વર્તમાન લોકવ્યવસ્થા નીચે જ્વાળામુખી પેઠે ધૂંધવાય છે અને એ વ્યવસ્થાને છિન્નભિન્ન કરવાને ધુમાડા કાઢે છે તે સંપ્રદાયને આપણા દેશમાંથી છિન્નભિન્ન કરી યુરોપની સ્થિતિ ઇચ્છવામાં આ દેશનું કલ્યાણ છે એમ હું કહી શકતો નથી. આપણો દેશ રંક છે, આપણા લોક શક્તિહીન છે, આપણું રાજ્યતંત્ર પરતંત્ર છે અને આપણા કાયદા અને આપણાં દ્રવ્ય પરદેશીઓની બુદ્ધિઓને આધીન છે, તેવે કાળે તમારા અભિલાષ સિદ્ધ થાય અને હિમાચળથી સેતુબંધ રામેશ્વર સુધી વસી રહેલાં કરોડો કુટુંબોને નિરાશ્રિત કરી રઝળતાં મૂકી તેમનાં ઉદર ભરનાર સમર્થ કમાનારાઓ જુદા નીકળી પડે અને પોતાના એકલપેટા સ્વાર્થને વધારવા કે કુટુંબોના દોષ કાઢવા પ્રયત્ન માંડે તો ઘેરઘેર કેવો ક્લેશ ઊભો થાય, આખી આર્યભૂમિમાં કેટલી અવ્યવસ્થા થાય, ચારેપાસ નિર્ધનતા અને અનાથતા અથવા નિરાશ્રિતતા વિપત્તિના વાદળ પેઠે તૂટી પડે અને બીજું શું શું થાય તે કલ્પાતું નથી ! આવી અવસ્થાના સાધનભૂત થવામાં ધર્મ છે કે અધર્મ છે તેનો વિચાર તમને સોંપું છું ! પ્રિય ઉદ્ધતલાલ ! મારી અને મારી ગંગાની સંપત્તિ વધારવાને માટે મારાં મૂર્ખ વહાલાંઓનો ત્યાગ કરવાનો પ્રશ્ન ઊઠે છે ત્યારે તેમના જેવી આખી આર્યપ્રજાની સ્થિતિ મારા ચિત્તમાં આમ ખડી થાય છે, કુટુંબવત્સલતા મારી દેશવત્સલતાને જાગૃત કરે છે, અને એ જ દેશવત્સલતા પાછી મારી કુટુંબવત્સલતાને દૃઢ કરે છે. પ્રિય ઉદ્ધતલાલ ! મારી બુદ્ધિ ઘણાઘણા વિચાર કરે છે અને હૃદય ઘણીઘણી વૃત્તિઓને અનુભવે છે. પણ અંતે એ સર્વ દુનિયાનો છેડો મારા આ ઘરમાં જ આવે છે.
અને - અને - એ ઘરનું, એ દુનિયાનું, એ વ્યવસ્થાનું કે અવ્યવસ્થાનું અને એ પ્રજાનું મંથન મારા હૃદયના ગોળામાં વધારેવધારે થાય છે તેમતેતમ એ ભાગ્યહીન હૃદયમાં તો છાશની છાશ જ રહે છે અને તેના ઉપર તરી આવેલું માખણ તો સરસ્વતીચંદ્રરૂપે ઊછળી પડી કોણ જાણે ક્યાંક જતું રહ્યું છે ! મારું હૃદય વલોવાયેલું નિરર્થક થયું.
કારણ ? હું સરસ્વતીચંદ્રના અભિલાષ જાણું છું અને એ અભિલાષ સિદ્ધ થાય તો મારા સંપ્રદાય અને તમારા સંપ્રદાયના સર્વ અભિલાષ સિદ્ધ થાય.
તમે ઇચ્છો છો અને હું ઇચ્છું છું એ ઉભય વસ્તુઓ એકત્ર આણવાનો માર્ગ છે. કુટુંબમેળાના અનર્થ તમે જાણો છો તેમ પ્રાચીન કાળમાં પણ વિદિત હતા. પુત્રાદિક ઉપર અન્નવસ્ત્ર માટે આધાર રાખી વડીલો વાનપ્રસ્થ દશા સ્વીકારતા તે આ જ અનર્થમાંથી બચવા અને બચાવવા માટે. ધૃતરાષ્ટ્રનું વાનપ્રસ્થ એવી જ રીતે લેવાયેલું હતું. આ કાળમાં આ અનર્થ એક રીતે વધ્યા છે તો બીજી રીતે તેનો ઉપાય પણ સાથે જન્મ્યો છે. અંગ્રેજી વિદ્યાના પ્રસંગથી તેમ અંગ્રેજી સ્વતંત્રતાના કાળબળથી જુવાનિયાવાજું એક જાતના રાગ કાઢે છે અને વડીલો હજી જૂના રાગ જ કાઢે છે. આ બે રાગના વિસંવાદ વર્તમાન કુટુંબ કલેશોનું કારણ છે. કાળક્રમે એ કારણ નષ્ટ થશે કારણ કે જૂના રાગ કાઢનાર કાળવશ થશે અને નવાઓ વૃદ્ધ થશેતે પોતાના ભૂતઅનુભવ સંભારી પોતાનાં બાળકોથી જુદા રાગ નહીં કાઢે. તેવો પ્રસંગ આવે ત્યાં સુધીના સાંપ્રત કાળમાં થતા કુટુંબક્લેશ અને જ્ઞાતિબંધ પણ અનિવાર્ય છે તો અનિત્ય પણ છે. એ ક્લેશઆદિથી ખિન્ન થનારને આ અનિત્યતાનું સ્મરણ આપી કહેવું કે ધીરસ્તત્ર મુહ્યતિ બાકી આ કાળમાં નોકરી અને બીજા ઉદ્યોગને અર્થે પુત્રો અને ભાઈઓ વડીલોને દેશમાં મૂકી પરદેશના વાસી થાય છે તેનું ફલ પણ પ્રાચીન વાનવ્રસ્થ જેવું જ થાય છે. માત્ર વાનપ્રસ્થનમાં વડીલો વનમાં જતા અને પુત્રો ઘેર રહેતા અને વનમાં પ્રસંગે જઈ વડીલોને અન્નવસ્ત્ર પહોંચાડતા, તેને માટે આજ વડીલો ઘેર રહે છે અને પુત્રાદિક પરદેશ જાય છે અને અન્નવસ્ત્રાદિકના માર્ગ પણ નીકળે છે. વડીલો અને જુવાનિયાઓ એક જ ગામમાં રહે છે ત્યાં તમે વર્ણવેલી સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તમે જે માર્ગ કાઢ્યો એવા માર્ગ નીકળે છે અથવા તો ઘરમાં મારા અને તરંગશંકરના જેવા માર્ગ કાઢનાર હોય તો તેવા નીકળે છે. આપણા જેવા માર્ગ કાઢનારની ખોટ નથી. માત્ર સરસ્વતીચંદ્રે આ અપૂર્વ માર્ગ કાઢયો છે, અને ન આવ્યા તમારી નાતમાં ને ન આવ્યા મારી નાતમાં !
