‘સત્યના પ્રયોગો’
અથવા
આત્મકથા
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૯. વધુ હાડમારી
ચાર્લ્સટાઉન ટ્રેન સવારે પહોંચે. ચાર્લ્સટાઉનથી જોહાનિસબર્ગ સુધી પહોંચવાને સારુ તે કાળે ટ્રેન નહોતી પણ ઘોડાનો સિગરામ હતો. અને વચમાં સ્ટૅંડરટનમાં એક રાત રહેવાનું હતું. મારી પાસે સિગરામની ટિકિટ હતી. એ ટિકિટ કાંઇ હું એક દિવસ મોડો પહોંચ્યો તેથી રદ થતી નહોતી. વળી અહદુલ્લા શેઠે ચાર્લ્સટાઉન સિગરામવાળા ઉપર તાર પણ મોકલાવ્યો હતો. પણ એને તો બહાનું જ કાઠવું હતું તેથી મને કેવળ અજાણ્યો જાણી કહ્યું, ‘તમારી ટિકિટ તો રદ થઇ છે.’ મેં યોગ્ય જવાબ આપ્યો. ટિકિટ રદ થઇ છે એમ મને કહેવાનું કારણ તો જુદું જ હતું, ઉતારુઓ બધા સિગરામની અંદર જ બેસે. પણ હું તો કુલી ગણીઉ, અજાણ્યો લાગું, તેથી મને ગોરા ઉતારુઆની પાસે બેસાડવો ન પડે તો સારું, એવી સિગરામવાળાની દાનત. સિગરામની બહાર, એટલે હાંકનારને પડખે ડાબી અને જમણી બાજુએ, એમ બે બેઠકો હતી. તેમાંની એક બઠક ઉપર સિગરામની કંપનીનો એક મુખી ગોરો બેસતો. એ અંદર બેઠો અને મને હાંકનારની પડખે બેસાડ્યો. હું સમજી ગયો કે આ કેવળ અન્યાય જ છે, અપમાન છે. પણ મેં એ અપમાનને પી જવું યોગ્ય ધાર્યું. મારાથી બળજોરી કરીને અંદર બેસી શકાય એવું તો નહોતું જ. હું તકરારમાં ઊતરું તો સિગરામ
જાય અને વળઈ મારે એક દિવસની ખોટી થાય; ને બીજે દિવસે વળી શું થાય એ તો દૈવ જાણે. એટલે હું ડાહ્યો થઇને બેસી ગયો. મનમાં તો ખૂબ કોચવાયો.
ત્રણેક વાગ્યે સિગરામ પારડીકોપ પહોંચ્યો. હવે પેલા ગોરા મુખીને હું જયાં બેઠો હતો ત્યાં બેસવાની ઇચ્છા થઇ. તેને બીડી પીવી હતી. જરા હવા પણ ખાવી હશે. એટલે એણે એક મેલું સરખું ગૂણિયું પડયું હતું તે પેલા હાંકનારની પાસેથી લઇ પગ રાખવાના પાટિયા ઉપર પાથર્યું ને મને કહ્યું, ‘સામી, તું અહીંયાં બેસ, મારે હાંકનારની પાસે બેસવું છે.’ આ અપમાન સહન કરવા હું અસમર્થ હતો. તેથી મેં બીતાં બીતાં તેને કહ્યું, ‘તમે
મને બેસાડ્યો એ અપમાન મેં સહન કરી લીધું; મારી જગ્યા તો અંદર બેસવાની, પણ તમે અંદર બેસીને મને અહીં બેસાડયો. હવે તમને બહાર બહેસવાની ઇચ્છા થઇ છે અને બીડી પીવી છે, તેથી તમે મને તમારા પગ આગળ બેસાડવા ઇચ્છો છો. હું અંદર જવા તૈયાર છું, પણ હું તમારા પગની પાસે બેસવા તૈયાર નથી.’
