નવલિકાઓ
ર. એક સાધારણ અનુભવ
ક. મા. મુનશી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
ર. એક સાધારણ અનુભવ
રઘુનંદન અને હું દિલોજાન દોસ્ત હતા. બાળપણમાં અમારો વિદ્યાભ્યાસ સાથે થયો હતો એટલું જ નહીં, પણ દરેક જાતની ભવિષ્યની આશાઓના મોટા બુરજો જે અમે ચણતા; તેમાં પણ અહર્નિશ અમે સાથીઓ હતા. કાલેજમાં શીખતા બિનઅનુભવી યુવકોની સ્વચ્છંદ કલ્પનાથી અમે અનેક જાતના વિચાર કરતા; વિશ્વવ્યાપક હિલચાલના અગ્રગણ્ય નેતા થવાની શક્તિ અમારામાં છે એમ માનતા; પ્રલયકાળના સમુદ્રતરંગ જેવો લ્યુથરનો આત્મા ને બુદ્ધિનો ઉત્સાહ અમારો છે એમ ધારતા; અને એ બધી શક્તિઓને દુનિયાની ઉન્નતિ માટે ઉપયોગમાં લાવવા દૃઢ નિશ્ચર્યો કરતા. તેમાં મારા કરતાં રઘુનંદનમાં ટાપટીપ વધારે - જીભ જરા વધારે સબળ, એટલે એ કઈ ઉચ્ચ શ્રેણીએ પહોંચશે તેનો મને ખ્યાલ નહોતો આવતો. ઘડીમાં એમ લાગતું કે તે ધાર્મિક સુધારક થઈ સત્યને માટે ઈસુખ્રિસ્તના કારમા મૃત્યુની મહત્તા પામશે; ઘડીમાં લાગતું કે દેશઝનૂનમાં જાન ઝંપલાવી કોઈ નરરત્ન વીર થશે; ઘડીમાં એમ થતું કે સુરેન્દ્રનાથ સમું અપ્રતિમ વક્તૃત્વ કેળવી દેશની ચારે દિશા ધગધગતા શબ્દગારોથી પૂરશે.
પછી એ મુંબઈ આવ્યો. પૈસાની કાંઈક ઓટ હોવાથી એક અંગ્રેજી નિશાળમાં ચાલીસ રૂપિયાના માસ્તરની જિંદગીમાં મારું તો મનોરાજ્ય મારે વિરામવું પડ્યું. રઘુનંદને અભ્યાસ જારી રાખ્યો. અમારો પત્રવ્યવહાર નિરંતર ચાલ્યા જ કરતો, અને ભલે હું નહીં તો મારો મિત્ર પણ બાળપણનાં સ્વપ્નો મૂર્તિમંત કરશે એમ માની સંતોષ લેતો.
વર્ષેક દિવસે અમે મળ્યા. જરાક મને ખેદ થયો. મેં ધાર્યું હતું કે રઘુનંદનના નિર્મળ હૃદયની સ્વચ્છતા પર કદી જરા પણ ઝાંખ વળશે જ નહીં; પણ તેની રીતભાતથી મને અચંબો થયો. અંતરના ઉલ્લાસ કરતાં કૃત્રિમ રીતભાત તેનામાં વધારે દેખાઈ; હેત અને ઉત્સાહના નિર્મળ ઝરણામાં દુનિયાદારીનો કીચડ વધારે ઠરતો લાગ્યો. મેં એવા વિચારો મનમાંથી કાઢી નાખ્યા. વખતે મારા નિરીક્ષણમાં ભૂલ હોય. મેં જૂનાં સ્વપ્નોની વાત છેડી; થોડોક તેમાં તેણે રસ લીધો - પણ વધારે રસ તો મુંબઈની મજા, ત્યાંનાં નાટકો અને ત્યાંની ફેશનમાં એ લેતો હોય એમ લાગ્યું. અમારી મોટી આશાઓની અટારીઓમાં એણે કંઈ ફેરફાર કર્યો હોય એમ દેખાયું; છતાં તેનામાં મારી શ્રદ્ધા અડગ રહી. સ્થૂળ સુખોને ઈષ્ટ માનનાર પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિના અલબેલા બજાર જેવા મુંબઈના વાતાવરણથી વખત છે ને જરા માનસિક ફેરફાર થાય એ સ્વાભાવિક હતું. મારા સ્નેહને લીધે મેં તેનામાં સ્પષ્ટ દેખાઈ આવતા અધઃપતન તરફ આંખ આડા કાન કર્યા.