પ્રિય ઉદ્ધતલાલ ! જીેહ્વદ્ઘીષ્ઠં ર્ં ટ્ઠઙ્મઙ્મ ંરીજી ંરૈહખ્તજ ંરટ્ઠં ૈં રટ્ઠદૃી જટ્ઠૈઙ્ઘ રીિી, ૈં ઙ્મીહઙ્ઘ ેહિીજીદૃિીઙ્ઘઙ્મઅ ટ્ઠહઙ્ઘ કેઙ્મઙ્મઅ ખ્તેૈઙ્મંઅ ર્ં ંરી ષ્ઠરટ્ઠખ્તિી ર્એ રટ્ઠદૃી કટ્ઠિદ્બીઙ્ઘ ર્જ ર્ૈહીંઙ્ઘઙ્મઅ ટ્ઠખ્તટ્ઠૈહજં દ્બી ! ૈં ર્ષ્ઠેઙ્મઙ્ઘ રટ્ઠદૃી િીૈજીઙ્ઘ દ્બઅ ય્ટ્ઠહખ્તટ્ઠ ટ્ઠહઙ્ઘ દ્બઅ ષ્ઠરૈઙ્મઙ્ઘિીહ ર્ં ંરી ર્જૈર્ૈંહ ુરૈષ્ઠર ુટ્ઠઙ્ઘ ઙ્ઘેી ર્ં ંરીદ્બ કર્િદ્બ ટ્ઠહ ઈડ્ઢેંઝ્રછ્ઈડ્ઢ ટ્ઠીંકિટ્ઠદ્બૈઙ્મૈટ્ઠજ.
મ્ેં ંરી ીટૈજીંહષ્ઠીર્ ક ટ્ઠર્ ુઙ્ઘીિ કટ્ઠદ્બૈઙ્મઅ ટ્ઠહઙ્ઘ દ્બઅ ઙ્ઘીકીિીહષ્ઠી ર્ં ંરી કીીઙ્મૈહખ્તજર્ ક ંરીર્ ંરીિ રીટ્ઠઙ્ઘજર્ ક ંરટ્ઠં કટ્ઠદ્બૈઙ્મઅ રટ્ઠદૃી દ્બટ્ઠઙ્ઘી દ્બી જટ્ઠષ્ઠિૈકૈષ્ઠી ંરી રૈખ્તરીિ ૈહીંિીજંજર્ ક દ્બઅર્ ુહ ુૈકી ટ્ઠહઙ્ઘ ષ્ઠરૈઙ્મઙ્ઘિીહ. ૈં દ્બટ્ઠઅ હ્વી ુર્િહખ્ત; ૈં દ્બટ્ઠઅ રટ્ઠદૃી જૈહહીઙ્ઘ. મ્ેં ૈં દ્બટ્ઠઅ ટ્ઠઙ્મર્જ હ્વી િૈખ્તરં ટ્ઠહઙ્ઘ ૈં રટ્ઠદૃી િંૈીઙ્ઘ ર્ં ીિિર્ હ ંરી જટ્ઠકીિ જૈઙ્ઘી, - જટ્ઠકીિ ર્જ કટ્ઠિ ટ્ઠજ ંરી ર્કિેંહીર્ કર્ ેિ ર્ીઙ્મી દ્બટ્ઠઅ હ્વી દ્બીટ્ઠજેિીઙ્ઘ હ્વઅ ંરટ્ઠંર્ ક ંરીૈિ હેદ્બહ્વીજિ.