આટલું હું માંડ કહી રહું તેટલામાં તો મારા ઉપર તમાચાનો વરસાદ વરસ્યો અને પેલાએ મારું બાવડું ઝાલીને મને નીચે ઘસડવા માંડ્યો. મેં બેઠકની પાસેના પીતળના સળિયા હતા તે ઝોડની જેમ પકડી રાખ્યા, અને કાંડું ખડે તોયે સળિયા નથી છોડવા એમ નિશ્ચય
કર્યો. મારા ઉપર વીતી રહી હતી તે પેલા ઉતારુઓ જોઇ રહ્યા હત. પેલો મને ગાળો કાઢી રહ્યો હતો, ખેંચી રહ્યો હતો, ને મારીપણ રહ્યો હતો, અને હું ચૂપ હતો. પેલો બળવાન ને હું ચૂપ હતો. પેલો બળવાન ને હું બળહીન. ઉતારુઓમાંના કેટલાકને દયા આવી અને તેમનામાંના કોઅ બોલી ઊઠ્યાઃ ચાલ્યા અ, એ બિચારાને ત્યાં બેસવા દે; તેને નકામો માર નહીં. તેની વાત સાચી છે. ત્યાં નહીં તો તેને અમારી પાસે અંદર બેસવા દે.’ પેલો બોલી ઊઠ્યોઃ ‘કદી નહીં.’ પણ જરા ભોંઠો પડ્યો ખરો તેથી મને તેણે મારવાનું બંધ કર્યું, મારું બાવડું છોડ્યું. બેચાર ગાળો તો વધારે દીધી, પણ એક હૉટેન્ટૉટ નોકર પેલી બાજુએ હતો તેને પોતાના પગ આગળ બેસાડ્યો અને બહાર બેઠો. ઉતારુઓ અંદર બેઠા. સીટી વાગી સિગરામ ચાલ્યો. મારી છતી તો થડકતી જ હતી. હું જોવતો મુકામે પહોંચીશ કે નહીં એ વિશે મને શક હતો. પેલો મારી સામે ડોળા કાઢયા જ કરે. આંગળી બતાવી બબડયા કરેઃ
‘યાદ રાખ, સ્ટેંડરટન પહોંચવા દે, પછી તને ખબર પાડીશ.’ હું તો મૂંગો જ રહ્યો અને
મારી વહાર કરવા પ્રભૂને અરજી કરતો રહ્યો.
રાત પડી. સ્ટૅંડરટન પહોંચ્યા. કેટલાક હિંદી ચહેરા જોયા. મને કંઇક શાંતિ વળી.
નીચે ઊતરતાં જ હિંદીઓએ કહ્યુંઃ ‘અમે તમને ઇસા શેઠની દુકાને લઇ જવાને જ ઊભા છીએ. અમારાઉપર દાદા અબદુલ્લાનો તાર છે.’ હું બહું રાજી થયો. તેમની સાથે શેઠ ઇસા હાજી સુમારની દુકાને ગયો. મારી આસપાસ શેઠ અને તેમના વાણોતરો વીંટળાઇ વળ્યા.
મારા ઉપર જે વીતી હતી તેની વાત કરી. તેઓ બહુ દિલગીર થયા અને પોતાના કડવા અનુભવો વર્ણવી મને આશ્વાસન આપ્યું. મારે તો સિગરામ કંપનીના એજન્ટને મારા ઉપર વિતેલી જણાવવી હતી. મેં એજન્ટ ઉપર ચિઠ્ઠી લખી, પેલા માણસે ધમકી આપી હતી તે પણ જણાવ્યું, અને સવારે આગળ મુસાફરી થાય ત્યારે મને અંદર બીજા ઉતારુઓને પડખે જગ્યા મળે એવી ખાતરીની માગણી કરી. ચિઠ્ઠી એજન્ટને મોકલી. એજન્ટે મને સંદેશો
મોકલ્યોઃ ‘સ્ટૅંડરટનથી મોટો સિગરામ હોય છે અને હાંકનારા વગેરે બદલાય છે. જેની સામે તમે ફરિયાદ કરી છે તે માણસ આવતી કાલે નહીં હોય. તમને બીજા ઉતારુઓની પડખે જ જગ્યા મળશે.’ આ સંદેશાથી મને કાંઇક નિરાંત વળી. પેલા મારનારની ઉપર કાંઇ પણ કામ
ચલાવવાનો વિચાર તો મેં કર્યો જ નહોતો, એટલે આ માસનું પ્રકરણ અહિં જ બંધ રહ્યું.
સવારે મને ઇસા શેઠના માણસો સિગરામ પર લઇ ગયા. મને યોગ્ય જગ્યા મળી. કોઇ
જાતની હલાકી વિના તે જોહાનિસબર્ગ પહોંચ્યો.