રઘુનંદન અને એક સુશીલ બાલિકા વચ્ચે કંઈક પ્રીતિ હતી. તે તેના ગુણો વિષે હમેશ મને પત્રમાં લખતો અને જતેદહાડે તેની સાથે જ તે પરણશે એમ મેં ધાર્યું હતું; પણ તે છોકરીના બાપની સ્થિતિ સારી ન હોવાથી પરણવાનું મોકૂફ રાખ્યું હતું એમ મને કહેવામાં આવ્યું હતું.
બેએક મહિના પછી મારા પર પત્ર આવ્યો કે રઘુનંદને એક શ્રીમંતની છોકરી સાથે વિવાહ કર્યો છે. મેં પહેલાં માન્યું નહીં. રઘુનંદનને લખ્યું, પણ તેને કંઈ જવાબ વાળ્યો નહીં. રઘુનંદન જેવો ઊંચી ભાવનાવાળો માણસ એક સ્નેહલગ્ને પોતાની કરેલી પ્રિયતમાને છોડી બીજીને પરણે એ મારા માનવામાંઆવ્યું નહીં. એ અરસામાં મારે મુંબઈ જવાનું થયું. હમેશ પત્ર લખતાં જ રઘુનંદન દોડતો સ્ટેશન પર આવતો. આ વખત એ મારા ગયા પછી પણ એક દિવસ સુધી આવ્યો નહીં. મારા મનમાં અનેક વહેમ ઉત્પન્ન થયા. મારું હૃદય ઘણું દુઃખાયું. રઘુનંદનની ભવિષ્યની મહત્તા અને દેશોપયોગિતા પર મારી એટલી શ્રદ્ધા હતી કે એનું અધઃપતન જો થાય તો દેશને અને સમાજને કારી ઘા લાગે એમ હું માનતો હતો.
દોઢ દિવસે ભાઈસાહેબ જણાયા. વિલાયતી ફેશન અને મોંઘાં વસ્ત્રોમાં દીપતા રઘુનંદનને જોઈ મને આશ્ચર્ય લાગ્યું. સાદું જીવન અને ઉચ્ચ વિચારની પવિત્ર ભાવનાના સાધકને આટલો દમામ શો ? સાહેબ બેઠા, ઊંચી સોસાયટીની કહેવાતી ચાલાકીથી થોડો વખત આમતેમ વાતો કરી. મારાથી ન રહેવાયું. મેં પૂછ્યું.
‘હા, ફલાણા શેઠિયાની એકની એક છોકરી સાથે મારાં લગ્ન આવતે મહિને થશે.’ આંગળી પર વીંટીનું ઝળકતું નંગ ઉપર લાવતાં તેણે કહ્યું. ‘તારે પણ આવવું પડમે વાલકેશ્વર. તારી ઓળખાણ કરાવશું.’ વાત છુપાવી, અતડાપણું દર્શાવી, કરેલો મિત્રદ્રોહ-ગરીબ મા-બાપની નિરાધાર છોકરીને દગો દઈ વહોરેલો પ્રેમદ્રોહ-પૈસાની લાલચમાં સ્વીકારેલા નવા સંબંધમાં તેમજ ફેશનમાં ડૂબી અંતરનું કરેલું આચ્છાદાન અને આત્મદ્રોહ, આ સઘળું મેં જોયું અને શરમાયા વિના આટલી નફટાઈમાં તેને નાચતો જોઈ મને તિરસ્કાર આવ્યો. આ રઘુનંદન ! તેને મેં ઊધડો લીધો. કલાક સુધી મેં કહેવાય તેટલું તેને કહ્યું, તિરસ્કારનો આખો શબ્દોકોષ ઠાલવ્યો; પણ તેણે હસ્યા જ કર્યું.