ૈં ટ્ઠદ્બ ર્હં ૂેૈીં ુરટ્ઠં ર્એ ષ્ઠટ્ઠઙ્મઙ્મ ટ્ઠ ન્ીં-છર્ઙ્મહૈજં. ્રી ૐૈહઙ્ઘે ૈઙ્ઘીટ્ઠઙ્મ ૈજ ીદ્બૈહીહંઙ્મઅ ર્જષ્ઠૈટ્ઠઙ્મૈજૈંષ્ઠ ૈહ ઙ્મૈકી ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠિષ્ઠૈંષ્ઠી, ટ્ઠહઙ્ઘ ંર્રેખ્તર ૈં ટ્ઠદ્બ ર્હ ર્જષ્ઠૈટ્ઠઙ્મૈજં ૈહ ટ્ઠજૈટ્ઠિર્ૈંહજ, ૈં કીીઙ્મ ૈં ટ્ઠ ઙ્ઘેંઅ ર્ં ખ્તૈદૃી કટ્ઠૈિ જર્ષ્ઠી ર્ં ંરી કિીીર્ ીટ્ઠિર્ૈંહ,ર્ ક ંરટ્ઠં ૈઙ્ઘીટ્ઠઙ્મ જૈઙ્ઘી હ્વઅ જૈઙ્ઘી ુૈંર ંરી ર્કષ્ઠિીજર્ ક ઉીજીંહિ ૈંહઙ્ઘૈદૃૈઙ્ઘેટ્ઠઙ્મૈજદ્બ ુરૈષ્ઠર ટ્ઠિી જૈંિિૈહખ્તર્ ેિ ર્જેઙ્મજ, ર્જ ંરટ્ઠં ર્હ્વંર દ્બટ્ઠઅ હ્વી ંરી ઙ્મટ્ઠુજર્ ક હટ્ઠેંટ્ઠિઙ્મ જીઙ્મીષ્ઠર્ૈંહ ટ્ઠઙ્ઘદ્ઘેજં ંરીદ્બજીઙ્મદૃીજ ર્ં ીટ્ઠષ્ઠરર્ ંરીિ ટ્ઠહઙ્ઘ હ્વિૈહખ્ત ટ્ઠર્હ્વેં ટ્ઠ રટ્ઠઅ ર્ષ્ઠદ્બહ્વૈહટ્ઠર્ૈંહર્ ક ંરી જીષ્ઠૈટ્ઠઙ્મ હ્વઙ્મીજજૈહખ્તજર્ ક ીટ્ઠષ્ઠર. ્રી દ્બટ્ઠૈહ કીટ્ઠેંિીર્ કર્ ેિ ૐૈહઙ્ઘે ર્જીષ્ઠૈટ્ઠઙ્મૈજદ્બ ૈજ ંરટ્ઠં ૈં ૈજ ઁર્િીંષ્ઠૈંદૃી. ૈંં ર્િીંષ્ઠંજ ંરી ેિૈંઅર્ ક ંરી જીટ કર્િદ્બર્ ેંજૈઙ્ઘી ૈહકઙ્મેીહષ્ઠીજ ુરૈષ્ઠરર્ ીટ્ઠિીં ીઙ્મજીુરીિી ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠિી ટ્ઠઙ્મુટ્ઠઅજ ટ્ઠં ંરી દ્બીષ્ઠિઅર્ ક ટ્ઠષ્ઠષ્ઠૈઙ્ઘીહંજ ટ્ઠહઙ્ઘ ૈહિંૈખ્તેીજ. ૈંં ર્િીંષ્ઠંજ ંરી ુીટ્ઠા, ંરી ૈહકટ્ઠહંજ, ંરીર્ ુદ્બીહ, ટ્ઠહઙ્ઘ ંરી ટ્ઠખ્તીઙ્ઘ કર્િદ્બ જંટ્ઠદૃિટ્ઠર્ૈંહ ટ્ઠહઙ્ઘ ૈંજ ર્ષ્ઠહજીૂેીહૈંટ્ઠઙ્મ ષ્ઠિૈદ્બીજ. ૈંં ર્િીંષ્ઠંજ ંરી કટ્ઠદ્બૈઙ્મઅ-ુીટ્ઠઙ્મંર કર્િદ્બ ંરી ુરૈદ્બજ ટ્ઠહઙ્ઘ ર્કઙ્મઙ્મૈીજર્ ક ર્િકઙ્મૈખ્તટ્ઠીંજ ટ્ઠહઙ્ઘ ૈદ્બહ્વીષ્ઠૈટ્ઠઙ્મીજ ટ્ઠં ર્રદ્બી ટ્ઠહઙ્ઘ કર્િદ્બ ંરી ર્ીટ્ઠિર્ૈંહજર્ ક ર્િખ્તેીજ ટ્ઠહ્વર્િટ્ઠઙ્ઘ, હ્વઅ ટ્ઠ ર્ઙ્ઘદ્બીજૈંષ્ઠર્ ખ્તિટ્ઠહૈજટ્ઠર્ૈંહર્ ક ર્ીઙ્મી ુર્ર ષ્ઠટ્ઠહ ુટ્ઠંષ્ઠર ઙ્મૈાી ર્ઙ્ઘખ્તજ ટ્ઠહઙ્ઘ ખ્તેટ્ઠઙ્ઘિ ઙ્મૈાી જીહૈંહીઙ્મજ. ૈંં ર્િીંષ્ઠંજ ટ્ઠહઙ્ઘ ર્િીંષ્ઠંજ.ર્ ેંિ ઉીજીંહિ ૈહઙ્ઘૈદૃૈઙ્ઘેટ્ઠઙ્મૈજદ્બ ૈજર્ હ ંરીર્ ંરીિ રટ્ઠહઙ્ઘ ીજજીહૈંટ્ઠઙ્મઙ્મઅ ઁર્િખ્તિીજજૈદૃી, ટ્ઠહઙ્ઘ ઁર્િખ્તિીજજ ૈજ જટ્ઠકીંઅ ૈહ ંરીજી ઙ્ઘટ્ઠઅજ. ર્ ીટઙ્મટ્ઠૈહ દ્બઅ ુર્રઙ્મી હ્વીૈહખ્ત ૈહ જીહીંહષ્ઠી, ૈં ટ્ઠદ્બ હ્વિીટ્ઠંરઙ્મીજજઙ્મઅ ુટ્ઠંષ્ઠરૈહખ્ત ંરી ર્ષ્ઠહકઙ્મેીહષ્ઠીર્ ક ર્જષ્ઠૈટ્ઠઙ્મૈજદ્બ ટ્ઠહઙ્ઘ ૈહઙ્ઘૈદૃૈઙ્ઘેટ્ઠઙ્મૈજદ્બ, ુૈજર ુીઙ્મકટ્ઠિી ર્ં ર્હ્વંર, ટ્ઠદ્બ ટ્ઠહર્ટૈેજ ર્ં ખ્તેટ્ઠઙ્ઘિ ટ્ઠખ્તટ્ઠૈહજં ર્જષ્ઠૈટ્ઠઙ્મૈજદ્બ હ્વીર્ષ્ઠદ્બૈહખ્તર્ િીજજૈદૃી ટ્ઠહઙ્ઘ ૈહઙ્ઘૈદૃૈઙ્ઘેટ્ઠઙ્મૈજદ્બ હ્વીર્ષ્ઠદ્બૈહખ્ત ટ્ઠખ્તખ્તિીજજૈદૃી, ર્કિ ુરટ્ઠં ૈજ ર્િીંષ્ઠૈંદૃી રટ્ઠજ ટ્ઠ ીંહઙ્ઘીહષ્ઠઅ ર્ં હ્વીર્ષ્ઠદ્બીર્ િીજજૈદૃી ટ્ઠહઙ્ઘ ુરટ્ઠં ૈજ ર્િખ્તિીજજૈદૃી રટ્ઠજ ટ્ઠ ીંહઙ્ઘીહષ્ઠઅ ર્ં હ્વીર્ષ્ઠદ્બી ટ્ઠખ્તખ્તિીજજૈદૃી. ્રી જટ્ઠષ્ઠિૈકૈષ્ઠીજ ંરટ્ઠંર્ હી રટ્ઠજ ર્ં દ્બટ્ઠાી ૈહર્ ઙ્ઘિીિ ર્ં જીષ્ઠેિી ટ્ઠ ર્ષ્ઠદ્બહ્વૈહટ્ઠર્ૈંહર્ ક ંરી ર્ું ર્હ્વર્હજ, ુૈંર્રેં ંરીૈિ ટ્ઠહ્વેજીજ, ટ્ઠિી દ્બૈહી, ટ્ઠહઙ્ઘ ંરી હ્વઙ્મીજજૈહખ્તર્ ક કેઙ્મઙ્મ ૈહઙ્ઘૈદૃૈઙ્ઘેટ્ઠઙ્મૈજદ્બ ટ્ઠિી ર્એજિ. ૈં જૈહષ્ઠીિીઙ્મઅ ર્ઙ્મદૃી ર્એ ર્કિ ંરી ર્હહ્વઙ્મી હ્વઙ્મીજજૈહખ્ત ુૈંર ુરૈષ્ઠર ર્એ રટ્ઠદૃી જેિર્િેહઙ્ઘીઙ્ઘ ર્એજિીઙ્મક. મ્ેં ર્કિ ર્ર્િ દ્બી, ઙ્ઘીટ્ઠિ કિૈીહઙ્ઘ, ૈં ૈજર્ ક ંરી ીજજીહષ્ઠીર્ ક દ્બઅ જટ્ઠષ્ઠિૈકૈષ્ઠી ંરટ્ઠં ૈં દ્બેજં ટ્ઠહ્વજંટ્ઠૈહ કર્િદ્બ જીષ્ઠેિૈહખ્ત ંરીદ્બ ર્ં દ્બઅજીઙ્મક ેહૈંઙ્મ ૈં ટ્ઠદ્બ ટ્ઠહ્વઙ્મી ર્ં જરટ્ઠિી ંરીદ્બ ર્દ્બિીર્ િ ઙ્મીજજ ુૈંર ંરી ુર્રઙ્મી ખ્તર્િેર્ ક દ્બઅ ઙ્ઘીટ્ઠિ ટ્ઠહઙ્ઘ ર્ર્િ ર્દ્ઘૈહં કટ્ઠદ્બૈઙ્મઅ. ્રૈજ દ્બીટ્ઠહજ ર્ઁદૃીિંઅ, ઁટ્ઠૈંીહષ્ઠી, ર્હ્લહ્વિીટ્ઠટ્ઠિહષ્ઠી ટ્ઠહઙ્ઘ ીદૃીહ જીેકકીિૈહખ્ત ર્કિ ટ્ઠં ઙ્મીટ્ઠજંર્ હી ખ્તીહીટ્ઠિર્ૈંહ, ટ્ઠહઙ્ઘ ૈં ટ્ઠદ્બ િીટ્ઠિીઙ્ઘ ર્ં ુટ્ઠૈં ર્જ ર્ઙ્મહખ્તર્ િ ીદૃીહ ર્ઙ્મહખ્તીિ. ઁીરિટ્ઠજ, હટ્ઠઅ ર્િહ્વટ્ઠહ્વઙ્મઅ, ુી જરટ્ઠઙ્મઙ્મ ટ્ઠખ્તિીી ુૈંરર્ ેિ ર્જહજ ર્દ્બિી ૈહ ંરટ્ઠં હીુ ખ્તીહીટ્ઠિર્ૈંહ ંરટ્ઠહર્ ેિ ીઙ્મઙ્ઘીજિ ર્ઙ્ઘ ુૈંર ેજ ૈહ ંરૈજ. ્રટ્ઠં’જ દ્બઅ ર્રી હ્વેૈઙ્મં ેર્હ ંરી કટ્ઠષ્ઠં ંરટ્ઠં, ેહઙ્મૈાીર્ ેિ ીઙ્મઙ્ઘીજિ, ુી રટ્ઠદૃી રટ્ઠઙ્ઘ ંરી જટ્ઠદ્બી ીઙ્ઘેષ્ઠટ્ઠર્ૈંહ ંરટ્ઠંર્ ેિ ર્જહજ ટ્ઠિી િીષ્ઠીૈદૃૈહખ્ત ર્હુ.’
સરસ્વતીચંદ્રે પત્ર પોટકામાં મૂક્યો અને પોટકું એક પાસ મૂકી ઊભો થયો, વિચારગ્રસ્ત થયો અને અંતે, શિલાઓની એક ભીંતથી બીજી ભીંત ભણી અને બીજીથી પેહલી ભણી, એમ હેરાફેરા કરવા લાગ્યો અને પોતાની હડપચી ઝાલી, પોતાના મુંબઈના મિત્રોના પત્રોનું મનન કરવા લાગ્યો. ઘડીક ઊભો રહે અને ઘડીક ચાલે. આ અસ્વસ્થ દશામાં તેનું હૃદય તેના મસ્તકના વિચારને કવિતારૂપ આપતું હતું અને હૃદયની કવિતા પળેપળે ફુવારાના પાણી પેઠે મુખસંપુટમાંથી ફૂટતી હતી. પણ અંતર્વૃત્ત મસ્તકને કે હૃદયને તે બાહ્ય ક્રિયાનું ભાન ન હતું. માત્ર એ સંગીતને તાલ દેવા તેનાં નેત્ર ઘડીક અશ્રુપાત કરતાં હતાં અને ઘડીક અશ્રુથી હીન થઈ કોઈક નવીન આનંદથી ચળકતાં હતાં અને આનંદમાં પણ આનંદનો અશ્રુપાત થઈ જતો હતો.
