‘સત્યના પ્રયોગો’
અથવા
આત્મકથા
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૧૬. કો જાને કલ કી ?
ખબર નહીં ઈસ જુગમેં પલ કી,
સમજ મન ! કો જાને કલ કી ?
કેસ પૂરો થયો એટલે પ્રિકટોરિયામાં રહેવાનું મને પ્રયોજન ન રહ્યું. હું ડરબન ગયો.
ત્યાં જઇ હિંદુસ્તાન પાછા જવાની તૈયારી કરી. અબદુલ્લા શેઠ મને માનપાન વિના જવા દે તેમ
નહોતુ. તેમણે સિડનહૅમમાં મારે સારુ ખાનપાનનો મેળાવડો કર્યો. ત્યાં આખો દિવસ ગાળવાનો હતો.
મારી પાસે કેટલાંક છાપાં પડયાં હતાં. તે હું જોઇ રહ્યો હતો. તેના એક ખૂણામાં મેં
એક નાનકડો ફકરો જોયો. મથાળું ‘અન્ડિયન ફ્રેંચાઇઝ’ તેના અર્થ ‘હિંદી મતાધિકાર’ થયો.
ફકરાની મતલબ એ હતી કે, હિંદીઓને નાતાલની ધારાસભામાં સભ્યોની ચુંટણી કરવાના હક હતા તે લઇ લેવા. આને લગતો કાયદો ધારાસભામાં ચર્ચાઇ રહ્યો હતો. હું આ કાયદાથી અજાણ્યો હતો. મિજલસમાંના કોઇને હિંદીઓના હક લઇ લેનારા આ ખરડા વિશે કંઇ ખબર નહોતી.
મેં અબદુલ્લા શેઠને પૂછ્યું. તેમણે કહ્યું, ‘આવી બાબતમાં અમે શું જાણીએ? અમને તો વેપાર ઉપર કંઇ આફત આવે તો તેની ખબર પડે. જુઓની, ઑરેન્જ ફ્રી સ્ટેટમાં અમારા વેપારની જડ ઊખડી ગઇ. તે બાબત અમે મહેનત કરી. પણ અમે તો અપંગ રહ્યા. છાપા વાંચીએ તોયે ભાવતાલ જેટલું સમજીએ. કાયદાની વાતોની શી ખબર પડે? અમારાં આંખકાન અમારા ગોરા વકીલો.’
‘પણ અહીં જન્મેલા ને અંગ્રેજી ભણેલા આટલા બધા નૌજવાન હિંદીઓ આપણે ત્યાં છે તેનું શું?’ મેં પૂછયું.
‘અરે ભાઇ,’ અબદુલ્લા શેઠે કપાળે હાથ મૂકયો. ‘તેમની પાસેથી તે શું મળે? તે બિચારા આમાં શું સમજે? તેઓ અમારી પાસે પણ ન ફરકે, ને સાચું પુછાવો તો અમે પણ તેમને ન ઓળખીએ. એ રહ્યા ખ્રિસ્તી એટલે પાદરીઓના પંજામાં. અને પાદરીઓ ગોરા, તે સરકારને તાબે?’
મારી આંખ ઊઘડી. આ વર્ગને અપનાવવો જોઇએ. ખ્રિસ્તી ધર્મનો આ જ અર્થ? તેઓ ખ્રિસ્તી એટલે દેશના મટ્યા? ને પરદેશી થયા.
પણ મારે તો દેશ પાછા ફરવું હતું એટલે ઉપરના વિચારોને મેં મુર્તિંમંત ન કર્યા.
અબદુલ્લા શેછને પૂછ્યૂંઃ
‘પણ આ કાયદો જો એમ ને એમ પસાર થાય તો તમને ભારે પડવાનો. આ તો
હિંદીઓમાં વસ્તીના નાશનું પહેલું પગથિયું છે. આમાં સ્વમાનની હાનિ છે.’