આખરે તેણે જવાબ દીધો : ‘જો ભાઈ ! એ બધાં આપણાં સ્વપ્ન હતાં. આપણામાં કંઈ લ્યુથર કે શંકરની પ્રતિભા છે ? આપણે અલ્પ શક્તિવાળા છીએ. તે છતાં પણ જો આપણી પાસે સારો પૈસો હોય તો આપણે કંઈક અંશે તેનો સદુપયોગ કરીએ, તેનાથી દેશનું ભલું કરીએ. એકલા ભાષણ કરતાં પૈસાનો ત્યાગ કરી દેશસેવા કરવામાં વધારે શોભા છે. તું જરા થોભ. મન થોડું મારવું તો પડે; છતાં આપણે એનાથી કેટલો લાભ જનસમાજને આપી શકીએ !’ આ ખ્યાલ જરા હલકો હતો; પણ ઠીક દેખાતો. મને થયું કે રઘુનંદન હજી કંઈ કરશે. લક્ષાધિપતિ થઈ ઉચ્ચ ત્યાગનો દાખલો બેસાડી, લક્ષ્મી અને સરસ્વતી બંનેને પ્રસન્ન કરી, ખરેખર એની ભાવનાઓ થોડેક અંશે પૂરી પાડશે.
થોડે વખતે રઘુનંદન ધામધૂમ સાથે પરણ્યો. સાંભળ્યા પ્રમાણે છ મહિને એણે તરછોડેલી તેની પ્રિયતમા વિરહથી રિબાઈ સ્વધામ ગઈ. તે વખતે રઘુનંદન મહાબળેશ્વરમાં મોજ માણતો હતો. નવી સ્ત્રીના સઘન સ્નેહમાં નિર્ધન અભાગણીના અકાળ મરણની લાગણી થાય ? કાગળ વાંચી, કચરાની ટોપલીમાં તેનું વિસર્જન કરી, પત્ની સાથે ટેનિસ રમવા રઘુનંદન ચાલ્યો ગયો.
ત્યાર પછી ત્રણ વર્ષે હું મુંબઈ આવ્યો. મારે માટે મોટર હાજર થઈ હતી. અખૂટ પૈસાના વિલાસમાં લહેર કરવાનો અનુભવ મને નવો હતો. ઝપાટાબંધ અમે વાલકેશ્વર ગયા. માણસોએ આવી મારે માટે રાખેલો ઓરડો દેખાડ્યો. આખા મકાનનો વૈભવ રાજાઓનો ગર્વ ઉતારે તેવો હતો. જો ફક્ત બંગલાનો નકામો સરસામાન વેચી પૈસા એકઠા કર્યા હોય તો પણ ત્રીજી સાલના દુકાળમાં એક પણ જીવ કે ઢોર મરવા પામત નહીં ! એક જીવ જે કાઠિયાવાડમાં ફૂટી બદામને અભાવે અન્નજળ વિના તરફડિયાં મારતો મરણપથારીમાં પડ્યો હતો તેનાથીય વધારે નાપાક જીવને ખુશ રાખવા, તેની લિપ્સા સંતોષવા કેટલો ખરચ ! કેટલી મહેનત ! કેટલી ખુશામત !
પછી રઘુનંદનને હું મળ્યો. મારા વિદ્વાન બાળસ્નેહીની માનસિક ઉત્સાહથી ચમકતી આંખો, ઊંચી અભિલાષાથી ધ્રૂજતો તેનો શબ્દ, અભ્યાસના ગૌરવથી ઓપતું કપાળ; એ બધાની જગ્યાએ આળસમાં ગરક થયેલી વિષયી આંખો, ફેશનેબલ ગણાતી પારશીશાઈ ભાષા, બોલતાં તસ્દી પડતી હોય એવો લંબાતો સ્વર અને અનેક સુવાસિત પ્લાસ્તરોથી ચકચકિત કરેલું મોઢું આ બધો ફેરફાર જોઈ હું તો ચમક્યો.