દૈન્યમુદ્રાથી મઠના એક જાડા કાગળ ઉપર જાડી કલમથી તે લખવા લાગ્યો, ગાવા લાગ્યો અને નિઃશ્વાસ મૂકવા લાગ્યો :
‘પ્રિય ચંદ્રકાંત ! પ્રિય ભ્રાત ! તુજ સંસર દુઃખમય ભાસે !
મારી આજ જ ઊઘડી આંખ, જુએ છે દુઃખ તુજ મુજ પાસે !
દુઃખ દૈત્યસમું દેખાય,
તુજ કોરી કાળજું ખાય;
દુઃખ અનેક ધરતું વેશ
તેને વીંટી વળે ચોમેર;
તે મધ્ય ઊભો તું સૂર !’
નથી દુઃખને ગણતો, શૂર !
નથી ગણતો વિધિનો દોષ,
નથી ધરતો કોઈ પર રોષ,
દુઃખ-પશુની મૃગયા કાજ જગત-વનમાં તું વસે એકાંત
મન વ્યાયામે અમુઝાવી, શરીર કૃશ કરે સુહૃદ વિદ્વાન !
પ્રિય ચંદ્રકાંત ! ’
છેલ્લી પંક્તિઓ ગાતાં ગાતાં ચંદ્રકાંત ઉપર દયા, પ્રીતિ અને બહુમાન હૃદયમાં શાંતરૂપ હતાં તે જ્વલમાન થયાં.
ઊભો રહ્યો.
‘ધનબિન્દુ કાજ તપ કરતો,
ધન આપું તો ન કર ધરતો,
ધનસંગ્રહ કાજે મથતો !
પ્રિયજનના દોષ ન ગણતો !
એ સ્વાર્થી જનોના લોભ તૃપ્ત કરવા તું બને ઉદાર :
ધનરુધિર ચુસાયે તોય અધન વિદ્વાન ધરે ઉત્સાહ !
પ્રિય ચંદ્રકાંત !
દયાર્દ્ર મુખ થઈ ગયું.
‘તુજ કુુટુંબ કૃમિનું જાળ,
ધરતું તુજ દુઃખનું ન ભાન,
કરતું કોલાહલ નાદ,
દેતું ન સ્વસ્થતા-દાન !’
ક્રોધ કરી, ભ્રૂકુટિ ચડાવી, પગ ઠબકાર્યો.
‘છે સ્વાર્થી સગાં ને નારી સ્વાર્થની સગી તારી, ઓ ભાઈ !’
નરમ પડી ગયો .
‘તે પર તું વત્સલ રહે, દેહને દમે, તપસ્વી તું ભાઈ !
પ્રિય ચંદ્રકાંત !’
ઠપકો દઈ બોલ્યો :
‘નથી મને મર્મ આ કહેતો;
અંતર્વ્રણ અંતર રહેતો.’
અશ્રુધારા ચાલવા લાગી :
‘ધિક ધરતો હું અવતાર, ધિક ભંડાર ભર્યા ધનના મેં !
ધિક કીધ સાહસથી ત્યાગ, ધિન ન રંકતા જોઈ તારી મેં !’
પોતાની જાત ઉપર તિરસ્કાર આવી ગયો, પથ્થર ઉપર બેઠો, વળી ઊઠ્યો. એક ઝાડના થડ ઉપર પત્ર ટેકવી લખવા લાગ્યો :
‘મુજ દેશ હાથ તું રત્ન,
દીધું વિધિએ, કરીને યત્ન;
તે ઉદરયાતના કાજ
ધૂળઢગલામાં ઢંકાય !’
ઓ ભાઈ ! ભાઈ ! મુજ ભાઈ ! દુઃખ તુજ જોઈ, હૃદય મુજ ફાટે
હુંથી થતો સુહૃદયનો દ્રોહ - દેશનો દ્રોહ, જોઈ રહું આ તે !
પ્રિય ચંદ્રકાંત ! ’
વિચારમાં લીન થઈ, ‘આ સ્થિતિ શું નિરુપાય છે ?’ એવો પ્રશ્ન ઉઠાવી ગાવા લાગ્યો :
‘ધનવાન દેશમાં ઝાઝા,
ન ધરે અજ્ઞાનની માઝા !
ધન ધૂળ વિશે તે ભેળે,
ધન જઈ સમુદ્રે રેડે;
ધન પાપપુંજમાં ફીણે,
ધન ધુએ મૂર્ખ રસ હીણે !
ધનવાન સૌનં માપ માપતી લક્ષ્મી નાચ નચવી આ,
ગણવધૂ ગણિકા, દઈ તાળી, નાચતી, પછી નાસતી પળમાં !’
પણ - પણ - આ મારા દ્રવ્યવાન ભાઈઓ નિરક્ષર છે, મૂર્ખ છે. તેમનો દોષ શો કાઢવો ? શું એવા કોઈ વિદ્વાન નથી કે જેમની પાસે પરોપકાર યોગ્ય દ્રવ્ય પણ છે ? જો એવા ધનવાન વિદ્વાનો છે, તો નિરક્ષર ધનવાનોનો દોષ કાઢવો તે અયોગ્ય છે.
‘શો કાઢું મૂર્ખનો દોષ ?
શીદ શોધું મૌર્ખ્યના કોષ ?
મુજ ભણ્યાગણ્યા વિદ્વાન ઘણા ધનવાન, તે યે છે કેવા ?
ધન મળતાં જડતા નથી ધરી, ભણ્યું ભૂલ્યા હોય બધું તેવા !’
