નવલિકાઓ
૪. મારો ઉપયોગ
ક. મા. મુનશી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૪. મારો ઉપયોગ
ત્રણેક વર્ષથી હું મારા મિત્ર પ્રોફેસર શિવલાલને મળ્યો નહોતો. અમે કૉલેજના ગોઠિયા હતા : ફેર ફક્ત એટલો જ કે એ યુનિવર્સિટીમાં પહેલે કે બીજે નંબરે આવે અને હું સાધારણ રીતે ગોલ્લામહાજનના વર્ગ (સપ્લિમેન્ટરી લિસ્ટ)ને જ શોભા આપતો; ને જો ભૂલેચૂકે પૂરા ૩૦ ટકા મેળવવા ભાગ્યશાળી થતો તો તે પ્રતાપ બધો મારી ચાલાક આંખ અને પડોશીની ચતુરાઈનો જ હતો, પણ વિદ્યાના અનાકર્ષક ક્ષેત્ર સિવાય બધે મારો નંબર પહેલો હતો. બજારમાંથી કંઈ લાવવું હોય અને દુકાનદારો - પછી લે તે મેમણ હો, - તેમને છેતરવા હોય કે બનાવવા હોય, પ્રોફેસરને પજવીને પાછા વાળાવ હોય, કે કોઈ પ્રકારે કોઈને દુઃખ દેવું હોય કે બનાવવા હોય તો, તેમાં હું એક્કો ગણાતો.
શિવલાલમાં દુનિયાના સામાન્ય જ્ઞાનની ખોટ તો કંઈ અજબ જ હતી; પણ ભાગ્યશાળીને ભૂત રળે, એમ એમ.એ.માં ચેન્સેલરનો મેડલ અને તરત જ પ્રોફેસર તરીકે મનગમતી નોકરી તેને મળ્યાં, અને નસીબનો કટોરો જાણે હજી અધૂરો હોય તેમ એક-આપણા હિંદુ સંસારના પ્રમાણમાં ભણેલીગણેલી સ્ત્રી જોડે લગ્ન પણ થયાં.
ત્યાર પછી બે-એક વર્ષે હું તેને મળ્યો. તે વખતે મને શિવલાલનો ઘરસંસાર બહુ વિચિત્ર લાગ્યો. અમારાં અનસૂયાભાભી રૂપનાં અવતાર અને ફેશનનાં ખાં; બોલવા, ચાલવા, દરેકમાં ઝમકદાર અને સ્વભાવે જરા લપલપિયાં એટલે એમને જોઈ પતંગિયાનો ભાસ થતો, અને પ્રોફેસરસાહેબ - જોકે મારા મિત્ર થાય તો પણ મારે કહેવું જોઈએ કે તે અભ્યાસખંડની બહાર નીકળ્યા કે, બે પગ ઉપર ઊભા રહે એટલું જ. બાકી તો ૠક્રઌળ્ષ્ઠસ્ર્સ્શ્વદ્ય્ક્ર ૠક્રઢ્ઢટક્રક્રથ્બ્ર્ભિં ત્ન વધારે તો શું કહું; પણ આવું સારું કજોડું તો વિધાતાએ પણ મહામશ્કેલીએ ઘડ્યું હશે. નવલરામ બિચારા નહોતા, નહીં તો એમને જોઈ કંઈક ગરબીઓ ઘસડી કાઢત.
હું ઘણે દિવસે તેમને મળવા ગયો. એટલે હવે એમનો ઘરસંસાર કેમ ચાલે છે તે જોવાની આકાંક્ષા સ્વાભાવિક રીતે મને થઈ. ઘરમાં પેસતાં વાર સામાં અનેક રંગના અદ્ભુત અને રસિક મિશ્રણમાં ઈંદ્રધનુષ્ય જેવાં શોભતાં અનસૂયા મળ્યાં. બીજાં ઘણાંય જણ કીમતી કપડાં ખરીદી ધણીઓનાં ગજવાં ખાલી કરતાં; પણ તે બધાં તો માત્ર સીંચે-પહેરતાં આવડે તો અમારાં અનસૂયાભાભીને જ.
