ફૂલસોદાગર ને ફૂલવંતી
ઝવેરચંદ મેઘાણી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
ફૂલસોદાગર ને ફૂલવંતી
દરિયાને કાંઠે મહા ગેંદલ શહેર છે. દેશપરદેશના વહાણ-વટી આવીને એના બારામાં મોટાં વહાણ નાંગરે છે.
શહેરમાં એક સોદાગર વસે. સોદાગર બાર બાર નૌકાઓ લઈને સાત સમુદ્રની સફરો ખેડે છે. કાશ્મીરની કસ્તુરી લાવે. અરબસ્તાનનાં ઊંટ-ઘોડાં લઈ આવે. કાબુલનો મેવો ઉતારે સિંહલદ્વીપના હાથીદાંત, જાવાની મિસરી, અને સુમાત્રાના તેજાના ભરી ભરીને પોતાના ગામને કાંઠે ઠાલવે. લક્ષ્મીદેવીના ચારેય હાથ એને માથે. એને ઘેર સંજવારીમાં સાચાં મોતી વળાય છે.
ઈશ્વરને ગમ્યું તે એક દિવસ સોદાગર મરી ગયો. ઘેર પચીસ વરસનો પરણેલો દીકરો, રૂપેરંગે રાજાના કુંવર સરખો, પણ મોજશોખમાં પડી ગયેલો. કામકાજ સૂઝે નહિ. બાગ-બગીચામાં બેસીને સવારથી સાંજ સુધી બંસી બજાવ્યા કરે.
જોતજોતામાં લક્ષ્મીદેવીનાં કંકુવરણાં પગલાં સોદાગરના ઘરમાંથી ભુંસાવા લાગ્યા. બાર બાર દેવતાઈ વહાણોએ માલિક વગરનાં મૂંઝાઈને સમુદ્રનાં પાણીમાં મોઢાં સંતાડ્યાં.
દીકરાને બાગબગીચામાં ગોતતી ફૂલસોદાગરની મા આથડે છે. આંસુડે પાલવ ભીંજવતી અને પુતરને માથે હાથ પંપાળતી પંપાળતી ફોસલાવે છે કે ‘બેટા, તું તો સોદાગરનો દીકરો. તારે તો મહાસાગર ખેડવા શોભે, બાપની લક્ષ્મી લાજે છે, બાપની આબરૂ બોળાય છે.”
સડાક દઈને ફૂલસોદાગર બેઠો થયો. બાપદાદા વખતના જીવણ ખારવાનું ઘર પૂછતો પૂછતો ખારવા-વાડ્યમાં આથડ્યો.
“જીવણા ડોસા ! એ જીવણા ડોસા !”
“કેમ ભાઈ ફૂલસોદાગર !” જીવણ ખારવાએ બહાર આવીને અવાજ દીધો.
“બારેય વહાણ સાબદાં કરો. દરિયો ખેડવા જાવું છે.”
“ભાઈ, બાર વહાણ તો ભોંઠાં પડીને દરિયામાં બૂડ્યાં છે. દરિયાપીરને ભોગ દેવો પડશે.”
દરિયાને કાંઠે ધૂપદીપ પ્રગટાવ્યા. ચાર જોડ્ય શ્રીફળ વધેર્યાં. પાંચ પાલીનો ખીચડો જાર્યો. ટચલી આંગળી કાપીને લોહીના છાંટા ચડાવ્યા.
“લેજો હે દરિયાપીર, મારી આ માનતા. અને મારાં બાર વહાણને બહાર કાઢજો, બાપા !”
હ ડુ ડુ ડુ ડુ કરતાં દરિયાનાં મોટાં ઊમટ્યાં. અનગળ પાણીમાં મોટો મારગ પડી ગયો. પાતાળમાં બેઠેલાં બાર દેવતાઈ વહાણને ઉપાડીને દરિયાપીરે પાણીની સપાટીને માથે રમતાં મેલી દીધાં.
વહાણને રંગરોગાન કરી, તૂટેલાં તળિયાં સમારી, કોરાધોકાર સઢ ચડાવી, જાવા-સુમાત્રાની સફર માટે સાબદાં કરી દીધાં. ખલાસીઓના અવાજ સંભળાણા કે ‘શી...યો... રા...મ !’
“હે મા ! હે બહેન ! હું જાઉં છું, બાર વરસે પાછો વળીશ. મારી વહુને જાળવજો હો !”
સૌથી છેલ્લો ફૂલસોદાગર વહુ પાસે વિદાય લેવા ગયો. વહુનું નામ છે ફૂલવંતી.
ફૂલવંતીના અંતરમાં આંસુડાંનાં સરોવર ભર્યાં હતાં, તેની પાળ્યો તૂટીસ પડી આંસુડે એણે સ્વામીનાથના પગ પખાળ્યા. વાંભ વાંભ લાંબી વેણી’ વડે ભરથારની ભીની પાનીઓ લૂછી. પોતાની પાસે સફેદ શંખલાંની માળા હતી તે સ્વામીનાથને ગળે પરોવીને ધ્રુસકે ધ્રુસકે રોતી ફૂલવંતી બોલીઃ “હે સ્વામીનાથ ! આંસુડે પલાળીને આ શંખલાં ગૂથ્યાં છે, મુસાફરીમાં આ ગરીબ અબળાની આટલી એંધાણ જાળવી રાખજો.”
“મારી વહાલી ફૂલવંતી ! બાર વરસ સુધી મારા રામ રામ સમજવા,
માડીનું મેણું ઉતારીને પાછો વળીશ તું તારાં સતધરમ સાચવતી રહેજે, બારણાં બંધ કરી ધૂપ-દીવા બાળજે, જોગમાયાની માળા ફેરવજે અને આ ખડગ સંકટ પડે ત્યારે કામ લાગશે.”
એટલું કહી, શંખલાની માળા લઈ ફૂલસોદાગર ચાલી નીકળ્યો, વહાણમાં ચડી બેઠો, ‘શી...યો...રા...મ ! હે...લીયા મા...લેક !’ એવા અવાજ દઈ દઈને ખલાસીઓએ લંગર ઉપાડ્યાં. માથે વાવટા ફફડાવતાં ફફડાવતાં બારેય દેવતાઈ વહાણ મોજાંને ચીરતાં ચીરતાં ઊગમણી દિશાએ વહેતાં થયાં.
મીટ માંડીને ફૂલવંતી જોઈ રહી. આઘે આઘે બારેય વહાણના ધજાગરા પણ જ્યારે પાણી આડા ઢંકાઈ ગયા, ત્યારે ફૂલવંતી ઊંડો એક નિસાસો નાખીને પાછી વળી. કાંઠો ખાવા ધાતો હતો.
(ર)
બારેય વહાણ દરિયાની છાતીને માથે બતકો જેવાં રમતાં જાય છે. પવનના પુત્ર હનુમાનજતિની મહેર થઈ છે. એટલે ઊગમણી દિશાના વાયરા શઢમાં સમાતા નથી. એમ આજકાલ કરતાં તો છ મહિના વીતી ગયા. છઠ્ઠા મહિનાની છેલ્લી સાંજ પડી ત્યાં એક ટાપુ પાસે પહોંચ્યા. ઝ ળ ળ ળ ળ ળ ! પૂનમનો ચંદ્રમા ઊગી રહ્યો છે. ટાપુમાંથી સુગંધી પવનની લહેરો વાય છે. પંખીના કિળેળાટ થાય છે.
