‘સત્યના પ્રયોગો’
અથવા
આત્મકથા
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૧૦. પ્રિટોરિયામાં પહેલો દિવસ
પ્રિટોરિયા સ્ટેશને દાદા અબ્દુલ્લાના વકીલ તરફથી કોઇક માણસ મને મળશે એવી
મેં આશા રાખી હતી. કોઇ હિંદી તો મને લેવા ન જ આવ્યા હોય એ હું જાણતો હતો, અને કોઇ પણ હિંદીને ત્યાં રહેવા ન જવાના વચનથી બંધાયો હતો.વકીલે કોઇ માણસને સ્ટેશન પર નહોતો મોકલ્યો. પાછળથી હું સમજી શક્યો કે હું પહોંચ્યો તે દિવસ રવિવાર હોવાથી, કંઇક અગવડ ભોગવ્યા વિના એ કોઇને મોકલી શકે એમ નહોતું. હું મૂંઝાયો. ક્યાં જવું એના વિચારમાં પડયો. કોઇ હોટેલ મને નહી સંઘરે એવી મને ધાસ્તી હતી. ૧૮૯૩ની સાલનું પ્રિટોરિયા સ્ટેશન ૧૯૧૪ના પ્રિટારિયા સ્ટેશન કરતાં જુદું જ હતું. ઝાંખી ઝાંખી બત્તીઓ બળતી હતી. ઉતારુઓ પણ ઘણા નહોતા. મેં બધા ઉતારુઓને જવા દીધા અને વિચાર્યુ કે, જરા નવરો થાય એટલે ટિકિટ - કલેકટરને મારી ટિકિટ આપીશ અને એ મને કોઇ નાનકડી હોટેલ અથવા એવું કોઇક મકાન બતાવે તો ત્યાં જઇશ, અથવા તો રાત સ્ટેશન ઉપર પડ્યો રહીશ. આટલું પૂછવા પણ મન નહોતું વધતું, કેમ કે અપમાન થવાનો ડર હતો.
સ્ટેશન ખાલી થયું. મેં ટિકિટ-કલેકટરને ટિકિટ આપીને પૂછવાનું શરૂ કર્યું. તેણે વિનયપૂર્વક જવાબો આપ્યા, પણ મેં જોયું કે તે બહું મદદ કરી શકે એમ નહોતું. તેને પડખે એક અમેરિકન હબસી ગૃહસ્થ ઊભો હતો. તેણે મારા સાથે વાત શરૂ કરીઃ
‘હું જોઇ છું કે તમે તદ્દન અજાણ્યા છો અને તમારે કોઇ મિત્ર નથી. મારી સાથે આવો તો હું તમને એક નાનકડી હોટેસ છે ત્યાં લઇ જાઉં. તેનો માલિક અમેરિકન છે અને તેને સારી રીતે ઓળખું છું. મને લાગે છે કે તમને સંઘરશે.’
મને કંઇક શક તો આવ્યો, પણ મેં આ ગૃહસ્થનો ઉપકાર માન્યો અને તેની સાથે જવાનું કબૂલ કર્યું. તે મને જૉન્સ્ટનની ફૅમિલી હોટલમાં લઇ ગયો. પ્રથમ તેણે મિ. જૉન્સ્ટનને એક કોરે લઇ જઇ થોડી વાત કરી. મિ. જૉનસ્ટનને મને એક રાતને સારુ રાખવાનું કબૂલ
કર્યું. તે પણ એવી શરતે કે મને ખાવાનું મારી કોટડીમાં પહોંચાડે.
‘હું તમને ખાતરી આપું છું કે મને તો કાળાધોળાનો મુદ્દલ ભેદ નથી. પણ મારી ઘરાકી કેવળ ગોરાઓની જ છે. અને જો તમને હું ખાણાઘરમાં ખાવા દઉં તો મારા ઘરાકો કોચવાય અને કદાચ જતા રહે,’ મિ. જૉન્સ્ટને મને એક રાતને સારુ રાખવાનું કબૂલ કર્યું.
તે પણ અવી શરતે કે મને ખાવાનું મારી કોટડીમાં પહોંચાડે.
મેં જવાબ આપ્યા, ‘મને તમે એક રાતને સારુ સંઘરો એ પણ હું તો તમારો ઉપકાર સમજું. આ મુલકની સ્થિતિથી હું કંઇક કંઇક વાકેફ થયો છું. તમારી મુશ્કેલી હું સમજી શકું છું. મને તમે સુખેથી મારી કોટડીમાં પીરસેજો. આવતી કાલે તો હું બીજો બંદોબસ્ત કરી
લેવાની ઉમેદ રાખું છું.’