પછી જાણપે ઈંટમરોડી કે કાચ-લાકડામાં કંઈ ભવ્યતા હોય તેમ એનો બંગલો દેખાડવા તેણે મને સાથે લીધો. તેના વર્ણનથી કોને લાભ થવાનો હતો? મને ગ્રીસનો એક મહાત્મા સાંભળ્યો. એક પૈસાદાર શિષ્યે ડાયોજીનીસને પોતાનો ભવ્ય મહેલ દેખાડી, પ્રશંસાની આશાએ તે તત્ત્વવેત્તાનો અભિપ્રાય પૂછ્યો. ડાયોજીનીસ શિષ્યના મોં ઉપર થૂંક્યો અને હસીને કહ્યું; ‘આ બધું સુંદર છે. માત્ર ગલીચ જગ્યા આટલી જ છે.’ મને પણ રઘુનંદનને એવો કાંઈ સરપાવ આપવાનું મન થયું.
આ ફલાણો ‘હૉલ’ ને આ ઢીંકણો ‘રૂમ’ કરતાં કરતાં અમે કહેવાતી લાઈબ્રેરીમાં આવ્યા. અનેક ચળકતાં કબાટોમાં ઘણાં જ સારાં પૂઠાં અને સોનેરી નામોથી સુશોભિત, કોઈ એક અસ્પર્શ્ય, વિષયી જમાનાની વાસના તૃપ્ત કરવા લખાયેલી વાર્તાઓ મેં દીઠી. થોડાંએક કબાટોમાં સાહિત્યના ગ્રંથો જેમના તેમવગર પાનાં કપાયે-શોભતા હતા. છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં કોઈ પણ તેને અડક્યું હોય એમ લાગતું નહોતું.
‘રઘુનંદન, તારી કૉલેજની નાની ચોપડીઓનું શું થયું ? એ તો તારી જીવજાન ચોપડીઓ હતી !’
‘કઈ પેલી છ છ આનાની ! હં - એ તો તદ્દન નકામી પડી. તે મેં ફેંકાવી દીધી.’ ખરેખર, ઊંચા વિચારોની જનેતાઓ ગઈ. પછી ભાવનાઓ ક્યાંથી રહે ?
એટલામાં એક નોકરે આવી કહ્યું કે જોસફાઈન માંદી થઈ ગઈ છે. એ નામ સાંભળીને મને મહાન નેપોલિયનની સ્ત્રીનું સ્મરણ થયું, અને રઘુનંદનું ચિંતાવાળું મોં જોતાં એ વ્યક્તિ કોણ હશે તે જાણવા જિજ્ઞાસા થઈ. હાંફતાં હાંફતં અમે એક ઓરડામાં આવ્યા. તે ઓરડો કંઈ કૂતરાની પાંજરાપોળ જેવો લાગતો હતો. કારણ કે ૧પ-ર૦ કૂતરાં મોજ કરતાં ત્યાં મેં જોયાં અને મારા અત્યંત તિરસ્કાર વચ્ચે જોસફાઈન એક કૂતરી છે એમ મેં જાણ્યું. આ ભાગ્યશાળી જાનવર માટે મોટરમાં ડૉક્ટર આવ્યા અને તેને શાંતિ થઈ ત્યારે રઘુનંદન જંપ્યા. એ વખતે પેલી સ્વર્ગસ્થ પ્રેમાળ બાળા જે રઘુનંદનની અધમતાને લીધે બાળપણમાં મરી ગઈ હતી તેનું સ્મરણ મને થયું. મને કમકમાં આવ્યાં. ત્યાર પછી દરેક કૂતરાની જાત, કુટુંબ, ગુણ વગેરેનો ઇતિહાસ મને તેણે કહ્યો. ખરેખર, આટલી યાદદાસ્ત બીજે ઠેકાણે વાપરી હોત તો હિંદુસ્તાનનો ઇતિહાસ લખાત.