“વહાણ નાંગરો !” ફૂલસોદાગરે હાકલ કરી.
ધબોધબ મીંદડીઓ નખાણી, શઢ સંકેલાણા, અને બારેય વહાણ બેટને કાંઠે ઝાડવાં સાથે ભીડી દીધાં.
અધરાત વીતી. ખારવા-ખલાસી ઊંઘમાં પડ્યા છે. એકલો ફૂલસોદાગર પોતાની ફૂલવંતીને સંભારતો સંભારતો પૂનમને અજવાળે જાગે છે. ત્યાં તો વડલાને માથે વાતો સંભળાણીઃ
‘અરે હે હંસી રાણી !’
‘શું કહો છો હંસા રાજા ?’
‘આ સોદાગર આપણો મહેમાન છે.’
‘હા !’
‘આજ બરાબર વૈશાખની પૂનમઃ અમૃત ચોઘડિયુંઃ અત્યારે જો સોદાગર એને ઘેર હોય તો એની અસ્ત્રીને પેટે રાજતેજનાં ઓધાન રહે.’
‘હે સ્વામીનાથ ! એ તે શી રીતે બને ? અહીંથી છ મહિનાનો પંથ !’
‘હે અસ્ત્રી ! વાત આકરી નથી. સોદાગર સમંદરમાં સ્નાન કરી મારી પીઠ પર અસવાર થઈ જાય, તો એક પહોરમાં એને ઘરે પહોંચાડું અને એક પહોરમાં પાછો આણું.’
સાંભળીને ફૂલસોદાગર સડક થઈ ગયો. ‘નક્કી આકોઈ દૈવી વાણી ! જોઉં તો ખરો, પંખી સાચું ભાખે છે કે ખોટું ?’
દરિયામાં સ્નાનકરીને ફૂલસોદાગરે સાદ દીધોઃ “હે દેવતાઈ પંખી ! તમે જો સરસ્વતીનાં સાચાં વાહન હો તો બોલ્યું પાળજો !”
ફડ ફડ પાંખો ફફડાવીને હંસલો નીચે આવ્યો. સોદાગર અસવાર થયો. જાણે વિમાન ઊડ્યું. પહોર વીત્યે એના ઘરના આંગણામાં ઉતારી મેલ્યો. અને કહ્યુંઃ “ફૂલસોદાગર ! વહેલો વળજે હો ઊંઘ ન આવી જાય.”
ઓરડાની સાંકળ ખખડાવીને સોદાગરે સાદ દીધોઃ “ઉઘાડો.”
“કોણ બોલાવે છે ? આજ મધરાતે કોનો વિધાતા વાંકો થયો ? હું પતિવ્રતા અસ્ત્રીઃ મારા સ્વામી બાર વરસને દેશાટનેઃ ઘીના દીવા બાળીને હું જાપ જપતી જાગું છું. ભરથારે બારણાં ઉઘાડવાની ના પાડી છે. મારા હાથમાં ખડગ છે. ચેતજો ! દેવ હો કે દાનવ હો ! આબરૂ સોતા પાછા વળી જાજો.”
“ઉઘાડો સતી, હું દૈવ નહિ, હું દાનવ નહિ, હું તમારો પતિ. મને હંસલો લાવ્યો છે. વૈશાખી પૂનમનાં તમારે નસીબે રાજતેજનાં ઓધાન લખ્યાં છે. ઝટ ઉઘાડો.”
“નિશાની શી ?”
“શંખલાંની માળા !”
કમાડ ઊઘડ્યાં. છ મહિનાથી વિખરાયેલી વેણી સતીએ સમારી, સેંથે હીંગળો પૂર્યો, આંખે કાગળ આંજ્યાં.
એક પહોર વીત્યો. હંસલે સાદ દીધોઃ “ફૂલસોદાગર, ચંદ્રમાની કળા સકંલાય છે. ચાલો ! ચાલો !”
ફૂલસોદાગર ઊઠ્યો. ફૂલવંતી બોલી કે “હે સ્વામીનાથ ! માને અને બહેનને મોઢું દેખાડતા જાજો હો ! નીકર મારું મોત બગડશે.”
સાંભળ્યું - ન સાંભળ્યું, સોદાગર તો હંસને માથે અસવાર થયો. ઘરરર ! હંસલે ટાપુના મારગ સાંધ્યા. જાતાં જાતાં મારગે હંસલે કહ્યુંઃ “હે ફૂલસોદાગર. તને એક વાત કહેતાં વીસરી ગયો છું. રાજતેજની જનેતાને માથે વસમાં વીતકો વીતશે હો ! તું તો બાર વરસે પાછો વળીશ. અને આ શંખલાની માળા તું ક્યાંઈક હારી બેસીશ. એ માળામાં તારી ફૂલવંતીનો ઉગારો છે. માટે મને દેતો જા.”
“અહાહા ! દેવપંખી ! તારા ગણના તો માથે ડુંગરા ચડ્યા. માથું વાઢી દઉં, પણ મારી અસ્ત્રીની એકની એક એંધાણી કેમ આપું ?”
હંસલો કાંઈ બોલ્યો નહિ. તરવાર જેવી એની પાંખોએ સામી દિશાના સૂસવાટાને વાઢતાં વાઢતાં મહેમાનને બેટના વડલા નીચે પહોંચાડી દીધો.
લંગર ઉપાડી, શઢ ચડાવી, ‘શી...યો...રા...મ’ના નાદ ગજાવી, ખલાસીઓએ વહાણ હંકારી મૂક્યાં.
(૩)
પ્રભાતનાં પંખી બોલ્યાં ને ફૂલસોદાગરને ઘેરે ફૂલસોદાગરની ખૂંધાળી બહેન જાગી. જુએ તો વાસીદું વાળેલું નહિ, વાસણ માંજેલાં નહિ, અને પાણીના ગોળા ઠાલા ઠણકે છે.
“વા...હ ! મોટી બાદશાહજાદી હજુયે જાગી નથી કે !” એમ કહીને ખૂંધાળી નણંદ ભોજાઈના ઓરડાની તરડમાંથી જુએ છે. ઓરડામાં એણે શું જોયું ?
હાય હાય ઝુમ્મરમાં દીવા બળે છે. પલંગમાં ભોજાઈ પોઢેલી છે. એના વેશ-કેશ ચોળાણા છે. એની આંખમાં કાજળ રેળાણાં છે.
“અ ર ર ર ! પાપણી ! પતિવ્રતાના ઢોંગ કરનારી ! નભાઈ કુળબોળામણ ! મારો ભાઈ વિદેશ, ને તું વૈભવ કરછ ?”
“માડી, એય અભાગણી, ઊઠ, આવીને તારી વહુના આચાર તો જો ! અરે આડોશણ-પાડોશણ બેન્યું, આવો, આ આબરૂદારની દીકરીના દેદાર તો દેખો !”
આડોશણ-પાડોશણ એકઠી મળી, હોઠે આંગળી મેલી, નાકનાં નાખોરાં ફુલાવી, નિંદા કરવા મંડી.