સ્ટૅંડરટન નાનકડું ગામ. જોહાનિસબર્ગ વિશાળ શહેર. ત્યાં પણ અબદુલ્લા શેઠે તાર તો કર્યો જ હતો. મને મહમદ કમરુદ્દીનની દુકાનનાં નામઠામ પણ આપ્યાં હતાં. તેમનો
માણસ જ્યાં સિગરામ ઊભો રહેતો હતો ત્યાં આવેલ, પણ ન મેં તેને જોયો, ન માણસ
મને ઓળખી શક્યો. મેં હોટેલમાં જવાનો વિચાર કર્યો, બેચાર હોટેલનાં નામ જાણી લીધાં હતાં. ગાડી કરી, ગ્રેંડ નૅશનલ હોટેલમાં હાંકી જવા તેને કહ્યું. ત્યાં પહોંચતાં મૅનેજરની પાસ ગયો . જગ્યા માગી. મૅનેજરે ક્ષણ વાર મને નિહાળ્યો. વિવેકની ભાષા વાપરી. ‘હું દિલગીર છું, બધી કોટડીઓ ભરાઇ ગઇ છે,’ આમ કહી મને વિદાય કર્યો! એટલે મેં ગાડીવાળાને મહમદ કાસમ કમરુદ્દીનની દુકાને હાંકી જવાને કહ્યું. ત્યાં તો અબદુલ ગના શેઠ
મારી રાહ જ જોઇ રહ્યા હતા. તેમણે મને વધાવી લીધો. હોટેલમાં મારાઉપર વીતેલી વાત તેમને કહી બતાવી. તેઓ ખડખડ હસી પડ્યા. ‘હોટેલમાં તે વળી આપણને ઊતરવા દે કે?’
મેં પૂછ્યુંઃ ‘કેમ નહી?’
‘એ તો જ્યારે તમે થોડા દિવસ રહેશો ત્યારે જાણશો. આ દેશમાં તો અમે જ રહી શકીએ. કારણ, અમારે પૈસા કમાવા છે. એટલે, ઘણાંય અપમાન સહન કરીએ છીએ, મને પડયા છીઅ.’ એમ કહી તેમણે ટ્રાન્સવાસલમાં પડતાં દુઃખોનો ઇતિહાસ કહી સંભળાવ્યો.
આ અબદુલ ગની શેઠનો પરિચય આપણે આગળ જતાં વધારે કરવો પડશે. તેમણે કહ્યું, ‘આ મુલક તમારા જેવાને સારુ નથી. જુઓને, તમારે કાલે પ્રિટોરિયા જવું છે. તેમાં તમને તો ત્રીજા વર્ગમાં જ જગ્યા મળશે. ટ્રાન્સવાલમાં નાતાલ કરતાં વધારે દુઃખ. અહીં
આપણા લોકોને પહેલા કે બીજા વર્ગમાં ટિકિટ આપતા જ નથી.’
મેં કહ્યું, ‘તમે એનો પૂરો પ્રયત્ન નહી કર્યો હોય.’
અબદુલ ગની શેઠ બોલ્યા, ‘અમે કાગળવહેવાર તો ચલાવ્યો છે, પણ આપણા
માણસો ઘણા પહેલાબીજા વર્ગમાં બેસવા ઇચ્છે પણ શાના?’
મેં રેલવેના કાયદા માગ્યા. તે જોયા. તેમાં બારી હતા. ટ્રાન્સવાલના અસલી કાયદાઓ પારીકીથી નહોતા ઘડાતા. રેલવેના ધારાનું તો પૂછવું જ શું હોય.
મેં શેઠન કહ્યું, ‘હું તો ફર્સ્ટ કલાસમાં જ જઇશ. અને તેમ નહીં જવાય તો પ્રિટોરિયા અહીંથી સાડત્રીસ જ માઇલ છે ત્યાં હું ઘોડાગાડી કરીને જઇશ.’