‘તે હોય. પણ તમને હું આ ફરેંચાઇઝ(આમ અંગ્રેજી ભાષાના ઘણા શબ્દો પલટાઇને દેશીઓમાં રૂઢ થઇ ગયા હતા. ‘મતાધિકાર’ કહો તો કોઇ ન સમજે.)નો ઇતિહાસ કહું. અમે તો એમાં કંઇ જ ન સમજીએ. પણ આપણો મોટો વકીલ મિ. એસ્કંબ છે એ તો તમે જાણો જ છો. એ જબરો લડવૈયો છે. તેની ને અહીંના ફુરજાના એન્જિનિયરની વચ્ચે ખૂબ લડાઇ ચાલે છે. મિ. એસ્કંબને ધારાસભામાં જવામાં આ લડાઇ આડે આવતી હતી. તેણે અમને અમારી સ્થિતિનું ભાન કરાવ્યું. તેના કહેવાથી અમે અમારાં નામ મતાધિકારપત્રમાં નોંધાવ્યાં ને તે બધા
મત મિ. એસ્કંબને આપ્યા. હવે તમે જોશો કે અમે આ મતની કિંમત તમે આંકો છો તેવી કેમ
નથી આંકી. પણ તમે કહો છો તે હવે અમારાથી સમજી રહ્યા હતા. વારુ, ત્યારે તમે શી સલાહ આપો છો?’
આ વાક બીજા મહેમાનો ધ્યાનપુર્વક સંભાળી રહ્યા હતા. તેમાંના એકે કહ્યું, ‘હું તમને સાચી વાત કહું? જો તમે આ સ્ટીમરમાં ન જાઓ ને મહીનોમાસ રોકાઇ જાઓ તો અમે તમે કહો તે પ્રમાણે લડીએ.’
બીજા બોલી ઊઠ્યાઃ
‘એ ખરી વાત છે. અબદુલ્લા શેઠ, તમે ગાંધીભાઇને રોકી રાખો.’
અબદુલ્લા શેઠ ઉસ્તાદ હતા. તે બોલ્યા, ‘હવે તેમને રોકવાનો મારો અધિકાર નથી, અથવા તો મને તેેટલો તમને. પણ તમે કહો છો તે બરાબર છે. આપણે બધા તેમને રોકીએ.
પણ એ તો બારિસ્ટર છે. એમની ફીનું શું?’
હું દુભાયો ને વચ્ચે પડ્યો.
‘અબદુલ્લા શેઠ, આમાં મારી ફીની વાત હોય જ નહીં. જાહેર સેવામાં ફી કેવી? હું રોકાઉં તો એક સેવક તરીકે રોકાઇ શકું. આ ભાઇઓને બધાને હું બરોબર ન ઓળખું. પણ તમે માનતા હો કે બધા મહેનત કરશે તો હું એક મહીનો રોકાઇ જવા તૈયાર છું. એટલું ખરું કે, જોકે તમારે મને કંઇ આપવાનું નથી છતાં આવાં કામ તદ્દન વગર પૈસે તો ન જ થાય.’
આપણે તારો કરવા પડે, કંઇ છપાવવું પડે. જયાંત્યાં જવું જોઇએ તેનાં ગાડીભાડાં થાય. વખતે આપણે સ્થાનિક વકીલનીયે સલાહ લેવી પડે. મને અહીંના કાયદાની ખબર ન હોય. કાયદાનાં પુસ્તકો તપાસવાં જોઇએ. વળી આવા કામ એક હાથે ન થાય. ઘણાએ તેમાં ભળવું જોઇએ.’
ઘણા અવાજ એક સાથે સંભળાયાઃ ‘ખુદાની મહેર છે. પૈસા તો ભેળા થઇ રહેશે.
માણસો પણ છીએ. તમેં રહેવાનું કબૂલ કરો એટલે બસ.’
મિજલસ મટી ને કાર્યવાહક સમિતિ થઇ પડી. ખાવાપીવાનું વહેલું ઉકેલી ઘેર પહોંચવાનું મેં સૂચવ્યું. લડતની રૂપરેખા મેં મનમાં ગોઠવા. મતાધિકાર કેટલાને છે વગેરે જાણી
લીધું. મેં એક માસ રહીં જવાનો નિશ્ચય કર્યો.
આમ દક્ષિણ આફ્રિકામાં મારા સ્થાયી રહેઠાણનો પાયો ઇશ્વરે રચ્યો ને સ્વમાનની
લડતનું બીજ રોપાયું.