“માડી રે ! સાત પેઢી લજાવી ! સહુનાં મોત કરાવ્યાં ! અમને પાડોશીને કલંક ચડાવ્યાં !”
નણંદબાએ સાવરણી લીધી. ધડ ! ધડ ! ધડ ! સૂતેલી ભોજાઈને ઝાપટવા મંડી. પછી લીધું ખાસડું.
સ્વામીનાથનાં સોણાંમાંથી સતી જાગી. જુએ ત્યાં સાવરણી- ની તડાપીટઃ સાત સાત ખાસડાંના મારઃ પાડોશણોના ઘેરેઘેરાઃ કાળો કળેળાટ બોલે છે. કાગડીઓ જાણે મેનાને પીંખે છે.
“નણદીબા ! નણદીબા ! મારો કાંઈ વાંક ? કાંઈ ગુનો ?”
મેલ્યા દાદા ને મેલી માવડી
મેલ્યા સૈરું કેરા સાથ જો,
નણદી, તમારા વીરને કારણે,
મેલ્યાં ભાઈ ને ભોજાઈ જો.
મેલી પિયર કેરી પાલખી,
માન્યાં સરગ સાસરવાસ જો,
સાસુને માન્યા સગી માવડી,
તમને માન્યાં મોટી બેન જો.
આજ રે અમી તમારાં ઓસર્યાં,
એવા કિયા ભવનાં પાપ જો,
ઓલ્યે જન્મારે માને ધાવતાં,
મેં શું કરડ્યાં એનાં થાન જો !
પણ એના વિલાપ કોણ સાંભળે ?
નણંદે ભોજાઈનાં ચીર ચીરી નાખ્યાં, ગુણપાટનું ઓઢણું ઓઢાડ્યું, ચોટલો ઝાલીને બારણે કાઢી, કહ્યુંઃ “જા રાંડ કુલટા ! જંગલમાં જઈને ઝુમ્મર બાળજે, વેણી ઓળજે ને કાજળ આંજજે !”
ફૂલવંતી સમજી ગઈ. હાય ! સ્વામીનાથ માને અને બેનને મળવું ભૂલ્યા. કોની સાક્ષી આપું ? શી રીતે પારખું કરાવું ?
બોલી નહિ. ચાલી નહિ. નણંદના ધક્કા ખાતી ખાતી, ધૂળમાં રોળાતી રોળાતી, રોતી રોતી, વણવગડાને રસ્તે ચાલી.
(૪)
પદમનાં ફૂલ જેવી પાનીઓ રસ્તે ચિરાય છે. પંચાની કળી જેવી આંગળીઓમાં કાંટા પરોવાય છે. વાસુકિ નાગ જેવો ચોટલો ઝાળાં-ઝાંખરાંમાં અટવાય છે. રેશમ-શી સુંવાળી કાયા ઝરડ ! ઝરડ ! ઉઝરડાય છે. આંસુડે ડૂબેલી આંખોને રસ્તો સૂઝતો નથી. તોયે ફૂલવંતી ચાલી જાય છે, ચાલી જ જાય છે.
આંસુડે માટી ભિંજાઈને ગારો થઈ ગઈ. માથાં પછાડી પછાડીને શિલાઓ તોડી નાખી. સાત સાત મહિના એમ વીત્યા ત્યારે ઝાડવાંમાંથી પંખીડાં બોલ્યાં કે ‘સોદાગરની અસ્ત્રી ! આ શું કરી રહી છો ! વિચાર વિચાર, તારા ઉદરમાં તો રાજતેજનાં ઓધાન રહ્યાં છે.’
‘હા ! સાચું ! સાચું !’
ફૂલવંતી ઊઠી, કાયાને સંભાળવા માંડી. ઝાડવાંની છાલનાં લૂગડાં પહેર્યાં. મોવાળા મોકળા મેલીને જોગણ બની. પંખીડાં ચાચમાં ઉપાડીને ફળફૂલ આણી આપે, તે આરોગીને સતી પેટ ભરે છે. હાથમાં વાંસડાની ડાંગ લઈને ફરે છે.
રાત પડી ને એકાએક વગડામાં અજવાળું થયું. કોઈનાં પગલાં સંભળાણાં.
“કોણ છે ?” સિંહણ જેવી જોગણ ડણકીઃ “માનવ હો કે દેવ-દાનવ હો ! ખબરદાર, ડગલું દીધું તો લોહી ચૂસી લઈશ.”
ઝાડવાંની ઘટામાં એક માનવી છે. એક હાથમાં મશાલ, બીજા હાથમાં કુવાડોઃ કઠિયારો મધ પાડવા જાય છે.
“માતા ! જોગમાયા ! હું તો ગરીબ કઠિયારો છું.” એમ કહીને થર થર કાંપતા કઠિયારાએ હાથ જોડ્યા.
“જે સતવાળી ! જે ચોસઠ જોગણી માયલી ! આજ મારો અવતાર ફળ્યો. બોલ માતા, કહે તો પ્રાણ કાઢી આપું.”
“ભાઈ, વીરા, હું દુખિયારી અસ્ત્રી છું. તારી આગળ એક ભિક્ષા માગું
છું.” “માવડી, માનવીને વેશે તું ભિક્ષા લેવા આવી દેખાછ. માગ, તું કહે
તે કરું.”
“વીરા, એક મઢૂલી બનાવી દઈશ ?”
જોતજોતામાં તો કઠિયારે ડાળ્ય-પાંદડાંની ઝૂંપડી ઊભી કરી. ફરીવાર આવીને કઠિયારે હાથ જોડ્યા.
“ભાઈ, પેટ શી રીતે ભરછ ?”
“માડી, આ લાકડાંના ભારા વેચીને.”
ઊંચે નજર કરે ત્યાં જોગણ થંભી ગઈ. આહા ! આ તો ચંદનનું ઝાડ.
એક ડાળી ભાંગીને જોગણે કહ્યુંઃ “લે ભાઈ, આ ચંદણ. કોઈ સાચા સોદાગરને જઈ વેચજે. લેનારની સાથે ભાવ-તાલ ઠેરાવીશ મા. જે આપે તે લઈને મારી પાસે આવજે.”
હાથમાં કુહાડો અને માથે ચંદણનું કાષ્ઠ. કઠિયારો છૂટ્યો. સોદાગરને ગોતતો ચાલ્યો. ગામેગામ પાટકે, પણ ચંદણનો મૂલવનારો સોદાગર ક્યાંથી ભેટે ?
(પ)
સવાર થયું. બપોર ચડ્યા. આજ કઠિયારો ઘરે કાં ન આવે ? રોટલા ઠરી ગયા. ખરા બપોરનાં ગધેડાં ભૂંકવા માંડ્યાં. કઠિયારણે ભાત શીંકે ચડાવ્યું. નીકળી ગોતવા. ‘પીટ્યા કઠિયારા ! એ રોયા કઠિયારા !’ એવા સાદ પાડે, પણ હોંકારો કોણ આપે ?