ત્રણ વર્ષે પણ તેનો સ્નેહ અને આવકાર તેવો જ હતો. પાંચ મિનિટમાં દરેક વાત સંબંધી તેણે પ્રશ્ન કર્યા. અનસૂયાની જોડે વાત કરતાં જવાબ આપવાની જરૂર ન હતી. એ તો એક પર એક ઉપરા-ઉપરી સવાલો કરવામાં જ મજા માનતી. મેં પણ એની તથા શિવલાલની તબિયત સંબંધી પૂછ્યું. જવાબ જેવો તેવો મળ્યો. ગમે તેટલો લપલપાટ કર્યો; પણ તેના આંતરજીવન પર કંઈક વાદળ છવાયું હતું એ તે છુપાવી શકી નહીં. પહેલાં જેવું તેનું હસવું સૂર્યકિરણ સમું-ગુલાબના ખીલેલા ફૂલ જેવું આનંદમય, નિર્દોષ, સ્વચ્છંદી વિનોદવાળું નહોતું. દુઃખમય જીવનના અકથ્ય અનુભવોએ તેમાં જરાક ગંભીર સૂર મેળવ્યો હતો - અનસૂયાની નિર્દોષ વાતમાંથી નિખાલસપણું ગયું હતું - તેના મુખ પર, સ્ફટિકશા કપાળ પર વિચારની, ચિંતાની, સહનશીલતાની સખત લીટીઓ હતી.
પ્રોફેસર ક્યાં છે તે પૂછતાં તેણે અભ્યાસખંડ તરફ આંગળી કરી. હું તે તરફ જવા જતો હતો યાં અનસૂયાએ રોક્યો : ‘જોજો ત્યાં જતા. સાહેબ હમણાં ઊંડા અભ્યાસમાં છે. મને પણ આવવાની મના કરી છે.’ છેલ્લા શબ્દો મશ્કરીમાં બોલાયા હોય એમ લાગવા છતાં તેના સ્વરથી, શબ્દના ઉચ્ચારણથી અજાણ્ય, ઊંડા અસંતોષનો લાંબો ઇતિહાસ તેણે કહ્યો-કહેવાઈ ગયો.
‘કંઈ નહીં, હું જાઉં તો ખરો.’ એમ કહી બારણું ઉઘાડી હું અંદર ગયો. એક વિશાળ ટેબલ પર અનેક પુસ્તકોના મોટા ઢગમાં એક ઊંધું રાખેલું માથું જ ફક્ત પ્રોફેસરના અસ્તિત્વનું ચિહ્ન દેખાડતું હતું. હું પાસે જઈને ઊભો. મારા મનમાં હતું, કે હમણાં ઊંચું જોશે. આખરે હું થાક્યો.
‘કેમ પ્રોફેસરસાહેબ ! શું કરો છો ?’ મેં પૂછ્યું. અભ્યાસમાં ગરકાવ થઈ ગયેલા પ્રોફેસર સાંભળે જ શાના ?
‘કેમ શિવલાલ ! ઓળખો છો કે નહીં ?’
પાછળ મારો આવકાર જોવા આવેલી અનસૂયાનું દાબેલું હસવું કાન પર આવતું હતું.
પ્રોફેસર ઊંઘમાંથી - વિચારના નશામાંથી જાગ્યા. ‘કોણ, રમણિક ! તું ક્યાંથી ? - અરે, હા ! મેં જ તને આવવાનું લખ્યું હતું. શું એટલામાં સાડા ત્રણ વાગ્યા ? માફ કરજે હોં. હું તો વીસરી જ ગયો. અનસૂયા, રમણિકને ચાપાણી કંઈ આપ્યાં ?’
‘નહીંજી !’ જરા મશ્કરીમાં નીચું નમી અનસૂયા બોલી : ‘ઘરના માલિક માટે જ રહેવા દીધાં છે ! તમે આવો એટલી જ વાર.’
પ્રોફેસરે માથું ખંજવાળ્યું. ‘મારે એક જ કલાકનું કામ છે, તે પતે કે આવું.’ એટલું કહી ચોપડીઓમાં પ્રોફેસરે ફરીથી ડબકું ખાધું અને અમે બહાર અવ્યાં.
અમે કલાક દોઢ કલાક વાટ જોઈ; પણ પ્રોફેસરનાં દર્શન કંઈ થયાં નહીં. અનસૂયાએ કહ્યું, કે એ વાતનું તેમને વિસ્મરણ જ થઈ ગયું હશે; એટલે પછી અમે ચા લીધી અને બહાર જઈ બેઠાં. ઘર આગળ એક નાનો સરખો ભાગ અનસૂયાના શોખની સાક્ષી પૂરતો હતો. એ તો ઠીક હતું, કે અનસૂયાના મોઢામાં ચાર પોપટ જેટલું નકામું, પણ મનગમતું બોલવાની શક્તિ હતી. નહીં તો એકલાં એકલાં બેસી રહેવું કંટાળાભર્યું થઈ પડત. ગમે તેટલું છુપાવવા પ્રયત્ન કરે, પણ વાત પરથી અનસૂયાના મનની સ્થિતિ સહેજે પરખાય એમ હતી. આવી રસિક યુવતીને આવું એકલું જીવન ગાળવું પડે તે ગમે તો નહીં જ; પણ સદ્ગુણી ગૃહિણીના ડહાપણથી સ્વાભાવિક રમતિયાળપણાને પોતાનો હમેશનો સાથે બનાવી જીવનમાર્ગ પર આનંદમય સૂર્યકિરણો તે પાથરતી અને બને તેટલા સુખમાં દિવસ ગુજારતી; પણ મારાથી પૂછ્યા વિના ન રહેવાયું :
‘પણ આમ એકલાં તમારા દહાડા કેમ જતા હશે ?’
