મહેમાન
ઝવેરચંદ મેઘાણી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૧૦. મહેમાન
ભડળીની ઊભી બજાર વીંધીને ઘોડેસવાર ચાલ્યો જાય છે. એના ભાલાના ફળામાં જુવારનો એક રોટલો અને ડુંગળીનો એક દડો પરોવેલાં છે. અસવારના હોઠ મરક મરક થાય છે.
ચોરે બેઠેલો કાઠી ડાયરો આ કૌતુક જોઇ રહ્યો. બધાંનાં મોં કાળાંમશ થઇ ગયાં. સહુને લાગ્યું કે મહેમાન કાંઇ મર્મ કરતો જાય છે. કોઇએ વળી વધું પડતા કૌતકના માર્યા પૂછ્યું, “આપા ચીતરા કરપડા! આ ચાળો વળી શું ઊપડ્યો છે?”
અસવારે ઉત્તર દીધો, “એ બા, આ તો આપા ભાણની મે ‘માનગતિ! ભડલીની સરભરા ભારે વખાણમાં છે ને, બા, એટલે ત્રણેય પરજુંમાં એનો રૂડો નમૂનો દેખાડવા લઇ જાઉં છું.”
ભડલીનું નાક વાઢતો વાઢતો એ ચીતરો કરપડો ગામડે ગામડાંની ઊભી બજારો વીંધીને કણબાવ્ય ચાલ્યો ગયો. કોણ જાણે કોની ભૂલ થઇ ગઇ કે કોઇ દિવસ નહિ ને આજ જ ભડલીના દરબાર ભાણ ખાચરના ગઢમાં ચીતરા કરપડાનું ભાણું ન સચવાણું! ભાણ ખાચર ઘેરે નહિ, અને કોઇકે કરપડાને ડુંગળી-રોટલો પીરસ્યાં.
ભાણ ખાચર જ્યારે ઘેર આવ્યા ત્યારે બાઇએ વાત કરી કે ચીતરો ડુંગળી ને રોટલો ભાણે ચડાવીને આપણા ખોરડાને ફજેત કરતો ગયો. ભાણ ખાચાર ખિજાયા, “બાપડો એક ગામડીનો ધણી મારી આબરૂ ઉપર હાથ નાખી ગયો!” એટલુંં બોલીને એણે વેર લેવાનો કવિચાર કર્યો. પણ માથાં વાઢ્યે એવાં વેર થોડાં વળે છે ? તરવારનાં વેર તરવારથી લેવાય અને રોટલાનાં વેર રોટલાથી!
ચીતરે કરપડે ઘેર જઇને પોતાની કાઠિયાણીને ચેતાવી દીધી, “ધ્યાન રાખજો, ભાણ ખાચર નાક કાપવા આવશે. લાખ વાતેય આવ્યા વિના નહિ રહે.”
બાઇ કહે, “ફિકર નહિ.”
તે દિવસથી રોજરોજ ગામના કાઠીઓના ઘેરેઘેર ચૂલામાં અગ્નિ તૈયાર જ રહે. દહીંના પેડાં, દૂધનાં દોણાં, દળેલ સાકર અને ચૂલે મૂકવાના ચોખા તૈયાર રહે. સાજણી ભેંસો પણ હાજર રાખે, અને ચીતરો કરપડો પણ ફેરો કરવા જાય ત્યોર સાકર-ચોખા સિવાય બીજું કાંઇ લૂંટે નહિ.
(સાજણી ભેંસો=સવારે અને સાંજે તો ભેંસો દોહવા આપે, પણ બપોરનાં અને મધરાત જેવે કટાણે દૂધની જરૂર પડે તેટલા માટે જ અમુક ભેંસોને સવાર-સાંજ ન દોહતાં બપોરે અને મધરાતે દોહે તેને ‘સાજણિયું’ કહેવાય.)
એક વાર ચીતરો ફેરે ચાલ્યો, કહેતો ગયો, “ભાણ ખાચર આવે તો મારા આવતાં પહેલાં રજા દેશો નહિ.”
બીજે દિવસે બરાબર મધ્યાહ્ને ભાણ ખાચરે એકસો ઘોડે આવીને પૂછ્યું, “આપો ચીતરો છે ઘરે?”
ઓરડેથી આઇએ કહેવરાવ્યું, “કાઠી તો ઘેરે નથી, પણ કાંઇ ઘર હાર્યે લેતા નથી ગયા. ભાણ ખાચર જો જાય તો એને સૂરજ દેવળની આણ છે!”
ભાણ ખાચરને તો એટલું જ જોતું હતું. કાઠીઓએ આવીને સોયે અસવારોનાં ઘોડાં ગામમાં ઘેર ઘેર બાંધી લીધાં, લીલાછમ બાજરાનાં જોગાણ ચડાવી દીધાં, કસુંબો વટાવા લાગ્યો અને બીજી બાજુ ગામના કાઠીઓને ઘેર ઘેર સળગતા ચૂલા ઉપર ચોખા ને લીલું શાક ચડી ગયાં. અહીં જ્યાં અમલની અંજલિઓ ‘આપાના સમ, મારું લોહી’ વગેરે સોગંદ આપી આપીને પિવરાવી દીધી, ત્યાં તો ખવાસ બોલાવવા આવ્યો છાશ પીવા.
