આવ રે વરસાદ
રેય બ્રેડબ્રી
વિશ્વના પ્રથમ કોટિના લેખકોમાંના એક બ્રેડબ્રી (૧૯૨૦–૨૦૧૨)ની વાર્તાઓ અને નવલકથાઓમાં સાયન્સ ફિક્શનનો આભાસ હોય છે, પરંતુ સાહિત્ય કળાતત્ત્વ સર્વોચ્ચ હોય છે. એમની કથાઓ ઉપરથી અનેક ફિલ્મો બની છે, જેમકે ‘ફેરનહાઇટ ફોર–ફાઇવ–વન’.
મૂળ વાર્તા “ધ ડે ઇટ રેઈન્ડ ફોર એવર”
***
ઉજ્જડ ગામમાં આ સુકાભટ પ્રદેશમાં એક નાનકડી હોટેલ જમીન પર એક ફોલ્લા જેવી ઊભી હતી. આખો દિવસ માથે બળબળતો સૂરજ, હોટેલ પર આગ વરસાવતો હતો. ઉપર છાપરું અને ઓરડાઓ જાણે શેકાઈ જતા હતા. સાંજ પછી પણ ક્યાંય સુધી કોઈ લાઇટો બાળતા નહીં, કારણ કે પ્રકાશ એટલે ગરમી!
હોટેલના રહેવાસીઓ અંધારામાં નીચેના હોલમાં ફંફોસતા ચાલતા, જાણે હવાની એક ઠંડી લહેરખી શોધતા ન હોય!
એવી એક રાત્રે, બહાર વરંડામાં પડેલી જૂની ખખડધજ રોકિંગ ચેર પર ત્રણ વૃદ્ધો ચુપચાપ બેઠા હતા. — એક હતા હોટેલના માલિક મિ. ટર્લ, અને બીજા બે હતા મિ. સ્મિથ, અને મિ. ફ્રેમલી — હોટેલના રહેવાસીઓ.
ત્રણે ખુરશીઓ ઝુલાવી લહેરખી જેવો અનુભવ મેળવવાના વ્યર્થ પ્રયત્ન કરી રહ્યા હતા.
“મિ. ટર્લ એક એરકંડિશનર નખાવો તો સરસ કામ થાય”
“મિ. સ્મિથ” ટર્લે કહ્યું “એવી વસ્તુઓ માટે પૈસા નથી”
બંને રહેવાસીઓ થોડાંક છોભીલાં પડી ગયાં. છેલ્લાં એકવીસ વર્ષથી તેમણે ભાડું જ ચૂકવ્યું ન હતું!
લાંબો સમય ચુપચાપ રહ્યા પછી એક નિસાસો નાખીને બોલ્યા “શા માટે આપણે આ નરકમાં પડ્યા છીએ? બોરિયાબિસ્તરા ઉપાડી ચાલો આપણે કોઈ નાનકડા શહેરમાં ચાલ્યા જઈએ. આ રોજની બાળી નાખતી ગરમી અને અવિરત પરસેવાથી તો છુટકારો મળે!”
મિ. ટર્લે શાંતિથી જવાબ આપ્યો “કોણ ખરીદશે આ ઉજ્જડ ગામની હોટેલ? ના ભઈ ના, જ્યાં છીએ ત્યાં સારા છીએ. રાહ જોઈએ મહાન દિવસ ૨૯ જાન્યુઆરીની.
૨૯ જાન્યુઆરી.
આખા વર્ષમાં આ એક જ દિવસ છે, જ્યારે વરસાદ ગાંડોતૂર થઈને અહીં તૂટી પડે છે.
મિ. સ્મિથે પોતાની જરીપુરાણી ઘડિયાળ જોઈ. બોલ્યા “હવે કેટલી વાર? ૨૯ જાન્યુઆરીને હવે ફક્ત બે કલાક અને અઢાર મિનિટની જ વાર છે, પણ મને આખા આકાશમાં એક નાનીસરખી વાદળીયે દેખાતી નથી.”
“જુઓ હું જન્મ્યો ત્યારથી હું જોતો આવ્યો છું કે ૨૯મી જાન્યુઆરીએ વરસાદ પડે જ છે. “મિ. ટર્લે આવેશપૂર્વક કહ્યું “અને જો એકાદ દિવસ મોડું થાય તો હું કંઈ ભગવાન પાસે રાવ કરવા દોડી જવાનો નથી.”
મિ. ફ્રેમલીએ પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી નજર ફેરવી અને ધીમેકથી બોલ્યા “કદાચ વેપાર અને જાહોજલાલી અહીં પાછા આવે તો?”
મિ. સ્મિથ ઉકળ્યા “બિલકુલ નહીં! જાહોજલાલી કદી નહીં. શરત મારવી છે? વરસાદ પણ નહીં પડે આજ નહીં કાલ નહીં કદી નહીં!”