‘એ જ અમારી ખૂબી છે ને ! અમે કોણ ? તત્ત્વજ્ઞાનીનું ડાબું અંગ અને પ્રોફેસરના પણ પ્રોફેસર. પ્રોફેસરને તો ચોપડીઓ પણ જોઈએ. અમારે તો અખંડ એકાંત સિવાય બધું નકામું !’ હસતાં હસતાં અનસૂયા બોલી. મૃદુ સ્વરમાં છુપાયેલી - ક્વચિત જ બહાર પડતી કઠોરતા હૃદયની છૂપી વેદનાનો ભાસ કરાવતી હતી.
અડધો કલાક થયો હશે, એટલામાં પ્રોફેસર આવ્યા - પાંચેક મિનિટમાં ત્રણ વર્ષની ખબરઅંતરો પૂછી નાંખી અને મૂંગા ફરવા માંડ્યું. તેમના મોં પરથી એમ લાગતું હતું કે મને રસ પડે એવી કંઈ મારા લાયક વાત ખોળવાનો ભગીરથ પ્રયત્ન તેઓ કરી રહ્યા છે. ‘તેં હેગલ વાંચ્યો છે કે ?’ પાંચેક મિનિટે પ્રોફેસરે આ રસિક પ્રશ્ન શોધી કાઢ્યો.
‘પ્રોફેસરસાહેબ ! એ વાત માંડી જ વાળજો. તમારી સોબતથી કૉલેજમાં હેગલ કોણ હતો તે જાણતો હઈશ તો તે પણ હાલ તો ભૂલી ગયો છું. હાલ તો મિલમાં છું ને કહો તો તેની સ્થિતિ વિશે વાત કરું.’ ન છૂટકે મારે પ્રોફેસરની વાતને પાણીચું આપવું પડ્યું. કારણ કે જો એક વખત એ તત્ત્વજ્ઞાનની વાત પર ચડે તો પાછા સાધારણ વિષયની સપાટી પર ક્યારે ઊતરે એ વિચારવાનું હતું.
એટલામાં અનસૂયા ફૂલ લઈને આવી. થોડાં મને આપ્યાં અને થોડાં પ્રોફેસરને આપ્યાં. અનસૂયા ફૂલ આપવા જેવી નજીવી બાબતને પણ એક એવી ખૂબી અર્પતી કે જે ખૂબી બીજી સ્ત્રીઓ જિંદગીનાં સુંદરમાં સુંદર કૃત્યોને પણ આપી શકતી નહીં. જાણે કોઈ અભ્યાસીએ ન્યાયનો સિદ્ધાંત બતાવતાં કરેલી ભૂલને સુધારતા હોય તેવા ભાવહીન સ્વરે શિવલાલ બોલ્યા :
‘અનસૂયા ! તું તો ફૂલોનો કાળ છે !’ બાપડી અનસૂયાનું મોં ઊતરી તો ગયું, પણ હિંમતથી જવાબ દીધો. ‘તમે ચોપડીના ને હું ફૂલની ! કોઈને કંઈ ને કંઈ જોઈએ તો ખરું જ કેની ?’
‘પ્રોફેસર ! આજે નાટકમાં જાઉં ?’ અનસૂયા રજા માંગતાં થોડી વાર રહીને બોલી : ‘રમણિકભાઈ સાથે આવશે. આજે કેટલા દિવસ થયા ગઈ નથી.’
‘અરે અનસૂયા ! તું હજી તેવી ને તેવી જ રહી. નાટકમાં શી મજા આવે છે ? વખતની ખરાબી થાય એટલું જ.’
અનસૂયાએ મારી સામું જોયું. આમ ને આમ આવા સૂકા વાતાવરણમાં આ રસઝરતી ફૂલવેલ કરમાતી હશે. અમારી અજ્ઞાનતા પર મોટી દયા આવતી હોય તેવી મહેરબાનીથી પ્રોફેસરસાહેબે નાટક જોવા જેવું ભયંકર પાપ કરવાની અમને રજા આપી.