અબદુલ ગની શેઠે તેમાં થતા ખર્ચ અને લાગતા વખત તરફ મારું ધ્યાન ખેંચ્યું; પણ મારી સૂચનાને અનુકુળ થયા, અને સ્ટેશન માસ્તર ઉપર ચિઠ્ઠી મોક્લી. ચિઠ્ઠીમાં હું બારિસ્ટર છું એમ તેણે જણાવ્યુઃ હમેશાં પહેલા વર્ગમાં જ મુસાફરી કરું છું એમ પણ જણાવ્યુ; અને તેને જવાબની રાહ જોવા જેટલો પહોંચીશ અને પહેલા વર્ગ ટિકિટ મેળવવાની આશા રાખીશ. આમાં મારા મનમાં થોડોક પેચ હતો. મેં એમ ધાર્યું હતું કે સ્ટેશન-માસ્તર
લેખિતવાર જવાબ તો ‘ના’નો જ આપશે. વળી કુલી બારિસ્ટર કોણ જાણે કેવાયે રહેતા હશે એ પણ એ કાંઇ વિચારી ન શકે. તેથી હું અણિશુદ્ઘ અંગ્રેજી પોશાકમાં તેના સામે જઇ ઊભો રહીશ, અનેતેની સાથે વાતો કરીશ એટલે સમજી જઇ તે કદાચ મને ટિકિટ આપશે. તેથી હું ફ્રોકકોટ, નેકટાઇ વગેરે ચડાવીને સ્ટેશને પહોંચ્યો. માસ્તરની સામે ગીની કાઢીને મૂકી અને પહેલા વર્ગની ટિકિટ માગી.
તેણે કહ્યું, ‘તમે જે મને ચિઠ્ઠી લખી છે કે?’
મેં કહ્યું, ‘એ જ હું. મને તમે ટિકિટ આપશે તો હું આભારી થઇશ. મારે પ્રિટોરિયા આજે પહોંચવું જોઇએ.’
સ્ટેશન-માસ્તર હસ્યો. તેને દયા આવી. તે બોલ્યો, ‘હું ટ્રાન્સવાલર નથી. હું હૉલેનડર છું. તમારી લાગણી સમજી શકું છું. તમારા તરફ મારી દિલસોજી છે. હું તમને ટિકિટ આપવા ઇચ્છું છું. પણ એક શરતે - જો તમને મારી રસ્તામાં ગાર્ડ ઉતારી પાડે અને ત્રીજા વર્ગમાં બેસાડે તો તમારે મને સંડોવવો નહીં, એટલે કે, તમારે રેલવે ઉપર દાવો ન કરવો. હું ઇચ્છું છું કે તમારી મુસાફરી નિર્વિઘ્ને પાર ઊતરો. તમે સજજન છો એમ હું જોઇ
શકું છું.’ આમ કહી તેણે ટિકિટ કાપી. મેં તેનો ઉપકાર માન્યો અને તેને નિશ્ચિત કર્યો.
અબદુલ ગની શેઠ વળાવવા આવ્યા હતા. આ કૌતક જોઇ તેઓ રાજી થયા, આશ્ચર્ય પામ્યા, પણ મને ચેતવ્યોઃ ‘પ્રિટોરિયા સાંગોપાંગ પહોંચો એટલે પત્યું. મને ધાસ્તી છે કે ગાર્ડ તમને પહેલા વર્ગમાં સુખે બેસવા નહીં દે. અને ગાર્ડ બેસવા દેશે તો ઉતારુઓ નહીં બેસવા દે.’
હું તો પહેલા વર્ગના ડબામાં બેઠો. ટ્રેન ચાલી. જર્મિસ્ટન પહોંચી ત્યાં ગાર્ડ ટિકિટ તપાસવા નીકળ્યો. મને જોઇને જ ચિડાયો. આંગળી વતી ઇશારો કરીને કહ્યુંઃ ‘ત્રીજા વર્ગમાં જા’. મેં મારી પહેલા વર્ગની ટિકિટ બતાવી તેણે કહ્યું, ‘તેનું કંઇ નહી; જા ત્રીજા વર્ગમાંં.’
આ ડબામાં એક જ અંગ્રેજ ઉતારુ હતો. તેણે પેલા ગાર્ડને ધમકાવ્યોઃ ‘તું આ ગૃહસ્થને કેમ પજવે છે? તું જોતો નથી કે એની પાસે પહેલા વર્ગની ટિકિટ છે? મને તેના બેસવાથી જરાયે અડચણ નથી.’ એમ કહીને ચાલતો થયો.
રાતના આઠેક વાગ્યે ટ્રેન પ્રિટોરિયા પહોંચી.