અથવા હું જ સાક્ષર છતે મૂર્ખ છું !
‘શો કાઢું અન્યનો દોષ ?
શીદ ભરું પરનિન્દા કોષ ?
મુજ છે જ લક્ષ્મી આસન્ન,
છે સરસ્વતી સુપ્રસન્ન.
નથી તોય કર્યો વિચાર
હજી સુધી તો મનની માંહ્ય !
જગ જોવા ગૃહ ત્યજી આવ્યો,
પ્રિય સુહૃદય ન પણ પરખાયો !
મુજ દૃષ્ટિ આગળ ચાલે -
ન નિકટ-નહીં અંતર-ભાળે !
પ્રિયમિત્રમર્મને જોયું, હૃદય તુજ રોયું, સ્વપ્ન ધરી, જાગ્યો !
પ્રિય મિત્ર ! તુજ સંતાપ સમજજે હશે ઘડીમાં ભાગ્યો !’
વળી વિચાર કરવા લાગ્યો.
‘એક ચંદ્રકાંતના સંસારમાં અનેક ચંદ્રકાંતના સંસાર જોઉં છું. જેવું એકનું દુઃખ તેવાં દુઃખ અનેકને ! વિદ્યા એ લક્ષ્મી નથી, એટલું જ નહીં, પણ સરસ્વતી અને લક્ષ્મીનો વિરોધ જૂનો ગણાય છે તે મેં આજ પ્રત્યક્ષ કર્યા. ચંદ્રકાંતની શાંત બુદ્ધિ કુટુંબયજ્ઞમાં ગંગાને હોમે છે ! ઉદ્ધતલાલનો બુદ્ધિકોપ શ્રીમતીને આત્મવત્ કરવાના ઉત્સાહથી કરોળિયાના જેવી કુટુંબજાળને તોડી નાખી તે જાળના સ્થાનને ઝાપટી નાખી ચોખ્ખું કરવા મહાન વિગ્રહ માંડે છે. તરંગશંકર સ્ત્રી ઉપર પક્ષપાત કરે છે પણ કુટુંબને દૂર નથી કરી શકતો અને કવિત્વે પ્રકટેલો રસપ્રકાશ સંસારમાં મેળવી શકતો નથી. ગંગા ! પાર્વતીથી શિવજીનું અપમાન ન ખમાયું - તેવો જ પાર્વતીના જેવો તારામાં ગુણ છે; સ્વામીને માટે તારા હૃદયમાં રસ છે; તારા સ્વાર્થની ધૂળથી તે ઢંકાયો છે અને એ ધૂળ ઝાપટી નાખવાની સાવરણી ઘરમાં વસાવવા દ્રવ્ય જોઈએ તે ચંદ્રકાંત પાસે નથી.’
નવી સૃષ્ટિનું દર્શન થતાં અને એ સૃષ્ટિનું હાર્દ સમજાતાં સરસ્વતીચંદ્રનું શરીર કંપવા લાગ્યું અને તેના ચિત્તમાં નવા ચમકારા થવા લાગ્યા. હૃદયમાં પ્રકટેલા વિચારો મુખગાનમાં સ્ફુરવા લાગ્યા - ‘અહા !’
ચંદ્રકાંત અને તરંગશંકરની દશા સ્મરી બોલ્યો, બોલી બોલી લખતો ગયો :
‘નરરત્ન કંઈ કંઈ ગુપ્તપણે
બહુ આધિવ્યાધિ ઉપાધિ સહે;
જન રંકની ત્યાં કરવી શી કથા ?
ધનરાશિ નિરર્થક મુજ પડ્યા !’
વળી અટકી ગાવા લાગ્યો :
‘નરરત્ન કંઈક દરિદ્રદશા
તણી ધૂળ તળે ઢંકાઈ રહ્યાં,
નરરત્ન-વિશોધન ના જ બને
ધન-સાધન મુજ અસાધક રહે !’
વળી ઊંચું જોઈ બોલ્યો :
‘નરપીયૂષ શોધન ના જ બને;
ધનઔષધિ મારી નકામી રહે !’
વળી ઊભો, ઉદ્ધતલાલ અને ચંદ્રકાંતને સરખાવવા લાગ્યો :
‘નરવ્યાઘ્ર કંઈ મુજ દેશ વિશે
દુખપંજર માંહી પુરાઈ રહે;
શૂરબન્ધનમોક્ષ ન કોઈ કરે
ધિક નિષ્ફળ મુજ સહુ ધનને !’
ગંગા સ્મરણમાં સ્ફુરી :
‘ધરતી રસસુંદર કોમળતા
ફળપુષ્પ ધરે નહીં નારીલતા :
ન ખીલે રસપોષક માળી વિના
માળી છે - પણ નિર્ધન છે
શું સિંચે રસ માળી સ્વવિત્ત વિના ?
ધનરાશિ અચેતન મુજ વહ્યા !
પ્રિય કુમુદ ! તું તો માળી વિનાની જ રહી ! ધન છે પણ માળી જ નથી. એ તારી દુર્દશા મેં કરી !
પ્રિય હોય, કુમુદ, કંઈ તું મને,
પ્રિય હોય, સુમિત્ર, કંઈ તું મને,
તમ તુલ્ય અનેક ગુણાકારના
ગુણ ખીલવું રાશિ ત્યજી ધનના !’
એના હૃદયમાં આનંદ અને ઉત્સાહનો ઉદય થયો :
‘શિવિરાજ તુલા પર દેહ મૂકો,
કરું તે જ કથા મુજ દ્રવ્ય તણી !
નવનીત બન્યું ઉર જોઈ શકે
નહીં અશ્રુભર્યાં જનરત્ન, ભણી.
ગૃહત્યાગ થયો મુજ સાર્થક સૌ !
દીઠ ગુપ્ત પદાર્થ સુદૃશ્ય બહુ !
ગૃહભાગી થઈ, ફળભાગ હવે
દઉ દેશતણાં જનદૈવતને !’