એકાએક જાડને છાંયડે ઝૂંપડી, અને ઝૂંપડીને બારણે કોઈ જોગણ જોઈ. છાલનાં લૂગડાંઃ આંખો આંજે એવાં રૂપઃ પૂરા મહિના જાતા હોય એવું ઓદરઃ જાણે ઇંડાં મેલવાની તૈયારી કરતી ઢેલડીઃ વગડામાં જ્યોત છવાઈ ગઈ છે.
ઊભી ઊભી મારગને માથી મીટ માંડતી ફૂલવંતી બોલે છે કે “કઠિયારા, રે ભાઈ કઠિયારા ! હવે પાછો વળ. ચંદણ વેચીને પાછો વળ, મારે વેળા થાય છે.”
‘આ...હા !’ કઠિયારણ સમજી ગઈ. પીટ્યે જંગલમાં બાયડી પરણીને નવાં ખોરડાં બાંધ્યાં !
કઠિયારણને ભાળતાં જ ફૂલવંતી ઝૂંપડીમાં પેસી ગઈ. માંહેથી બારણું વાસ્યું.
“ઉઘાડ્ય ! ઉઘાડ્ય ! બહેન ! કઠિયારો આવ્યો !”
ઉઘાડે ત્યાં તો ડાકણ જેવું રૂપ દેખી ફૂલવંતી ઢળી પડી. એને સુવાવડની વેણ્ય આવવા માંડી.
“નભાઈ શોક્ય ! દીકરી આવે તો દૂધ પીતી કરું ને દીકરો આવે તો ઉઝેરી મોટો ખરું, ઊભી રે’જે.”
ઝાડ ઉપરથી લક્કડખોદ બોલ્યોઃ ‘કઠિયારણ, નગરીમાં જા ને સુયાણીને લઈ આવ!’
કઠિયારણ ઊપડી. નગરીના રાજાની રાણીને પૂરા મહિના જાય. નોબત-નગારાં વાગે, જોષીડા જોષ જોવે, અને ભુવા દાણા જોવે, પણ બાળક અવતરતું નથી. બરાબર દરબારગઢની દેવડીઓ ગંગલી ઘાંચણ સામી મળી.
અઢીક હાથનું કાઠુંઃ પાકલ જાંબુડા સરખો વાનઃ માંજરી આંખોઃ ઓડ્યથી ઊંચા બાબરકાંઃ ચાર - ચાર તસુ પગની નળીઓઃ ચોથિયા વા પગઃ પીંજારાના ઘરનો જાણે ગોળીટો ! ખભે સાડલોઃ મંતરતંતર જાણેઃ આભામંડળનાં ચાંદરડાં હેઠાં રમાડે એવીઃ એવી ગંગલી ઘાંચણ.
“ગંગલી માશી ! એ ગંગલી માશી ! એક વાહ કહું.” માશીએ કઠિયારણની વાત સાંભળી. બેય વગડામાં પહોંચ્યાં.
ઝૂંપડી આગળ જાય ત્યાં તો પંખી ! પંખી ! પંખી ! પંખેરું ક્યાંય માય નહિ. પોપટ, મેના ને પારેવાં, મોર, સૂડા ને બપૈયા, જાણે ધોળ-મંગળ ગાય છે. હરણિયાં મોંમાંથી તરણાં છોડીને થોકે થોકે ઝૂંપડીએ ઊભાં છે.
બરાબર અધરાત છે. ઝૂંપડીમાંથી ઝળળળ અજવાળા છૂટે છે. પશુપંખી જોવા મળ્યાં છે.
બેય ડાકણો અંદર જઈને જુએ ત્યાં માતાના થાનેલા ચસકાવતો, દેવના ચક્કર જેવો બેટડો રમે છે. લલાટમાં રાજતેજ ઝગારા કરે છે.
અ...છી ! છોકરાએ છીંક ખાધી. ત્યાં તો નાકમાંથી સાચાં મોતી ઝર્યાં. બગાસું ખાધું ત્યાં હીરા ઝર્યા.
“અ હા હા હા ! ગંગલી માશી, કામ પાક્યું. છોકરાને ચોરી જાયીં.”
પણ માની છાતીએથી ઝૂંટતાં જીવ કેમ કરીને હાલે ! રસ્તે થઈને ચૌદ ચોર નીકળ્યા. ચોરોએ સાંકળ ખખડાવી.
“કોણ તમે ?”
“માશી ઇ તો અમે !”
“ઓહો, ભાણેજડાઓ ! અંદર આવો.”
અંદર જઈને ચોર જુએ ત્યાં તો મૂર્છામાં પડેલી ગરીબડી માતા અને પડખામાં પોઢેલો કુંવર. એની આંખડીમાં કાંઈ સ્વપ્નાં હસે છે ! કાંઈ કિરણો રમે છે !
“ભાણિયાઓ ! આ છોકરાને ઉપાડી લ્યો !”
“અરરર માશી ! માને થાનેલેથી છોકરું વછોડાય ? તો તો ધરતી માતા અમારાં પાપનો ભાર શે ખમશે ?”
ચોરનો જીવ નથી ચાલતો. એકબીજાને ધકેલતા આઘા ભાગે છે. એ જોઈને ગંગલી માશી દોડી.
“ઊભા રો’ મારા પીટ્યા ! તમને મેલડી ભરખે ! ઉપાડો છો કે
ચૌદેયને કાગડા કરી મૂકું ?”
ચોર બિચારા શું કરે ? ગંગલી માશી ડાકણ હતી, આંખે પાટા બાંધીને ચોરોએ માની ગોદમાં ઊંઘતા છોકરાને ઉપાડ્યો. ચૌદ ચોર, ગંગલી માશી અને કઠિયારણ ભાગ્યાં.
વગડામાં પ્રગટેલો દીવો ઓલવાઈ ગયો. પશુ-પંખી પોકાર પાડવા માંડ્યાં. ઝાડ માથેથી પાંદડાં ઝરી પડ્યાં.
(૬)
સુવાવડી ફૂલવંતીને શદ્ધબુદ્ધ આવી. પેટમાં આગના ભડકા બળે છે. ઊઠીને મા પોતાના પડખામાં જુએ તો, હાય હાય, દીકરો ક્યાં ?
દીકરા વિના માતા આંધળી બની, સાન ભૂલી, બહાવરી થઈને ભાગી. ઝાડવે ઝાડવે ગોતતી ભાગી. વગડો ગજાવી મેલ્યો. પશુ-પંખી સમજ્યાં કે અગ્નિની જીવતી ઝાળ દોડી જાય છે. વિલાપ કરતી જાય છે કે
કિયે જનમારે મોરી માવડી
મેં તો કીધાં આવડાં પાપ જો,
ધાવંતાં વાળ્યાં નાનાં વાછરું
લાગ્યા ગાયુંના નિઃશ્વાસ જો.
માતાના થાનેલેથી ક્યે ભવે
કેના ઝંટાવ્યાં મેં બાળ જો,
કાચાં રે ફળ હશે તોડિયાં
રોતાં મેલ્યાં ઝીણાં ઝાડ જો.
કાં તો બની રે કાળી નાગણી
ખાધાં પંખીડાંનાં બાળ જો,
આજે એ પાતક મુજને લાગિયાં
મારું ચોરાણું રતન જો !