•
નાટકની અસર અનસૂયાના કુમળા મન પર ઘણો લાંબો વખત રહી. સવારથી નાટકના શબ્દો અને ગાયનનું તેણે ભજન જ કરવા માંડ્યું, મારા કે પ્રોફેસરના સવાલના જવાબમાં નાટકનાં જુદાં જુદાં પાત્રોનાં અભિનય અને વાક્યોના આબેહૂબ ચાળા પાડવા માંડ્યા. ઘણે દિવસે મનભાવતો આનંદ મેળવી, તે અજબ રીતે ખીલી. સવારે જમતી વખતે પ્રોફેસરની જડ લાગણીની શીતળતા પર પણ તેનાં આનંદ-રશ્મિઓએ અસર કરી. ‘અનસૂયા ! આજે તો કંઈ બહુ કૂદવા માંડ્યું છે ને ? પહેલાં પણ આમ જ ગાંડાં કાઢતી હતી. રમણિક ગાંડી કહેશે.’ પ્રોફેસર જ્યારે આવું કહેતા ત્યારે ઘણી જ માયાથી કહેતા; પણ માયા જ, એથી કંઈ વધારે નહીં.
‘માફ રાખો મારા મહેરબાન ! હું તો હંમેશાં જ ગાંડાં કાઢું છું. એમ કહો, કે તે જોવાની આંખો જ તમને આજે આવી.’
‘કેમ, પહેલાં હું નહોતો કહેતો ?’
‘હા ! તે વખતે આંખો હતી. પછી આપે તત્ત્વજ્ઞાનનાં ચશ્માં એવાં ચડાવી દીધાં કે કશું દેખાતું જ નથી.’
પ્રોફેસર પછી મૂંગા રહ્યા. ગ્રીષ્મને પ્રચંડ સૂર્ય તપે ત્યારે હિમાલયનો બરક તો તેના પ્રમાણમાં જરા જેટલો જ ઓગળે.
ખાઈને ઉપર ચડ્યા પછી હું બહાર ઊભો હતો અને પ્રોફેસર અને અનસૂયા લાઈબ્રેરીમાં હતાં. પ્રોફેસરને તો ખાનગીમાં અને જાહેરમાં શું બોલવું અને શું નહીં, તેનું ભાન જરા ઓછું હતું. એનો અવાજ સંભળાતો : મર્યાદાથી અનસૂયા ધીમેથી જવાબ દેતી. ‘આજે આ ચોપડીઓ બધી વેરણખેરણ પડી છે... મગજ ચસકી ગયું લાગે છે. આખો દહાડો બકબક કર્યા કરે છે... કોઈ સાંભળનાર આવ્યું, કે પારાયણ ચાલ્યું...’
બિચારી અનસૂયાને એક દિવસ પણ આનંદ ભોગવવાની પરવાનગી નહીં ! એમાં પ્રોફેસરનો પણ શો વાંક ? એનું મન અખો દહાડો તત્ત્વજ્ઞાન અને ન્યાયના ઊંચા, અસ્પર્શ્ય વાતાવરણમાં ભમતું-એનો આનંદ, ચિંતા સુખદુઃખ બધાં વિચારનાં જ હતાં. સાધારણ માણસનો સ્વભાવ કેવો હોય છે, તેની શી જરૂરિયાતો છે, તેનું તેનું સુખ શામાં સમાયેલું છે, તેનો ખ્યાલ એમને નહોતો. અનસૂયા ગંભીર ચહેરે બહર આવી. અંખમાં આંસુનો ભાસ હતો - આંસુ નહોતાં. મેં જાણે કંઈ જોયું - સાંભળ્યું જ ન હોય તેમ હું બારી આગળ ઊભો. થોડો વખત મારા તરફ તેણે નજર કરી. એકાએક કંઈ વિચાર આવ્યો હોય એમ જોરથી ડોકું ધુણાવી, જરા હસતી હસતી તે ઊઠીને હેઠળ ચાલી ગઈ.
બપોરે ચા વખતે પણ અનસૂયાનો ભપકો અને લટક કંઈ ઓર જ હતાં; સવાર કરતાં ઉલ્લાસ વધારે હતો, પણ પ્રોફેસર તરફ પહેલાં જે વારંવાર જોઈ ગાંડુંઘેલું બોલતી તે તેણે છોડી દીધું ને તે માનનો પાત્ર મને બનાવ્યો. પ્રોફેસર તો ઘણી વખત ગંભીર ચહેરે બેસી જ રહેતા, કોઈક જ વખતે જરાક હસી જે ચાલે છે તે પોતે સાંભળી શકે છે, તેની ખાતરી આપતા.
‘રમણિકભાઈ ! ચાલો હવે બહાર ફરીએ. પ્રોફેસરસાહેબ ! આપ તો લાઈબ્રેરીમાં સિધાવશોની ? સાહેબજી !’
થોડી વાર ફરી બાગમાં એક બાસ્ટી હતી, તે પર અમે બેઠાં. સામે અભ્યાસખંડની બારીમાંથી પ્રોફેસર આમતેમ વિચારગ્રસ્ત ફરતા દેખાતા હતા; કોઈ કોઈ વખત તે અમારી તરફ જોતા. જ્યારે જ્યારે તેમની નજર અમારા પર પડતી ત્યારે ત્યારે અનસૂયા જાણે મારી જોડે ઘણી જ ખાનગી વાત કરતી હોય તેવો ડોળ કરતી; પણ તે વખતે તેનો મર્મ હું સમજી શક્યો નહીં.