આટલું બોલી તે પૃથ્વી ઉપર પલાંઠી વાળી બેસી ગયો અને એનો ભગવો અંચળો એના શરીરની આસપાસ વેરાઈ પૃથ્વી ઉપર પથરાઈ રહ્યો. તેના ઉપર દૃષ્ટિ પડતાં એ ચમક્યો, એ કવિતા નાસતી લાગી અને એકદમ એ ઊભો થયો.
‘સરસ્વતીચંદ્ર ! એ સર્વ અભિલાષ આ વેશને અનુચિત છે ! જે મૂર્ખતાએ ઘર છોડાવી અહીં આણ્યો તે જ મૂર્ખતાએ આજ આ દેશદશાનું દર્શન કરાવવું. તો હવે ત્યજેલું ગૃહ પાછું સ્વીકારવું, ધનભાઈને અર્પેલું ધન પાછું લેવા ઇચ્છવું, અને આ લીધેલો વેશ ત્યજવો - એ તે હવે મૂર્ખતા કે શાણપણ ? અધર્મ કે ધર્મ ?’
અનારમ્ભો હિ કાર્યાણાં પ્રથમં બુદ્ધિલક્ષણમ્ ।
આરબ્ધરયાન્તગમનં દ્વિતીયં બુદ્ધિલક્ષણમ્ ।।
પ્રથમ બુદ્ધિલક્ષણ નષ્ટ થયું, તો બીજું તો રાખવું. ૈં રટ્ઠદૃી ર્ષ્ઠદ્બદ્બૈંીંઙ્ઘ દ્બઅજીઙ્મક ર્ં ંરૈજ જંટ્ઠખ્તી - હ્વઅ ર્કઙ્મઙ્મઅર્ િ હ્વઅ ર્કિેંહી, ટ્ઠહઙ્ઘ ૈં જરટ્ઠઙ્મઙ્મ હ્વી ટ્ઠં ઙ્મીટ્ઠજં ર્ષ્ઠહજૈજીંહં ુૈંર દ્બઅજીઙ્મક ટ્ઠહઙ્ઘ જૈંષ્ઠા ર્ં ુરટ્ઠં ૈં રટ્ઠદૃી ટ્ઠષ્ઠષ્ઠીીંઙ્ઘ. ્રટ્ઠં જટ્ઠદૃીજ દ્બી ટ્ઠહ ટ્ઠર્દ્બેહંર્ ક ંર્રેખ્તરં ટ્ઠહઙ્ઘ દૃીટટ્ઠર્ૈંહ. આપેલું પાછું લેવું એ પાપ છે !
દેશનું કલ્યાણ ધન દ્વરા કરવું ઈશ્વરને સોંપું છું. એ કલ્યાણનાં સાધન હતાં તે ગયાં તે ઈશ્વરની ઇચ્છા ! નવા પંથમાંથી નવાં સાધન શોધીશું. છોડેલાં શસ્ત્ર પાછાં લેવાં નથી. કુમુદ ! તારે માટે કરેલી પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી તેને યોગ્ય વેશ આ જ છે.
શું જગતમાં એક પણ પદાર્થ એવો છે કે જેથી ઘેર જવાની વાસના મારામાં પ્રકટે? શું પરમાર્થ અથવા દયાને નામે મેં કરેલું પાપ ધોવાશે અને લીધેલી પ્રતિજ્ઞા છૂટશે ? કુમુદસુંદરી ! તમારો ત્યાગ કરી તમને જે દુઃખમાં મારી સ્વછંદતાએ નાખેલાં છે તેનું પ્રાયશ્ચિત મારી પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે જ કરીશ અને બુદ્ધની પેઠે આ જ વસ્ત્રો પહેરી તમારી ક્ષમા એક દિવસ માગીશ. મારી અલ્પશક્તિ પ્રમાણે આ જ વેશે લોકહિતનો પ્રયત્ન કરીશ.
ચંદ્રકાંત ! મુંબઈ છોડવા પહેલાં હું ધારતો હતો કે દેશહિત, લોકહિત અને આત્મહિત, ત્રણે વાનાં દ્રવ્ય વિના સિદ્ધ થઈ શકે છે, અને તેં દ્રવ્યના લાભનો પક્ષવાદ કર્યો ત્યારે મેં તેના સામો પક્ષવાદ કર્યો, અને મારા પક્ષને સત્ય માની મેં દ્રવ્યનો ત્યાગ કર્યો. તારા પક્ષવાદનું મૂળ અનુભવ હતું - તારા અનુભવ વિનાનો મારો પક્ષ હવે મને મૂર્ખતાભરેલો લાગે છે અને તારા જેવાઓને ઉપયોગી થવાનું સાધન મેં હાથે કરી ખોયું. હવે એ થયું ન થવાનું થનાર નથી, અને લીધેલી પ્રતિજ્ઞાઓ છૂટનાર નથી, અને દ્રવ્યના સાધન વિના આ શરીરથી જે અર્થ સરે તે જ યોગ્ય છે. હવે આપણા લોકે સ્વીકારેલો પ્રારબ્ધવાદ સ્વીકારવામાં મને સુખ લાગે છે. મારો હાલનો પ્રતિજ્ઞાધર્મ તે વાદને જ અનુકૂળ લાગે છે.
તરંગશંકર ! પ્રીતિને માયારૂપ અસત્ય ગણવાનું તમે શીખવ્યું તે પ્રમાણે કુમુદની પ્રીતિનું સ્વપ્ન કાઢી નાખું તો હું આ મારા સાંપ્રત વેશને યોગ્ય કાર્ય કરું -એની ના નહીં. પણ બુદ્ધિને સ્વપ્રિયાએ ક્ષમા અર્પી તે પ્રમાણે હું કુમુદસુંદરીની ક્ષમા મેળવું ત્યાંસુધી બુદ્ધના શાંત સંન્યાસનું શમસુખ લેવાનો મને અધિકાર નથી. બુદ્ધના ત્યાગથી એના રાણી પર હસ્તગત થઈ નહોતી. કુમુદ ! તું પ્રમાદને હાથ ગઈ અને અસહ્ય દુઃખ પામી - તેનું કારણ હું ! લોકદૃષટિએ વિવાહવિધિ થયો નથી ગણી હૃદયે સ્વીકારેલો વિવાહ તોડવાનું પાપ કરનાર તે હું છું.