ચોધાર રોતી ફૂલવંતી છૂટી. દોડી, દોડી, દોડી પહાડ, ખીણ, કોતર જોતી ગઈ. દરિયાને કાંઠે જાતી થંભી. ઊંચે આભ, નીચે પાણી, ચોગમ પવન ! બીજું કોઈ ન મળે. દોડીને પાણીમાં ધૂબકો માર્યો. ઘડીવારમાં તો એને માથે મોજાં ફરી વળ્યાં.
બરાબર એ જ ટાણે આઘે આઘે દરિયાની અંદર, ફૂલસોદાગરનાં બાર વહાણ હાલ્યાં જાતાં હતાં, તેમાં ફૂલસોદાગરને ગળે પહેરેલી માળા સરકી, એકસો ને આઠ શંખલાં દરિયાનાં નીરમાં ડૂબી ગયા !
(૭)
રાતનો છેલ્લો પહોર છે. ચોકીદાર ઊંઘે છે. ચૌદ ચોરને રવાના કરીને ગંગલી અને કઠિયારણ રાજમહેલમાં પેઠાં. રાણી-વાસમાં રાણીને મુવેલો દીકરો અવતર્યો છે. રાણી યે મરી ગયેલી છે. કોઈને ખબર નથી.
કાખલી કૂટતી કૂટતી ગંગલી બોલીઃ “કઠિયારણ, એલી કઠિયારણ, ઝટ કર ! તું રાણી, ને આ છોકરો રાજકુંવર ! ભારી લાગ આવ્યો.”
બેય જણીઓએ રાણીને અને મરેલા રાજકુંવરને બાંધી નદીમાં ફગાવી દીધાં. રાણીના પોશાક પહેરીને કઠિયારણ સૂતી. પડખામાં કુંવરને પોઢાડ્યો.
ગંગલી બોલી ઊઠીઃ “વધામણી ! રાજા, વધામણી ! રાણીજીએ કુંવર જણ્યો.”
વાહ કુંવર ! વાહ રૂપ ! વાહ રાજતેજ ! રાજમાં ઢોલનગારાં ધ્રસકવા માંડ્યાં.
“પણ અરે બાઈ ! રાણીજીનું મોઢું કેમ બદલી ગયું ?”
ગંગલી બોલીઃ “એ તો સુવાવડને લીધે. રાણીજીનાં રૂપ તો કુંવરની કાયમાં ઊતરી ગયાં.”
“સાચી વાત ! સાચી વાત !”
માણસોએ તો માની લીધું. કઠિયારણ રાણી થઈ બેઠી. કુંવરનું નામ પાડ્યું રાજતેજ. રાજતેજ મોટો થાય છે. છીંક ખાય ત્યાં તો મોતી ખરે છે. ભણી ગણી બાજંદો થાય છે. રાજકચેરીમાં આવે-જાય છે.
(૮)
દરિયામાં જે દી ફૂલસોદાગરના ગળામાંથી શંખલાંની માળા પડી ગઈ, તે દીથી સોદાગર એની ફૂલવંતીને વીસર્યો છે. પગ ઉપર પગ ચડાવી વહાણની અગાસીએ બેઠો બેઠો દેશદેશાવર રોજગાર કરે છે. એને ઘરબાર સાંભરતાં નથી.
શંખલાંની માળા ડૂબવા મંડી. એકસો આઠ શંખલાંને ફૂલવંતીનાં આંસુડાંમાં ભિંજાયે ઘણાં વરસ વીતેલાં. આજ વળી ખારાં નીર ખાધાં. એટલે માળાનો ભાર વધ્યો. ડૂબતી, ડૂબતી, ડૂબતી, માળા તો તળિયે પહોંચી.
તળિયે નીલમની એક રૂપાળી શિલા. અને શિલા ઉપર બેઠી બેઠી હંસી એના ચાર ઈંડાં સેવે. શંખ દેખીને હંસી ચણવા જાય ત્યાં તો આખી માળા દેખી. ઇંડાંની વચ્ચે એણે તો માળાને ગોઠવી દીધી.
બાર બાર વરસે હંસીનાં ઇંડાં ઊઘડ્યાં. અંદરથી ચાર બચ્ચાં નીકળ્યાં. સમુદ્રની સપાટી માથે લાંબી લાંબી ડોક કાઢીને હોંશે હોંશે હંસીએ સાદ દીધોઃ હંસારાજા ! ઓ હંસારાજા !’
આભમાંથી ઊતરીને હંસે હંસીની ચાંચમાં ચાંચ પરોવી. બેય પંખી તળિયે ઊતર્યાં. ત્યાં તો બચ્ચાંને બચી કરતાં કરતાં હંસલે શંખલાની માળા દેખી. ‘આહા ! હંસીરાણી’ આ તો ફૂલસોદાગરની માળા ! હાય હાય ! સોદાગરે માળા ગુમાવી હશે, સતીને ય વિસારી હશે.’
માળા લઈને હંસ-હંસી બચ્ચાં સોતાં ઊડ્યાં. રાજા રાજતેજની રાજનગરીને સીમાડે નદીને કાંઠે વડલો હતો, તેને માથે માળો બાંધ્યો.
એક દિવસ હંસ સમુદ્રમાં ગયો છે. હંસી ચારો લેવા ગઈ છે. એવે વાંસેથી બચ્ચાં વઢ્યાં. માળાનાં તરણાં વીંખાણાં. અને શંખલાંની માળા નીચે સરી પડી.
ધનુષધારી રાજા રાજતેજ ઘોડે ચડીને શિકારે નીકળ્યો છે. ત્યાં વડલાની નીચે એણે માળા દેખી. અહાહાહા ! આ તો શંખની માળા ! કોટે પહેરીને કુંવર પાછો ગયો. માળા પહેરતાં જ કુંવરની છાતી ઠરીને હિમ કાં થઈ ગઈ ?
(૯)
માથે ચંદણની ડાળ મેલીને કઠિયારો આથડે છે, પણ એવો કોઈ સોદાગર ન મળે કે જે ચંદણનાં મૂલ મૂલવે. ભમતાં, ભમતાં, બાર વરસે એક બંદર ઉપર બાર વહાણ ઠલવાતં ભાળ્યાં, સોનેરી લૂગડે સોદાગર ભાળ્યો. સોદાગર પૂછે છે કે “શું છે ભાઈ ?” “જોગમાયાએ વાઢી દીધેલી ચંદણની ડાળ છે, શેઠિયા, મત્યા હોય તો
મૂલવજો.”
સોદાગર નજર કરે ત્યાં ચંદણ ઉપર ‘ફૂલ’ ચીતરેલું.
“આહાહા ! મારી ફૂલવંતી કાં સાંભરે ? અચાનક ?”
ચંદણને હૈયે ચાંપ્યું ત્યાં તો છાતીમાં ધબકારા બોલ્યા. “રે ભાઈ ! શું આપું ? હીરા? મોતી ? માણેક? બોલ, તું માગ એ આપું.” “ના શેઠ, એનાં મૂલ હું શું જાણું ? મારી માતાજીએ કીધેલું છે કે જે આપે તે લઈ લેજે.” “કોણ તારી માતા ?” “જટાવાળી જોગણઃ ફૂલસોદાગરના જાપ જપે છે. રણવગડે રોઈ રોઈને પશુપંખીને રોવરાવે છે. એને પેટે પૂરા દી જાય છે.”