ત્યાર પછી અમારી તબેલાની મુસાફરીનું અને ઘોડાઓના ગુણનું વર્ણન લખી વાંચનારને કંટાળો આપીશ નહીં. મને એટલું જ થયું કે રઘુનંદન કૂતરાં કે ઘોડાગધેડાંનો વેપારી હોત તો ઘણું સારું કામ કરી દુનિયાને કાંઈ વધારે ઉપયોગી થાત. બધું જોયું. પછી રઘુનંદને પોતાની સમૃદ્ધિ અને વસ્તુઓનાં વખાણ કર્યાં : ‘કેમ દોસ્ત ! બધું ફક્કડ છે ને ? એક જ સાલી પીડા છે !’
‘શું ?’ મેં તિરસ્કારથી પૂછ્યું.
‘આવક પહોંચતી નથી. શું કરું મહામુશ્કેલીએ આવી રહે છે.’
પળ વાળ પર જોયેલા ડઝન ઘોડા, બે ડઝન કૂતરાં ને પાંચ ડઝન ખાસડાં મને યાદ આવ્યા; પણ હું બોલ્યો નહીં.
‘ત્યારે બીજા કંઈ કામમાં તો પૈસા ક્યાંથી જ વપરાતા હોય ?’ મેં પૂછ્યું.
‘અરે નહીં રે ! એક દમડી પણ બચતી નથી. હું શું કરું ?’ જાણે એમાં દમડીનો વાંક હોય તેમ તેણે કહ્યું. ‘પણ નહીં દોસ્ત ! ખરું કહે, બધી વસ્તુ ગોઠવાઈ તો મજાની છે ને ?’
‘ખરેખર રઘુનંદન, બધાની જગ્યા મેં જોઈ, પણ એક વસ્તુ મૂકવાની જગ્યા ક્યાંય દેખાઈ નહીં.’
‘શાની ?’
‘શાની ! અહીંયાં બધું છે, પણ તારી ભાવના, પુરુષાર્થના ઊંચા આદર્શ, ત્યાગ અને સેવાના શુદ્ધ સંકલ્પનું સ્થાન કંઈ અહીંયાં દેખાતું નથી. તેને માટે કંઈ જગ્યા નથી. તે બધાં તું પહેલાં રહેતો હતો તે કાબલાદેવીની નાની ગંદી ઓરડીમાં રહી ગયાં એમ ભાસે છે, અને જૂનો રઘુનંદન પણ ત્યાં જ રહ્યો, નહીં વારુ ?’
‘મારા નાના ગામમાં, અને ટૂંક વગારમાં મેં મારી ભાવનાઓ વધારે સારી રીતે જાળવી હતી.’
પાંચ-છ દિવસ સુધી ભોગવેલી અત્યંત મોજથી ગૂંગળાઈ મારે ગામ જવા નીકળ્યો. બંગલો છોડતાં મને ભર્તુહરિ યાદ આવ્યો :
ગક્રબ્દ્યઅસ્ર્ - ગધ્ટક્રટ્ટભ - ઙ્ગેંૐક્રબ્દ્યટ્ટઌઃ ગક્રદ્રક્રક્રભૅ ઽક્રળ્ઃ ળ્હૃન્બ્ક્રદ્ય્ક્રદ્યટ્ટઌઃ ત્ન
ભઢ્ઢદ્ય્ક્રધ્ ઌ ક્રઘ્પ્તક્રબ્ પટ્ટઌૠક્રક્રઌજીભઘ્ૅ ઼ક્રક્રટક્રમશ્વસ્ર્ધ્ થ્ૠક્રધ્ ઽક્રઠ્ઠઌક્રૠક્રૅ ત્નત્ન