પ્રિય ચંદ્રકાંત ! પ્રથમ હું મારી પ્રતિજ્ઞા પાળીશ અને કુમુદનું ઉદાર ચિત્ર મને શુદ્ધ ક્ષમા અર્પે ત્યાં સુધી હું નિરાધાર અને નિરાકાર - અલખ - રહી આ વેશે ભટકીશ અને મારા હૃદયમાં પ્રીતિના અંગારાને અહોનિશ બળવા અને બાળવા દઈશ !
અહો ઓ જીવ મારા રે !
દઈ આ દંશ દારાને,
ઘટે ના ભોગ-સંસાર,
ઘટે ના શાંત સંન્યાસ !’
ક્રોધથી પાસેના પથ્થર ઉપર મુક્કી મારી અને પગ પૃથ્વી ઉપર અફાળ્યો.
‘શરીરે ભસ્મથી છાયો,
ઉરે અત્યંત સંતાપ્યો,
ઊંડો જ્વાળામુખી જેવો,
હવે સંન્યાસ આ તેવો !’
કપાળે, ઓઠે અને આંખોમાં ઉગ્ર, તીવ્ર ને દૃઢ નિશ્ચય પ્રકટ્યો.
‘સ્ફુરે પોતે, ન દેખાય,
કુમુદની ગંધ ગ્રહી વાય !
અરણ્યે એકલો વાયુ !
જીવન એ ભાવિ છે મારું !’
હાથ આકાશમાં વીંઝ્યો અને મુખ ઉપર આત્મપ્રીતિ અને તૃપ્તિ જ્વલિત થઈ.
‘ચંદ્રકાંત ! ચંદ્રકાંત ! ક્ષમા કરજે. કુમુદની ક્ષમા મળતાં સુધી આ પ્રીતિના તપથી તપોમય સંન્યાસ છે, ક્ષમા મળવા પછી શાંત સંન્યાસ છે, અને એ સંન્યાસની શાંતિને કાળે તને એ મારાતારા દેશની સ્મરીશ અને વગર દ્રવ્યે તેમનું હિત કેમ કરવું એ વિચારી મારો પક્ષવાદ સિદ્ધ કરીશ.’
પોતાના વેશ ભણી જોઈ, હાથેલીની અંચળાને ઝાલી, તેના ભણી જોઈ બોલ્યો :
‘અલખના અરક્ત રક્ત રંગ ! હું તને અપમાન નહીં આપું. ‘પ્રકૃત વ્યવહારમાં વિહરવું’ એવી શિક્ષા મને દીક્ષામાં જ મળેલી છે - તો - કુમુદ વિષયે હું આમ પ્રવાહપતિત થયો છું અને મને આ જ્વાળામુખ સંન્યાસ અને તેનો વ્યવહાર જ પ્રકૃત છે. એ વ્યવહારમાં હું વિહાર કરું અને એ પ્રકૃત તપ વડે મનને શુદ્ધ કરું તો આ વેશથી કંઈ પણ વિરુદ્ધતા નથી - કારણ આ મારી દીક્ષા છે !’
આટલું બોલે છે ત્યાં આકાશમાં કુમુદનો સ્વર સંભળાયો :
‘લીધો લીધો ભગવો વહાલે ભેખ,
સુંદર થયો જોગી રે !
મને વહાલો લાગે એનો વેશ,
થયો બ્રહ્મ-ભોગી રે ! ’
ચારે પાસ જોયું પણ કુમુદ જણાઈ નહીં.
‘અહા ! મારા હૃદયના સંસ્કાર બાહ્ય સંસારમાં પ્રતિધ્વનિરૂપે મૂર્ત થાય છે અને જ્યાં જાઉં છું ત્યાં મને અકળાવે છે - પણ અકળામણ એ જ મારું પ્રાયશ્ચિત માની હું તેને યથેચ્છ વર્તવા દઉં છું.’
વળી કુમુદનો સ્વર સંભળાયો :
‘ચંદ્રજોગીની સાથ કુમુદ જોગણ થઈ ચાલી રે,
વહાલા ! પ્રીતિનો સાજીશું મેલ, રમીશું મહાલી રે !’
સ્વર બંધ પાડી, સરસ્વતીચંદ્ર બોલ્યો :
‘હે રમ્ય પ્રિય સ્વર ! પ્રીતિનું આ રમ્ય સ્વપ્ન હું ઇચ્છતો નથી - એ સ્વપ્નના ઉદ્ગારમાં પાપ છે. અહિત છે, હે અમૂર્ત સ્વર ! હું ઉદ્ગારને તું શાંત કર અને મારી દુષ્ટતાના દોષના ઉદ્ગાર કાઢ.’
આને અન્યથા ઉત્તર મળતો હોય એમ આ વાક્ય પૂર્ણ થતાં ગુફા અને મઠ વચ્ચેની બારીમાં આવી એક બાવાએ ગર્જના કરી :
‘નન્દકો નન્દન એક આનન્દ દેત હૈ !’
ગુફાની ચારે પાસ પથ્થરની ભીંતોમાં, ઉપર આકાશમાં, નીચે ઝરાના પાણીમાં, પાસેના વડની શાખાઓની ઘાડી જાળમાં, અને અન્યત્ર સર્વત્ર પ્રતિધ્વનિ ઊઠ્યો :
‘એક આનન્દ દેત હૈ !’
એ આનંદનો સત્કાર સરસ્વતીચંદ્રના હૃદયમાં પણ થયો, અને બારી ભણી મુખ ફેરવ્યું ત્યાં બારીમાંનો સાધુ એના ભણી પ્રસન્ન મુખથી આવવા લાગ્યો.