મને કોટડી આપી. હું તેમાં પેઠો. એકાંત મળ્યો ખાણાની રાહ જોતો વિચારગ્રસ્ત થયો. આ હોટેલમાં ઘણા ઉતારુઓ નહોતા રહેતા. થોડી વારમાં ખાણું લઇને વેટરને આવતો જોવાને બદલે મેં મિ. જૉન્સ્ટનને જોયા. તેણે કહ્યું, ‘મેં તમન અહિં પીરસાશે એમ કહ્યું એની
મને શરમ લાગી. તેથી મેં મારા ઘરાકોને તમારે વિશે વાત કરી ને તેઓને પૂછયું. તેમને તમે ખાણાઘરમાં જમો એ સામે કશો વાંધો નથી. વળી તમે અહીંયાં ગમે તેટલી મુદત રહો તેમાંયે તેમને અડચણ નથી. એટલે હવે તમારી ઇચ્છા હોય તો તમે ખાણાઘરમાં આવો અને તમારી મરજીમાં આવે ત્યાં લગી અહીં રહેજો.’
મેં ફરી ઉપકાર માન્યો, અને હું ખાણાના ઓરડામાં ગયો. નિશ્ચિતપણે ખાધું.
બીજે દિવસે સવારે વકીલને ત્યાં ગયો, તેમનું નામ એ. ડબલ્યુ. બેકર. તેમને
મળ્યો. અબદુલ્લા શેઠે તેમનું કંઇક વર્ણન મને આપ્યું હતું, એટલે અમારી પહેલી મુલાકાતથી
મને કંઇ આશ્ચર્ય ન લાગ્યું. તેમણે કહ્યું, ‘બારિસ્ટરોને આ કેસમા તરીકે તો તમારો ઉપયોગ અહીંયાં કંઇ જ થાય એમ નથી. અમે સારામાં સારા બારિસ્ટરોને આ કેસમાં રોકી લીધેલા છે. કેસ લાંબો અને ગૂંચવાડાભરેલો છે, એટલે તમારી પાસેથી તો મને જોઇતી હકીકત વગેરે મળી શકે એટલું જ કામ હું લઇ શકીશ. પણ મારા અસીલ સાથે પત્રવ્યવહાર કરવાનું હવે મને સહેલું થઇ પડશેે, અને જે હકીકત તેમની પાસેથી જોઇશે તે તમારી મારફતે હું
મગાવી શકીશ, એ ફાયદો છે ખરો. તમારે સારુ ઘર તો હજી સુધી મેં નથી સહેલું થઇ
પડશે, અને જે હકીકત તેમની પાસેથી જોઇશે તે તમારી મારફતે હું મગાવી શકીશ, એ ફાયદો છે ખરો. તમારે સારુ ઘર તો હજી સુધી મેં નથી શોધ્યું. તમને જોયા પછી શોધવું એમ મેં વિચાર રાખ્યો હતો. અહીં રંગભેદ બહુ છે, એટલે ઘર શોધવું સહેલું નથી. પણ એક બાઇને હું જાણું છું. તે ગરીબ છે, ભઠિયારાની સ્ત્રી છે. મને લાગે છે કે એ તમને રાખશે. એને પણ કંઇક મદદ થશે. ચાલો, આપણે મદદ થશે. ચાલો, આપણે તેને ત્યાં જોઇએ.’
આમ કહીને મને ત્યાં લઅ ગયા. બાઇની સાથે મિ. બેકરે એક બાજુએ જઇ થોડી વાત કરી અને તેણે મને સંઘરવાનો સ્વીકાર કર્યો. અઠવાડીયાના ૩૫ શિલિંગથી મને ત્યાં રાખ્યો.
મિ. બેકર વકીલ તેમ જ ધર્મચુસ્ત પાદરી હતી. હજુ તેઓ હયાત છે ને હાલ કેવળ
પાદરીનું જ કામ કરે છે. વકીલાતોનો ધંધો છોડી દીધો છે. પૈસેટકે સુખી છે. તેમણે હજુ
મારી સાથે પત્રવ્યવહાર કાયમ રાખ્યો છે. કાગળોનો વિષય એક જ હોય છે. જુદી જુદી રીતે ખ્રિસ્તી ધર્મની ઉત્તમતા વિશે પોતાના કાગળમાં મારી સાથે ચર્ચા કરે છે, અને ઇશુને ઇશ્વરના એક માત્ર પુત્ર તરીકે સ્વીકાર્યા વિના અને તેને તારણહાર માન્યા વિના પરમ શાંતિ
મળવાની નથી એ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરે છે.