બીજે દિસે આમ ને આમ જ ચાલ્યું. પ્રોફેસરમાં ધીમે ધીમે કંઈ જુદો જ ફેરફાર દેખાતો હતો. તેમની આંખો નિસ્તેજ હતી - વારંવાર અનસૂયા તરફ તે ફરતી : પણ બને ત્યાં સુધી અનસૂયા તે દેખતી ન હોય એમ જ વર્તતી. તેઓ કપડાં તરફ હમેશ કરતાં વધારે ધ્યાન આપતા દેખાયા; એક વખત તો તકતા સામું જોઈ કોલર ઠીક કરતા, પણ પકડ્યા. પ્રોફેસર માટે તો આટલી બધી દરકાર અસાધારણ કહેવાય.
ચા પછી ટપાલ આવી, અને તે લાઈબ્રેરીમાં ગયા. જમતી વખતે તો પ્રોફેસરની તબિયતમાં કંઈ અજબ બગાડો થયો હોય તેમ લાગ્યું. તેમની આંખો લાલ, ચહેરો ફિક્કો અને મન વ્યાકુળ દીસતું. છુપાવવાની ઘણી મહેનત કરતાં છતાં પણ વ્યાકુળતા તે છુપાવી શક્યા નહીં. ખાતાં ખાતાં તેમના હાથ ધ્રૂજતા હતા; પણ અનસૂયાએ કંઈ જોયું નહીં - અને જોયું હોય તો કંઈ બોલી નહીં. કાં તો ઘણે દિવસે મારા માયાળુપણામાં અંજાઈ ગઈ હોય કે કાં તો આતિથ્યસત્કારની ઊંચી ભાવના સિદ્ધ કરવાનો વિચાર હોય; ગમે તેમ, પણ તે મારી જ પાછળ ધ્યાન આપતી.
મહામહેનતે પ્રોફેસરે ખાધું અને અમે અભ્યાસખંડમાં ગયા.
‘હા ! તું મારો મિત્ર છે કે નહીં ?’ મારી સામે જોઈ ધ્રૂજતે અવાજે તે બોલ્યા. તેમના ચહેરા પરથી મનમાં કંઈ મોટો ખળભળાટ ચાલતો હોય તેમ સ્પષ્ટ દેખાતું હતું.
‘શિવલાલ ! આટલે વર્ષે સવાલ ?’
ઘણે દયામણે ચહેર તેમણે કહ્યું : ‘હા ! હું મૂર્ખ જ છું. વિદ્યાના વ્યસનમાં દુનિયાના ભાન વગરનો છું. ખરું-ખોટું કે સાચું-જૂઠું પારખવાની મારામાં શક્તિ નથી.’
શો જવાબ દેવો તે મને સૂઝયું નહીં. થોડો વખત ઊંડો વિચાર કરી પ્રોફેસર ફરીથી બોલ્યા : ‘રમણિક ! કેટલાક માણસને સોબત વગર ચેન નહીં પણ પડે એવું હોય ?’
‘શો સવાલ ? અરે, વાહ રે પ્રોફેસર ! બધા કંઈ તમારા જેવા હોય? કેટલાક શું, પણ ઘણાખરા સોબત વગર જવી પણ શકે નહીં.’ જાણે કોઈ બહુ મોટો ખુલાસો કર્યો હોય - કંઈ બહુ મોટી સમજણ પડી ગઈ હોય એમ તેણે ડોકું ધુણાવ્યું. બીજો કોઈ આવી વાતો પૂછે તો મશ્કરી મનાય, પણ આવી બાબતમાં એમની અજ્ઞાનતા કંઈ હાસ્યાજનક હતી.
થોડી વાર મૂંગા રહ્યા પછી કોલંબસની બાહોશીની જાણે બીજી મોટી શોધ કરી હોય તેમ બોલ્યા, ‘મોજ, શોખ, સારાં લૂગડાં વિના કેટલાકને સુખ નહીં મળે કેમ ?’