સોદાગરને ડીલે પરસેવો વળી ગયો. માથું ભમવા માંડ્યું. એણે પૂછ્યુંઃ “ભાઈ કઠિયારા, એનો ભેટો કરાવીશ ?” “હા હાલો !” બારે, વહાણ વહેતાં થયાં. કઠિયારો માર્ગ દેખાડે છે.
રાજનગરીની નદીના આરાને માથ ટણણં ! ટણણં ! ડંકા વાગ્યા,બારેય વહાણનાં લંગર પડ્યાં. મોખરે સોનેરી લૂગડે સોદાગર બેઠો છે.
“હાં, કોઈ છે કે ?”
“એક કહેતાં એકવીસ, મહારાજ !”
“આપણે પાદર આ ડંકા કોના ? એવો બે-માથાળો છે કોણ ? બાંધીને હાજર કરો!”
કટક લઈને કોટવાળ છૂટ્યો. આવીને એણે બારેય વહાણને કડી દીધી. ફૂલસોદાગરને બાવડે બાંધી, પગે બેડી નાખી, કચેરીમાં ખડો કર્યો.
‘અહાહા ! રાજાની ડોકે શંખલાંની માળા ! મારી ફૂલવંતીની દીધેલી જ એ માળા!’ સોદાગરની આંખમાં અમી ઊભરાણાં. જાણે પેટનો દીકરો
પારખ્યો.
“એ ભાઈ, રાજાનું નામ ?”
“રાજતેજ.”
“બસ, એ જ મારો દીકરો ! મારું પેટ ! મારાં બાર વહાણનો
વારસદાર !”
“વોય રે મારો બેટો !” કોટવાળે બંદૂકના કૂંદા માર્યા. “રાજાનો બાપ બનવા આવ્યો છે ! પૂરી દ્યો ધુતારાને તુરંગમાં.”
ધક્કે ચડાવીને સોદાગરને કેદખાને ઉપાડી ગયા.
પણ રાજકુંવરની આંખમાં આજ આંસુડાં કેમ આવ્યાં ? આજ કચારીમાંથી એનું અંતર કેમ ઊઠી ગયું ?
“કોટવાળ ! આજ કચેરી બરખાસ્ત કરો !”
(૧૦)
પણે દરિયામાં પડેલી ફૂલવંતીનું શું થયું ?
બાર બાર વરસ સુધી બિચારીને પાતાળમાં નીંદર આવી ગઈ. નાગપદમણીની દીકરીઓ એને વિંટળાઈને વીંજણા ઢોળતી, અગર-ચંદનના લેપ કરતી, અને અમીની અંજળી છાંટતી બેસી રહી. અકેક વરસ વીતે અને ઊંઘમાંથી ઝબકીને સતી ‘સોદાગર ! સોદાગર !’ ‘રાજતેજ ! રાજતેજ !’ એવા સાદ પાડે, વળી પાછી પોઢી જાય.
નાગપદમણીએ સતીને પંપાળીને આંસુ લૂછ્યાં : “દીકરી ! તારા સ્વામીનાથ મળશે ને બેટો ય મળશે !”
“ક્યારે ?”
“પહેલાં નહા, ધો, ખા, પી, પછી કહું.”
નવરાવી-ધોવરાવી, ખવરાવી-પીવરાવી, પરવાળાંની સાડી અને પારસમણિનો હાર પહેરાવીને ફૂલવંતીને નાગપદમણી દરિયાકાંઠે તેડી ગઈ.
“દીકરી, ચારેય દિશાના વાયરા તપાસી જો તો ! શીતળ લેર ક્યાંથી આવે છે? ને ગરમ લૂ ક્યાંથી આવે છે ?”
છાતી ઉપરથી પાલવ ખસેડીને સતી ઊગમણી ઊભી, આથમણી ઊભી, દખણાદી ઊભી, પણ જ્યાં છાતી ઉઘાડીને ઓતરાદી ઊભે ત્યાં તો
અહાહા ! સતીનાં થાનેલાં ફાટ ફાટ થાય છે, ધાવણની ધારો ટપકે છે. અમૃતની જાણે સરવાણીઓ ફૂટી.
“બસ, બેટા ! ઓતરાખંડમાં તારો પુતર જડશે. ચાલી જા.”
“કેમ કરીને ચાલું, માડી ?” પદમણીએ સાદ પાડ્યોઃ “પવન દેવતા !” હૂ હૂ હૂ ! સૂસવાટા સંભળાણા. “જાવ દેવ ! દીકરીને તેડી જાવ.” સૂસવાટા મારતી ફૂલવંતી ઊપડી. સાડીનો સઢ ફુલાણો. દરિયાને માથે
જાણે નૌકા છૂટી. વાહ રે વાહ ! પાણી ઉપર માનવી ચાલ્યું જાય !
મોજાંને માથે અસવારી કરીને છ મહિનાનો પંથ કાપ્યો. અધરાતે એક ઠેકાણે આવી, ત્યાં તો ફરીવાર થાનેલાં છલકાયાં. દૂધના ફુવારા ચઢ્યા. સરોવરને કિનારે ઝાડ હેઠળ બેઠી. એ જ રાજા રાજતેજની રાજનગરી.
પ્રભાત પડે ને કઠિયારણ રાણી સરોવરમાં નહાવા આવે. એમાં આજ રાંડે ફૂલવંતીને ઓળખી. ‘દાસીઉં ! દોડો દોડો, આ ડાકણને મારો !’
ફૂલવંતીને મારી, ધકેલી, એક ઊંડા ખાડામાં ભંડારી, માથે મોટી શિલા ચાંપી દીધી.
રાજા રાજતેજ ગોઠિયાઓને લઈને સરોવરે નહાવા આવે છે. ઓહો ! આજે તો કાંઈ નહાયા ! કાંઈ નહાયા !
“હાશ ! આવી શીતળ કાયા તો કદી યે નહોતી બની. જરાવાર આ શિલા માથે વિસામો ખાઈ લઉં.”
શિલાને માથે બેસતાં જ કુંવરનાં નેણ ઘેરાણાં. પાંપણના પડદા બિડાણા.
કદીયે નહોતી આવી એવી નીંદરમાં કુંવર પડ્યો.
પણ આ શિલાની નીચે કોણ રુવે છે ?
બાર વર્ષે રે મારો બેટડો મળિયો,
હૈયાનાં ધાવણ હાલ્યાં જાય જો પોઢો પોઢો રે પુતર છેલ્લી આ વારના, માતાનો જીવડો નો રોકાય જો. પ્રધાનનો પુતર, વજીરનો પુતર, કોટવાળનો પુતર ચકિત થઈને
સાંભળે છે. “આ તો ભારી કૌતુક, ભાઈ ! કાલ્ય સોદાગર આવ્યો, કહે છે કે ‘હું કુંવરનો બાપ !’ આજ વળી શિલા રુવે છે કે ‘હું કુંવરની મા !’ ચાલો રાજકુંવરને જગાડો.”
રાજકુંવર જાગ્યો : “મા ! મા ! માડી !”
“કોને બોલાવો છો, કુંવર ?”