અમારી પહેલી જ મુલાકાત મિ. બેકરે ધર્મ સંબંધી મારી મનોદશા જાણી લીધી. મેં
તેમને કહી દીધુંઃ ‘હું જન્મે હિંદુ છું. એ ધર્મનું પણ મને બહુ જ્ઞાન નથી, બીજા ધર્મોનું ઓછું
જ્ઞાન છે. હું ક્યાં છું, હું શું માનું છું મારે શું માનવું જોઇએ, એ બધું હું જાણતો નથી. મારા પોતાના ધર્મનું ઊંડાણથી નિરીક્ષણ કરવા ઇચ્છું છું. બીજા ધર્મોનો પણ અભ્યાસ યથાશક્તિ કરવાનો મારો ઇરાદો છે.’
આ બધું સાંભળી મિ. બેકર રાજી થયા અને મને કહ્યું, ‘હું પોતે સાઉથ આફ્રિકા જનરલ મિશનનો એક ડિરેકટર છું. મારે પોતાને ખરચે મેં એક દેવળ બાંધ્યું છે. તેમાં વખતોવખત હું ધર્મના વ્યાખ્યાનો આપું છું હું રંગભેદ માનતો નથી. મારી સાથે કેટલાક સાથીઓ પણ કામ કરનારા છે. અમે હમેશામ એક વાગ્યે થોડી મિનિટ મળીએ છીએ અને આત્માની શાંતિ તેમ જ પ્રકાશ (જ્ઞાનના ઉદય)ને ખાતર પ્રાર્થના કરીએ છીએ. એમાં તમે આવશો તો હું રાજી થઇશ. ત્યાં મારા સાથીઓની પણ તમને ઓળખાણ કરાવીશ. તેઓ બધા તમને મળીને રાજી થશે. અને તમને પણ તેમને સમાગમ ગમશે એવી મારી ખાતરી છે. હું કેટલાંક ધર્મપુસ્તકો પણ તમને વાંચવા આપીશ. પણ ખરું પુસ્તક તો બાઇબલ જ છે.
ેતે વાંચવા મારી તમને ખાસ ભલામણ છે.’
મેં મિ. બેકરને ઉપકાર માન્યો અને એક વાગ્યે તેમના મંડળમાં પ્રાર્થનાને સારુ, બની શકે ત્યાં લગી, જવાનું કબૂલ કર્યું.
‘ત્યારે આવતી કાલે એક વાગ્યે અહીં જ આવજો અને આપણે સાથે પ્રાર્થનામંદિરમાં જઇશું.’
અમે છુટા પડયા. ઘણા વિચારો કરવાની હજી મને નવરાશ નહોતી. મિ.જૉન્સ્ટન પાસે ગયો. બિલ ચુકવ્યું. નવા ઘરમાં ગયો. ત્યાં જમ્યો. ઘરધણી બાઇ ભલી હતી. તેણે મારે સારુ અન્નાહાર તૈયાર કર્યો હતો. આ કુટુંબની અંદર તુરત ભળી જતાં મને વાર ન લાગી.
ખાઇપરવારીને દાદા અબદુલ્લાના જે મિત્ર ઉપર મને કાગળ હતો તેમને મળવા ગયો. તેમની ઓળખાણ કરી. તેમની પાસેથી હિંદીઓની હાડમારીની વિશેષ વાતો જાણી. તેમણે પોતાને ત્યાં રહેવાણો મને આગ્રહ કર્યો. મેં ઉપકાર માન્યો અને મારે સારુ જે વ્યવસ્થા થઇ ગઇ
હતી તેની વાત કરી. જોઇતુંકારવતું માગી લેવા તેમણે મને આગ્રહ-પૂર્વક કહ્યું.
સાંજ પડી. વાળુ કર્યું. ને હું તો મારી કોટડીમાં જઇ વિચારના વમળમાં પડયો. મેં
મારે સારુ તુરત કંઇ કામ જોયું નહીં. અબદુલ્લા શેઠને ખબર આપી. મિ. બેકરની મિત્રાચારીનો શો અર્થ હોઇ શકે? એમના ધર્મબંધુઓ પાસેથી હું શું મેળવીશ ? મારે ખ્રિસ્તી ધર્મના અભ્યાસમાં ક્યાં સુધી જવું? હિંદુ ધર્મનુ સાહિત્ય ક્યાંથી મેળવવું? તે જાણ્યા વિના ખ્રિસ્તી ધર્મનું સ્વરૂપ મારાથી કેમ જાણી શકાય? એક જ નિર્ણય કરી શક્યોઃ મારે જે અભ્યાસ
પ્રાપ્ત થાય તે નિષ્પક્ષપાતપણે કરવો, અને મિ. બેકરના સમુદાયને, તે તે વખતે ઇશ્વર સુઝાડે તે જવાબ આપી દેવો. મારો ધર્મ હું પૂરો સમજી ન શકું ત્યાં લગી મારે બીજા ધર્મોનો સ્વીકાર કરવાનો વિચાર ન કરવો. આમ વિચાર કરતાં હું નિદ્રાવશ થયો.