આકાશમાં જાણે કાણું પડી ગયું હોય તેવા પીળા પડી ગયેલા ચંદ્રને આ ત્રણે વૃદ્ધો તાકી રહ્યા.
સવારે ગરમ હવાની લહેરખી હોટેલની ધાબા પડી ગયેલી દીવાલ પર લટકતા કેલેન્ડરનાં પાનાં ફેરવવા માંડી.
૨
ત્રણે સુકલકડી વૃદ્ધો વરંડા પર ઊભા રહી આકાશ તરફ જોઈ રહ્યા.
જાન્યુઆરી ૨૯
“દયાનો એક છાંટો પણ નહીં”
“હજુ તો પરોઢ જ થયું છે. ઘણો ટાઇમ છે”
“મારી પાસે નથી” ફ્રેમલી બોલ્યા અને ધીરે ધીરે લથડતા પગે ઉપર પોતાના ઓરડામાં ચાલ્યા ગયા અને પોતાની શેકાઈ ગયેલી પથારી પર લાંબા થઈ ગયા — બપોર સુધી.
મિ. ટર્લે બૂમ મારી “મિ. ફ્રેમલી”
“આપણે સાલા રણના થોર જેવા છીએ” ફ્રેમલી બોલ્યા “અરે થોરને પણ એકાદ ઘૂંટડો પાણી જોઈએ, પછી આખું વર્ષ ભલે કંઈ જ ન મળે. આપણે તો સાલા થોરથી પણ ગયા. હું અહીં જ સૂતો રહીશ જ્યાં સુધી વરસાદનાં ટીપાં છાપરા પર નહીં ઝીંકાય. મરી જઉં તોય ભલે.”
“તમારી પ્રર્થનામાં દમ રાખો, અને છત્રી તૈયાર રાખો” મિ. ટર્લે કહ્યું.
સાંજ પડી કે છાપરા પર વરસાદનાં ફોરાંનો ટપટપાટ સંભળાયો.
મિ. ફ્રેમલી બરાડી ઊઠ્યા “મિ. ટર્લ રહેવા દો, રહેવા દો. મને ખબર છે કે તમે બગીચાના હોઝથી પાણી છાંટી રહ્યા છો. તમારા પ્રયત્ન માટે થેંક્યુ.”
“જા સાલા બાર મહિના હજુ? હવે રાહ જોવાય તેમ નથી” મિ. સ્મિથ પોતાની બે સૂટકેસ લઈને બહાર આવ્યા અને ધબ લઈને સૂટકેસને વરંડા પર મૂકી.
ટર્લ આતુરતાથી બોલ્યા “મિ. સ્મિથ તમે ત્રીસ વર્ષ પછી આમ ચાલ્યા જશો?”
મિ. સ્મિથે કહ્યું “આયર્લેન્ડમાં મહિનામાં વીસ દિવસ વરસાદ પડે છે. હું ત્યાં કોઈ કામ શોધી કાઢીશ. વરસાદમાં ખુલ્લે માથે રખડીશ, ખુલ્લું મોં રાખીને વરસાદનાં ફોરાં ઝીલીશ.”
મિ. ટર્લે વિચાર્યું કે આને રોકવાનો ઉપાય શું?
“તમે ચાલ્યા જશો? તમારે મને ભાડાના નવ હજાર ડોલર આપવાના બાકી છે.”
મિ. સ્મિથને જાણે પેટમાં કોઈએ મુક્કો માર્યો હોય તેવું લાગ્યું. આંખો તે દુઃખ ઢાંકી શકી નહીં.
“ના ના મારો એવો મતલબ ન હતો” મિ. ટર્લે કહ્યું “એટલે દૂર શા માટે? અહીં સિઆટલમાં અઠવાડિયામાં બે ઇંચ વરસાદ પડે છે, ત્યાં ચાલ્યા જજો. બને તો પૈસા મોકલાવજો, નહીં તો કંઈ જ નહીં. પણ રાત સુધી રોકાઈ જાવ. ઠંડક થતાં શહેરના બસસ્ટેન્ડ સુધી ચાલ્યા જજો”
“અત્યારથી રાત સુધી કંઈ જ બદલાવાનું નથી”
૩
“વિશ્વાસ રાખો. જ્યારે કંઈ જ ન હોય ત્યારે એક ટેકો વિશ્વાસનો જ હોય” મિ. ટર્લે કહ્યું “આવો અહીં ઊભા રહો મારી પાસે અને વરસાદ વિશે વિચારો. બસ મારી આ છેલ્લી વાત રાખો”
“શું વિચારું? “મિ. સ્મિથ તડૂક્યા “વરસાદ હે મારા વહાલા વરસાદ તું આવ અહીં આવ… એવું બધું?”
“હા કંઈ પણ કંઈ પણ.”