‘ના.’ મારાથી લાંબા જવાબ આપી શકાય એમ નહોતું, કારણ કે આવું સાદાઈ, વિદ્વત્તા અને મૂર્ખાઈનું પૂતળું ભાગ્યે જ બીજું નજરે ચડે એમ હતું, અને આવા સવાલોથી ગંભીર ચહેરો રાખવો એ પણ મુશ્કેલીનું કામ હતું. અનસૂયા સંબંધી એ વાત કરતા લાગતાહતા. જો આવા વિચાર પર વધારે ધ્યાન આપે તો અનસૂયાનું ભાગ્ય કંઈ ઊઘડે ખરું. કંઈક ભયંકર છૂપી વાત કહી નાખતા હોય તેમ ધીમેથી તેમણે મારા કાનમાં કહ્યું, ‘હું એને દુઃખી કરું છું. મારે એને વધારે સુખ આપવું જોઈએ.’ વળી નાના છોકરાની નિર્દોષતાથી તેણે પૂછ્યું, ‘કેમ સુખ આપું ? મને કંઈ સમજણ પડતી નથી.’
‘પ્રોફેસર ! આવા નકામા વિચારો ન કરો. જરા જરા અનસૂયા જોડે બોલો, બેસો તો તમને બંનેને વધારે સુખ મળશે.’
એક ઊંડો નિઃશ્વાસ મૂકી પ્રોફેસર ત્યાંથી ઊઠ્યા.
સવારના છ વાગ્યે અનસૂયા હું સૂતો હતો ત્યાં આવી.
‘રમણિકભાઈ !’
‘કેમ, બહેન ?’
‘જરાક એક કામ કરોની. પ્રોફેસરના પેટમાં બહુ દુઃખે છે. જરા દવા વેચનારને ત્યાં જશો ?’
‘બેલાશક, પ્રિસ્ક્રિપ્શન છે ?’
‘હ, આ રહ્યું. જલદી જાઓ હોં.’
‘પણ દવા વેચનારની દુકાન ક્યાં છે ?’
‘જુઓની, આ સીધે રસ્તે જશો એટલે થોડેક આઘે વચ્ચે ફુવારો આવશે. તેની બાજુમાં જ દુકાન છે.’
ઝપાટાબંધ મેં કપડાં પહેર્યાં અને દવા વેચનારની દુકાન ખોળવા માંડી. કાં તો અનસૂયાએ ઠેકાણું દેખાડવાની ભૂલ કરી કે કાં તો મેં રસ્તો ખોટો લીધો, પણ અર્ધો કલાક ચાલતાં પણ રસ્તા વચ્ચે ફુવારો જોયો નહીં. આખરે પગ થાક્યા અને વધારે વખત લાગે તો શિવલાલ બિચારા પીડાઈ મરે તેની બીકથી તપાસ કરવા માંડી. થોડી વારે બીજો દવાવાળો હાથ લાગ્યો અને દવા આપી. દવા આપતાં બોલ્યો : ‘કેમ, મિસ્ટર ! તુમને ડીસપેપ્સીયા ઘંનો જ છે નહીં ?’
‘નહીં રે; આ તો મારા મિત્રના પેટમાં દુઃખે છે તેને વાસ્તે છે.’
‘શું કોચ ? ટમારી ભૂલ છે, મિસ્ટર ! આટો ફક્ત ડીસપ્સીઆની જ દવા છે, સમજીઆ ?’
મને વિચાર થયો, કે કંઈ અનસૂયાએ ભૂલ તો નહીં કરી હોય ? એમ પણ હોય! તે છતાં ‘ઠીક, સાહેબજી !’ કહી ત્વરાથી ઘર તરફ જવાનો રસ્તો લીધો.
હું ઘેર ગયો ત્યારે હંમેશની માફક પ્રોફેસર લાઈબ્રેરીમાં જ હશે એમ મેં ધાર્યું. ત્યાં જોઉં છું તો જાણે નવા ફાટેલા જ્વાળામુખીએ ધરતી ઉઠાવી મૂકી હોય તેમ બધી ચોપડીઓ વેરણખેરણ પડેલી હતી. પ્રોફેસરની પ્રિય સખીઓકીમતી, વહાલી ચોપડીઓ ગમે તે પાને ઊઘડેલી, કોઈકે ફેંકતાં ફાટી ગયેલી, જ્યાં ત્યાં પડી હતી. શિવલાલનું પુસ્તકાલય - જે તેમની આખી દુનિયા કહીએ તો ચાલે - તેના પર સિતમ ગુજર્યો લાગતો હતો. ત્યાંથી નીકળી ઉપર ગયો. અનસૂયાના ઓરડામાંથી કંઈ અવાજ આવતો હતો. પ્રોફેસર ત્યાં સૂતા હશે એમ ધારી હું ત્યાં ગયો.