“આ શિલાની નીચેથી મને મારી જનેતાનો સાદ સંભળાય છે. ભાઈ, શિલા ઉખેડો તો !”
પચાસ મણની શિલા ! કોનાથી ઊપડે ?
રાજતેજની ટચલી આંગળી જ અડી, ત્યાં શિલા ફૂલની માફક ઊઘડી
ઃ હેઠળ જુએ ત્યાં જનેતા સૂતેલી. માના થાનેલામાંથી ધાર છૂટી. “મા ! મા ! મા !’ કહેતો કુંવર માતાને બાઝી પડ્યો. પોતાને ખભે
બેસાડીને દરબારમાં તેડી ગયો. દોડ્યો પોતાની કઠિયારણ માની પાસે.
“માડી, સાચું બોલો ! મારી સાચી મા કોણ ?”
“અરરર ! બેટા, આવું કેમ પૂછ છ ? કોણ ડાકણની તારે માથે નજર પડી ?”
કુંવર કોળિયો ધાન ન ખાય કે ન ટીપું પાણી પીએ. સૂતાં કે બેસતાં એને જંપ નથી.
“પ્રધાનના કુંવર બધસાગરા ! પારખું કેવી રીતે કરું ? બેમાંથી કઈ માતા સાચી?”
“પારખું છે. બે ય માતાને દરબારમાં ઊભી રાખો. જેના થાનેલામાંથી ધાવણ છૂટીને તમારા મોંમાં પડે તે જ સાચી જનેતાઃ બીજી ધુતારી.”
“ગંગલી માશી ! એ ગંગલી માશી ! ઝટ મને તેજાના ખવરાવો, મસાલો ખવરાવો, બાર જાતનાં ઓસડિયાં ખવરાવો. ઝટ મારે થાનેલામાં દૂધ જોવે. નીકર આપણને બેયને ઘાણીએ ઘાલીને તેલ કાઢશે.”
ધુતારણે તો બાર જાતનાં ઓસડિયાં અને તેર જાતના મસાલા ખાધા. ધોળી મૂસળી ખાધી. કેસરિયાં દૂધનાં કડાં પીધાં. અને આખી રાત જાગીને જોયા કરે કે ધાવણની ધાર છૂટે ! પણ થાનેલામાં ટીપું ય દૂધ આવતું નથી.
બીજે દી પ્રભાતને પો’ર દરબારમાં માનવી માતાં નથી. પંખીડાં ય પાંખો બીડીને બેઠાં છે. ઝાડવાં ઉપર પાંદડાં ય હલતાં નથી. પવન પણ થંભ્યો છે. રાજા રાજતેજ સિંહાસન પર બેઠો છે. થોડા પાણીમાં માછલું તરફડે એમ એનો માવડી વિનાનો જીવડો ફફડે છે.
કઠિયારણ રાણી આવી. ગલુડાંના ઠાઠમાઠ ને ઘરેણાંના ઠઠેરા કરીને આવી. પણ તો યે એ તો કઠિયારણ. કૂડનાં તો હૈયાં જ કાચાં ! એની કાયા આખી થરથર કમ્પે છે.
અને ફૂલવંતી ! નહિ માથે ઓઢણું, કે નહિ કાનમાં વાલની વાળી. તો યે એની કાયા કિરણો કાઢે છે. પાંપણે પલકારો યે નથી. બીજા કોઈને એ ભાળતી યે નથી. આંખના તારલા એક દીકરા ઉપર જ નોંધાણા છે. નીરખી નીરખીને ડાબી જમણીમાંથી હેતનાં આંસુના શ્રાવણ-ભારદવો હાલ્યા જાય છે.
આગળ આવીને વજીરનો પુતર બોલ્યોઃ “રાણી-માતા, સાંભળો, અજાણી મા, તમે ય સાંભળો. આજ રાજા રાજતેજને માથે બબ્બે જનેતાઓની વિકટ સમસ્યાઓ ઊભી છે. પણ આ નવખંડ ધરતીને માથે સૂરજ એક છે, ચંદરમા એક છે, તો જનેતા બે કેમ હોય ? માટે દેવધરમની સાખે, પશંપુખીની સાખે, આ પંચ-પરમેશ્વરની સાખે પારખું આપોઃ જે સાચી જનેતા હશે તેના ધાવણની ધાર રાજાના મોંમાં જઈ પડશે.”
કચેરી સડક ! વાયરા થંભ્યા ! સોય પડે તોય રણકારો સંભળાય એવી શાંતિ !
“રાણીમાતા આવો, પહેલાં તમે પારખું આપો !”
કઠિયારણ તો ઘણી વાર સુધી ઊભી થઈ રહી. પણ ધાવણ શેનાં ફૂટે !
“રાણીમાતા, બસ કરો !” વજીરના પુતરે હાકલ મારી.
કઠિયારણ તો કા...ળી...મશ !
પછી આવી ફૂલવંતી. કાયામાં ટીપું લોહી નથી. હૈયામાં છાંટો હરખ નથી. પણ સિંહાસને બેઠેલા બેટડાની સામેછાતી ખોલીને જ્યાં ઊભી રહી ત્યાં તો ?
અહાહાહા ! ચોધાર - અરે ચાલીશધારા - ફુવારા છૂટ્યા. સિંહાસને બેઠેલા રાજાની માળા ભિંજાણી, રાજાનું મોઢું ભરાણું.
‘જે થાવ ! સતીની જે થાવ ! કૂડનમાં ધૂડ થાવ !’ - એવા જેજેકાર ગાજ્યા. પણ કઠિયારણ તો કાળી નાગણી. એણે ઝેરનું છેલ્લું ટીપુંય નીચોવી નાખ્યું. એ બોલીઃ “મારા પીટ્યાઓ ! ઇ સતધરમની પૂંછડીને એટલું તો પૂછી જુઓ, કે એના બેટડાનો બાપ કોણ ? રાજાને કે’દી ઇ રાંડે મેમાન કર્યો’તો ?”
સાંભળીને સભા સૂનમૂન ! સૌનાં માથાં ધરતી સામાં ઢળ્યાં. સહુને મોઢે મશ વળી. ફૂલવંતી માથે જાણે શિલા પડી. પાષાણની જાણે પૂતળી ! પણ એ શું બોલે ? શી રીતે સમજાવે ? રાજતેજનાં ઓધાનની વાત બહાર પાડવાની તો સ્વામીનાથ ના પાડી ગયા છે ! ફૂલવંતી બેશુદ્ધ બનીને ઢળી પડી.