દરબારગઢની લાંબી, ધોળેલી અને ચાકળા-તોરણથી શણગારેલી ફૂલ જેવી પરસાળની અંદર રેશમી ઉપર પચાસ-પચાસ ભૂખ્યા કાઠીની પંગત સામસામી બેસી ગઇ. તાંસળીમાં ચોખા, સાકર અને દૂધ પીરસાણાં. પડખે ઘઉંની ઘીયાળી રોટલીઓ મુકાણી, તાણ કરી કરીને મહેમાનોને ગળા સુધી જમાડ્યા. પછી સીસમના ઢોલિયામાં પોઢણ ; રોંઢે આંગળી જેવી જાડી ધાર થાય તેવા કસુંબા, અને રાતે પાછી દૂધ, સાકર ને ચોખા ઉપર ઝાપટ. અને એક દિવસ વીત્યે મહેમાન કહે, “હવે શીખ લેશું.”
આઇ કહે, “બાપ, જો જાવ તો કાઠીનો અમને ઠપકો મળે.”
બીજે દિવસે પણ સવાર, બપોર અને સાંજની ત્રણેય ટંક કાઠિયાણીઓએ પોતાની તમામ કળાકારીગરી ખરચી નાખીને પેપડીનાં, બાવળના પાર્ડિયાનાં, હાથલા થોરાનાં, પરબોળિયાનાં, મીઠાનાં અને દૂધનાં ફીણનાં, એવા ભાતભાતનાં તો શાક બનાવીને ખવરાવ્યા. મહેમાનોને ડુંગળીનો દૂધપાક કરીને જમાડ્યો. માથી ભાત્ય ઊપડે એવા સાકરના રોટલા બનાવ્યા. ચોખાની બરજ, શેવની બરજ અને હરીસો રાંધ્યો. કોણ જાણે એવો તો ઓપ એ હરીસાને આપ્યો કે, એનાં ચોલાંમાં માણસનું મોં દેખાય. કાઠીઓ ખાવા બેસતા ત્યારે આંગળાં કરડતા અને કોઇ શાક પાંડદાંને તો ઓળખી જ શક્યા નહિ.
એમ ત્રણ દિવસ વીત્યા, પણ મહેમાનગતિમાં જરાય મોળપ કહેવાય એવું આપા ભાણને ક્યાંય ન લાગ્યું. એણે બે હાથ જોડીને ઓરડે કહેવરાવ્યું, “આઇ, હવે તો હદ થઇ. ચીતરાના ખોરડાની ઓળખાણ હવે તો પૂરી થઇ ગઇ, હવે રજા આપો.”
આઇએ જવાબ મોકલ્યો, “આપા ભાણ! તમારે ઓરડે તો જોગમાયા કમરીબાઇનાં બેસમાં છે. અમે તો રાંક કાઠી કહેવાઇએ. ગજા સંપત પ્રમાણે રાબ-છાશ પીરસી છે અને તમે મોટું મન રાખીને અમારી પરોણાગત લીધી. એ તમારી શોભા વદે.”
એકસો ઘોડે ભાણ ખાચર ચડી નીકળ્યા. આવ્યા’તા વેર લેવા, પણ આ તો ઊલટું પોતાને માથે વેર વળ્યું ! ત્યાં સીમાડા ઉપર જ કરપડો મળ્યો. સામસામા રામરામ થયા. ચીતરો કહે, “બા, ઘોડાં પાછાં ફેરવો.”
ભાણ ખાચરે બે હાથ જોડ્યા ; કહ્યું, “આપા, ત્રણ ત્રણ દિવસ થઇ ગયા ; અને આઇએ કાંઇ બાકી નથી રાખ્યું.”
“અરે, વાત છે, કાંઇ? ભાણ ખાચર જેવો કાઠી બાયડિયુંનો મહેમાન બનીને વહ્યો જાય?”
ભાણ ખાચરે બહુ આજીજી કરી ; મર્મમાં જણાવી દીધું, “આપા! ઘરની પરીક્ષા તો ઘરની બાયડી જ આપે.”
પછી ત્યાં એક વાવ હતી. વાવને કાંઠે બેસીને ચીતરે કસુંબો કાઢ્યો, પણ કસુંબો લેવાઇ રહ્યા પછી કાંઇક ગળ્યું જોઇએ. ઉનાળો ધોમ ધખતો હતો. સહુનાં ગળાં શોષાતાં હતાં. શરબા કરવું હતું. પણ ઠામ ન મળે !
“લ્યો બા, સૂઝી ગયું!” એમ કહીને એણે ચારેય છાલકાંની સાકર વાવમાં પધરાવી.
ડાયરો કહે : “અરે, આપા, હાં! હાં!”
એમાં હાં હાં શું ? ભાણ ખાચર જેવો મહેમાન ક્યાંથી?
આખી વાવમાં શરબત થઇ ગયું. સહુએ પીધું. રામરામ કરીને ચાલી નીકળ્યા. ચાલતાં ચાલતાં ભાણ ખાચર બોલ્યા, “બા, ચીતરો રોટલા વીંધે એય પરમાણ !”