પ્રોફેસર નિરાશાની મૂર્તિસમા ભોંય પર પગ લંબાવી બેઠા હતા. તત્ત્વજ્ઞાનથી હમેશ તેજ મારતી આંખો સૂજેલી હતી. તેમાંથી ચોધાર અશ્રુઓ વહેતાં હતાં. નાનું છોકરું ધૂળમાં બેસી, મૂઠીઓથી આંસુ લૂછે તેમ હાસ્યજનક નિર્દોષતાથી મૂઠીથી તેને તે લૂછતા હતા. બીજો હાથ તેમણે ભોંય પર ટેકવેલો હતો. એક હાથથી પાસેના કબાટમાંથી ભભકતાં વસ્ત્રો તેમણે ખેંચી કાઢી તેની રંગબેરંગી શોભાથી આખો ઓરડો ભરી કાઢ્યો હતો. એમના મોં આગળ અનસૂયાની એક છબી પડેલી હતી. પ્રોફેસરને માટે જો મને માનની લાગણી ન હોત - જો એમની આવી દયાજનક સ્થિતિનું કારણ જાણવાની ઊછળતી આકાંક્ષા મને ન હોત તો જરૂર હું ખડખડ હસી પડત.
‘અનસૂયા ! તને આ શું સૂઝ્યું ?’ પ્રોફેસર રડવાથી ફાટી ગયેલ ઘાંટે બોલ્યા. પછી તેમણે પોતાનું કપાળ કૂટ્યું; ‘અરે મૂર્ખા !’
આ દુઃખના શબ્દોએ મને ગભરાવ્યો. શું અનસૂયાને કંઈ અનિષ્ટ થયું છે ? ‘શું છે ?’ પૂછતો હું ઓરડામાં પેઠો. મને જોતાં જ પ્રોફેસરના ચહેરા પર ગુસ્સાનો સખત આવેશ આવ્યો. વિદ્વત્તા અને ભલાઈથી ઓપતા મોં પર એક વાર જવલંત રોષનું વિકરાળ સ્વરૂપ દેખાયું.
‘શું છે ? રમણિક ! ચોર !’ કહીને ઊભા થયા; પણ પ્રોફેસરના કોમળ હૃદય માટે આટલો જુસ્સો ઘણો હતો. પાસેની ખુરશી પર બેસી જઈ રડતે અવાજે તે બોલ્યા : ‘અરે તું ! આવો નિમકહરામ ! અરે ભગવાન !’
‘અરે, પણ છે શું ? હું તો તમારે માટે દવા લેવા ગયો હતો.’ આ આક્ષેપ ન સમજવાથી ઘણો અજાયબ થઈ મેં કહ્યું,
‘દવા કેવી ?’
‘અનસૂયાભાભીએ કહી હતી તે.’ ‘પણ અનસૂયા ક્યાં છે ?’ ‘તે તમને ખબર કે મને ? હું તો આ બહારથી ચાલ્યો આવું છું. મને શી ખબર ?’ ન માનતા હોય, મારું કહેવું બહુ વિચિત્ર હોય, તેમ પ્રોફેસરે ડોળા ફાડ્યા.
‘શું તારી સાથે નથી આવી ?’
‘મારી સાથે શું કામ આવે ?’
‘તું લઈને નાસી નથી ગયો ?’
‘નાસી ક્યાં જાઉં ?’
‘ક્યાં ગઈ ત્યારે ? ઓ રમણિક, મશ્કરી નહીં કર. અનસૂયા ક્યાં?
તું જ તેને લઈ ગયો છે -’
‘અરે, પણ હું ક્યાં લઈ જાઉં ? કંઈ ગાંડા થયા છો ? અને હું લઈ ગયો હોઉં તો પાછો શું કરવા આવું ?’
‘ત્યારે આ શું ? કહી બે કાગળ ધર્યા. એક ટાઈપ કરેલો હતો. એમાં
આટલું જ હતું કે,
‘તારા મિત્રથી ચેત. તારી બૈરીને સુખ નહીં આપશે તો દુઃખી થશે.’
‘આ કાગળ કાલે ટપાલમાં આવ્યો.’
‘તમે મારી જોડે વાત કરી તે પહેલાં ?’
‘હા.’ કાલે જે ગંભીર વાત કરવા પ્રોફેસર આવ્યા હતા તેનું કારણ હવે મને સમજાયું. ‘આ બીજો જો !’ કહી બીજો કાગળ તેમણે ધર્યો. બીજો અનસૂયાના હાથનો હતો. તેમાં લખ્યું હતું કે, વહાલા પ્રોફેસર !
આપને ચોપડીઓ બહુ ગમે છે; મને તમારી સોબત બહુ ગમે છે. એ બે ન બને. તમને મોજશોખ નથી ગમતા; મને તેના વગર નથી ગમતું. ત્યારે આપને છેલ્લી સલામ.
લિ. આપની
અનસૂયા
‘આ ક્યારે મળ્યો ?’
‘આજે સવારે મારા ટેબલ ઉપર પડ્યો હતો.’
‘ખરેખર ?’
પ્રોફેસરના મગજ પર કંઈ નવું તેજ પડ્યું. એકદમ તે ઊભા થયા. તેમનું મોં હતું તેના કરતાંય વધારે પડ્યું. ‘રમણિક, હું સમજ્યો. તે ગઈ. તેણે આત્મઘાત કર્યો.’