બરોબર એ જ ટાણે, સાત સાત સમુદ્ર વીંધીને ફૂલસોદાગરના ઉપકારી હંસરાજાએ પાંખો ફફડાવી. પલકવારમાં એના કિલકિલાટ નગરીના આભમાં ગાજ્યા. ફૂલવંતીના શિયળની સાખ દેનારો પંખીડો આવી પહોંચ્યો. કચેરીનાં
નેવાંને માથે બેસીને હંસલે માનવીની ભાષામાં ગીત ઉપાડ્યું
ફૂલસોદાગરની અસતરી ને એનાં ફૂલવંતી નામ જો, વાલ્યમ જાય વિદેશમાં પાળે પરતીવંતા નીમ જો. એંધાણી દીધી સતીએ સ્વામીને બોલ્યાં હંસી ને કૈં હંસ જો, આજ પૂનમ કેરી રાતડી ને ઘેરે હોય સતીનો કંથ જો. ઓધાન રે’શે રાજતેજનાં મોઢે મોતીડાં વેરાય જો. સ્વામીને તેડી હંસો ઊડિયો આવ્યા સતીને દુવાર જો, માઝમ રાતનાં મનડાં મળિયાં ને રોપ્યાં રાજેસરનાં બીજ જો. ચોથે તે પોર સ્વામી ચાલિયા ને ભૂલ્યા અસતરીનાં વેણ જો. ભૂલ્યા માતાને મોં દેખાડવા ને ચડિયાં સતીને કલંક જો. નણદીએ મેલ્યાં વનરાવનમાં જોગણ બાળે બેઠી વેશ જો.
નવમે તે માસે કુંવર જલમિયા ને માતા સૂતી મૂર્છામાંય જો. ચોર્યા પૂતર ને પેઠી મો’લમાં ડાકણ કઠિયારણનાં કામ જો. રાણીને નાખી ઊંડાં નીરમાં પંડે લીધાં રાણી-વેશ જો. જંગલમાં જાગી જોવે માવડી એનો કુંવરિયો ખોવાય જો. સમંદર બૂરન્તાં સતીને ઝીલિયાં રાખ્યાં નાગ-ભુવન મોજાર જો. પહોંચ્યાં પૂતર કેરા દેશમાં રાંડે ભંડાર્યાં ભોં માંય જો. સોદાગર હાર્યો માળા શંખની બૂડી સમંદરને પાતાળ જો. હંસે એંધાણી સતીની ઓળખી આવી મેલી તરુવર ડાળ્ય જો. માળા દેખીને મનડાં મોહિયાં કુંવર પે’રી પામ્યા સુખ જો. સોદાગર આવે સતીને ગોતવા માળા દીઠી કુંવર-કંઠ જો. બેટો ભાળીને હૈયાં ઊમટ્યાં કો’ને સમસ્યા નો સમજાય જો. પિતાને પૂર્યા તમે કેદમાં જઈને પૂછો શાણા રાય જો. સત રે ધરમ તમારી માતનાં એની પંખી પૂરે શોખ જો.
આ ગીત નવું રચીને મૂકેલ છે. - લેખક એટલું ગાઈને હંસલો ઊડી ગયો. દેવવાણી ! દેવવાણી ! દેવવાણી ! એમ નગર ગાજી ઊઠ્યું.
કારાગૃહમાં જઈને રાજતેજ બાપને પગે પડ્યો. દેવડીએ નોબતો ગગડી.
(૧૧)
દીકરો સાંપડ્યો તો યે સોદાગરને જંપ નથી. અરેરે, મારી દુખિયારી ફૂલવંતી ક્યાં હશે ? એના વગર જનમારો કેમ જાશે ?
ફૂલવંતી રાજમહેલમાં છે એવી જાણ કોઈએ રાજબાપુને દીધી નથી. બેશુદ્ધ ફૂલવંતીને દરિયા-મહેલમાં પોઢાડીને દાસ-દાસીઓ સુગંધી પંખા ઢાળે છે.
એમ કરતાં કરતાં સતીને મૂરછા વળી. દીકરો જઈને માની બાથમાં સમાણો. દીકરે માતાને બાપનીયે વાત કરી. પણ બાપુને માતાના સમાચાર કોઈએ ન કીધા.
બાપુની થાળીમાં રોજ બત્રીસ જાતનાં ભોજન ને તેત્રીસ જાતનાં શાક મેલાય. ચમેલીનાં ફૂલ જેવા ચોખા પીરસાય. આહાહા ! આવું રાંધણું આજ બાર-બાર વરસે દીઠું. અરે અન્નદેવતા ! આ રસોઈનું કરનારું કોણ ? આજ
મારો કોઠો ઠરીને હિમ કાં થાય ? આજ પૂર્વજનમના પડઘા કાં પડે ?
રોજ રોજ સોદાગર ઊંઘું ઘાલીને જમે. પણ આજ એણે ઊંચે જોયુું. પીરસનારીની આંખો સાથે આંખો મળી. બાર બાર વરસનાં દુઃખનાં પડ વીંધીને સ્વામીનાથે સતીનું મોઢું ઓળખ્યું. હાથ ઝાલી લીધાઃ “બોલ, તું કોણ ?”
સતીથી બોલાણું નહિ. સુખનાં આંસુડાં રેડતી સ્વામીનાથને ચરણે પડી. બાર વરસે આંસુડે પગ પખાળ્યા અને વેણીએ પગ લૂછ્યા.
“હે સ્વામીનાથ !” સતી બોલીઃ “આવાં એકલપેટાં સુખ શે સહેવાય ! ક્યાં માતા, ક્યાં બેનડી ! જાઓ, ઝટ તેડી આવો. મને પાપ બેસે છે !”
હા ! હા ! હા ! દીકરાને મા સાંભરી. બારેય નૌકાના શઢ ચડાવ્યા. ગામને માથે મંડાણો. “હલેસાં ! હલેસાં ! ખલાસીઓ, ઝટ હલેસાં મારો ! મા ઝૂરતી હશે.”
એક, બે, ત્રણ દી ગયા ત્યાં બંદરના બારામાં બાર વહાણ દાખલ ! ઘરને આરે જ્યાં બાર ઘંટડીઓ વાગતી સંભળાણી ત્યાં તો જનેતાએ રણકાર પારખ્યો.
એ મારો બેટડો આવ્યો ! મારાં પેટ આવ્યાં ! મારી સાત પેઢીનો ઉજાળણહાર આવ્યો !
એવા હરખના ઉમળકા ઠાલવતી, ઠેબાં લેતી, પડતી આખડતી, બુઢ્ઢી જનેતા ઘાટને માથે દોડી. દીકરે માને માંડ માંડ ઓળખી.
“અ ર ર ર ! માડી ! આવા દેદાર ! આ તને શું થયું ?”
ડળક ! ડળક ! ડળક ! માવડીની બેય આંખે ધારોડા હાલ્યા.
“દીકરા, આજે તને મોઢું શું દેખાડું ? ઘરની લખમીને અમે રણવગડે...”
એટલું કહેતાં ગળે ડૂમો દેવાઈ ગયો.
“મા ! મા ! ફિકર નહિ. ભગવાને એનાં રખવાળાં કર્યાં છે.”
એમ કહીને, ઘાટ ઉપર પાટિયું નાખી, માતાને વહાણ પર લઈ લીધી. બારેય વહાણનાં મોઢાં ફેરવીને રાજનગરી માથે વહેતાં મૂક્યાં. ત્યાં તો ખૂંધાળી બહેન ઘાટે દેખાણી. ‘મને તેડતો જા ! મને તેડતો જા !’ એવી ચીસેચીસ દેવા મંડી. માથાં પછાડ્યાં. દરિયામાં ખાબકી. એક મગરમચ્છ આવીને એને ગળી ગયો.
રાજનગરીમાં તો ધામધૂમનો પાર ન રહ્યો. ખાધું, પીધું ને રાજ કીધું.