‘ગઈ કાલના ઢાળાચાળા પરથી અનસૂયાનો કંઈ એવો વિચાર દેખાતો નહોતો, પણ કંઈ તોફાનનો ભાસ થતો હતો. કાગળ મરતું માણસ લખે તેના કરતાં મશ્કરી કરનાર લખે તેવું વધોર લાગે છે.’ પ્રોફેસરને કહ્યું. પણ તે તો દુઃખની પ્રતિમા જેવી માથે હાથ દઈ બેસી રહ્યા; અને હું કહેતો તે ધ્યાન આપ્યા વગર ડોકું ધુણાવ્યા કરતા હતા.
‘તું ન સમજે રમણિક ! એ તો મરી ગઈ ! હું ગધેડો છું. આજે ત્રણ ત્રણ વર્ષનાં વહાણાં વાયાં; પણ મેં ન તેને બોલાવી ને ન કંઈ સુખ આપ્યું-ન ઓઢવા દીધું ને ન પહેરવા દીધું. હું તો જાનવર છું. વાંચવામાં ને વાંચવામાં અનસૂયા ગઈ.’
‘અરે જરા ધીરજ તો રાખો. મને તો મજા...’
‘અરે મૂર્ખા ! મશ્કરી ન હોય. આવું જાણત તો હું મારો અભ્યાસખંડ ફૂંકી મકત. ઓ મારી અનસૂયા !...’ કહી રડી પડ્યા.
‘અરે ઓ...’ તેવે જ ઘાંટી જવાબ દેતી, તોફાનમાં હસતી, કૂદતી અનસૂયા કબાટ પછાડીથી આવીને પાછળથી પ્રોફેને ગળે વીંટળાઈ. પ્રોફેસરે ડોકું ઊંચું કર્યું. તરત જ અનસૂયાના હાથ તેની આંખો પર બિડાઈ ગયા ને પાછળથી મારી સામે તે આંખો નચાવવા મંડી.
‘કોણ અનસૂયા ?’ - ફાટેલા ઘાંટાથી રડતાં, હસતાં, પ્રોફેસરે પૂછ્યું. અનસૂયાએ જવાબ દીધો નહીં. ધીમેધીમે, ડરતા હોય તેમ પ્રોફેસરે આંખ પરના સુકોમળ હાથ તપાસ્યા - તે હસી પડ્યા.
‘અનસૂયા ! છોડ.’
‘ના-આ-આ.’
‘તું ક્યાં ગઈ હતી ?’
‘મરી.’
‘સાચું બોલ. હું તો ગભરાઈ ગયો હતો.’
‘નસીબ તમારાં.’
‘બોલની, ક્યાં ભરાઈ હતી ? આ તોફાન શું કરવા ? તને ખબર છે કે હું જીવતો મરી ગયો હતો ?’
‘શું કામ ? મારી શોક્ય તમને સોંપી હતી, પછી શું ?’
‘શોક્ય કોણ ?’
‘તમારી ચોપડીઓ.’
‘ચૂલામાં પડી ચોપડીઓ. મારી આંખો છોડ. હું તો ગૂંગળાઉં છું.’
‘મને ત્રણ વર્ષ ગૂંગળાવી તેનું કેમ ?’
‘તેની શિક્ષા કરે છે, લુચ્ચી !’ બંધ આંખોએ તેને પકડવા પ્રોફેસર મથતા; પણ અનસૂયા તેના માથાની હતી.
‘નહીં, બીજી તે તો બાકી છે.’
‘શું ?’
‘હું પહેરાવું તેવાં લૂગડાં પહેરવાં. હું લઈ જાઉં ત્યાં ફરવા આવવું. હું કહું ત્યાં સુધી મારી જોડે બેસવું.’
‘અરે, વાહ રે, મારા માસ્તર !’ કહી પ્રોફેસરે જોરથી હાથ ખેંચ્યો અને અનસૂયાને પોતાના બાથમાં લીધી. ઘણ દિવસની ભૂખી બિચારી અનસૂયા સુખી મુખડે ત્યાં લપાઈ ગઈ. બે પ્રચંડ પર્વતોનાં શિખરો વચ્ચે સુધાભર્યો ચન્દ્ર જેમ ચમકે તેમ રસાળ મુખડું પ્રોફેસરના હાથ વચ્ચે શોભી રહ્યું. આપણું કામ પતી ગયું મને લાગ્યું, એટલે આપણે ત્યાંથી છાનામાના બહાર નીકળ્યા.
તમે હવે પ્રોફેસરને જોયા છે ? તેમના શિષ્યો કહે છે, કે અનસૂયા તેમને માથે છાણાં થાપે છે.