મિ. સ્મિથ પોતાની બે જીર્ણ સૂટકેસ વચ્ચે પાંચથી છ મિનિટ ઊભા રહ્યા.
આ બે વૃદ્ધોનો શ્વાસોશ્વાસનો અવાજ જ નીરવતાને ભાંગતો હતો.
છેલ્લે મિ. સ્મિથ વાંકા વળ્યા અને બંને સૂટકેસનાં હેન્ડલ પકડ્યાં પ્રયાણ માટે
અને ત્યાં જ મિ. ટર્લ કાને હાથની છાજલી કરી અને કંઈક સાંભળવા આગળ નમ્યા.
મિ. સ્મિથ પણ સ્થિર થઈ ગયા.
દૂર ટેકરીઓ પરથી એક હળવો ઘરઘરાટ આવ્યો હોય તેવું લાગ્યું
“વાવાઝોડું” મિ. ટર્લ બબડ્યા
અવાજ મોટો થયો અને ટેકરીઓ પાસે કંઈક વાદળ જેવું દેખાયું.
મિ. સ્મિથ પગને ટેરવે ઊંચા થયા જોવા માટે.
ઉપરને માળે મિ. ફ્રેમલી પણ બારી પાસે સ્ટેચ્યુ ઓફ લિબર્ટીની માફક ખોડાઈ ગયા.
મિ. ટર્લની આંખો પહોળી થઈ ગઈ. ખોવાયેલા વહાણના ટંડેલને જાણે જમીનનાં દર્શન થયાં. તે બરાડી ઊઠ્યાં “જુઓ જુઓ”
છેલ્લી ટેકરી પાર કરીને, ધૂળની પાંખો ફેલાવી, ગર્જન, અવાજોનું ઝુંડ આવી પહોંચ્યું.
વીસ દિવસ પછી આ પહેલી મોટર કાર આ ધૂળિયા ઉજ્જડ ગામની મિ. ટર્લની હોટેલ સામે મરણતોલ અવસ્થામાં આવી અને ફસડાઈ પડી.
મિ. ટર્લની મિ. સ્મિથ સામે જોવાની હિંમત ચાલી નહીં.
મિ. સ્મિથે ઉપરના માળ તરફ જોયું.
ઉપરથી મિ. ફ્રેમલીએ પણ આ કારને મરણતોલ અવસ્થામાં જોઈ.
કારના છેલ્લા અવાજો તેનું મૃત્યુ ઇંગિત કરતા હતા. અગ્નિ વરસાવતો સૂર્ય અને બળતા રસ્તા પોતાનું કામ કરી ગયા.
આ જૂની બાબા આદમના જમાનાની કાર હવે છેલ્લા શ્વાસ લઈ રહી હતી.
૪
ડ્રાઇવરની સીટ પર બેઠેલી વૃદ્ધા આ ત્રણે પુરુષોને જાણે આંખોથી કહી રહી હતી “આ કાર મારો મિત્ર બહુ જ માંદો છે. મારો ખૂબ જ જૂનો મિત્ર છે. તેના અંતિમ શ્વાસ સુધી હું તેની સાથે જ રહીશ.”
કારના છેલ્લા ઘરઘરાટ પૂરા થયા અને તેનું પ્રાણપંખેરુ ઊડી ગયું ત્યાં સુધી મહિલા પોતાની સીટ પર બેઠી રહી. પછી તેમણે આ ત્રણે વૃદ્ધોની સામે જોયું, એક ઉદાસ સ્મિત તેમના મોં પર આવ્યું અને તેમણે પોતાનો હાથ ઊંચો કર્યો.
મિ. ફ્રેમલીને પોતાને નવાઈ લાગી કે તેમણે બારીમાંથી જવાબ આપતો હાથ ઊંચો કર્યો.
વરંડા પર મિ. સ્મિથ બબડ્યા”ગજબ છે! આ વાવાઝોડું નથી તો પણ મને નિરાશા કેમ નથી થતી?”
મિ. ટર્લ ગાડી પાસે પહોંચી ગયા “અમને તો હતું કે વાવા. ખેર જવા દો. મારું નામ છે ટર્લ, જો ટર્લ” અને હાથ લાંબો કર્યો.
મહિલાએ હાથ મિલાવ્યો અને નિર્મળ આંખો વડે મિ. ટર્લ સામે જોઈ અને ઓળખાણ આપી” મિસ બ્લાન્શે હિલગુડ. ગ્રીનલેન્ડ કોલેજની ગ્રેજ્યુએટ, અપરિણીત, સંગીત શિક્ષિકા. ગ્રીનસિટી આયોવામાં ત્રીસ વર્ષ સ્કૂલના સંગીતવિભાગમાં સેવાઓ આપી. બાળકોને વાયોલિન, પીઆનો, વીણા વગેરેની તાલીમ આપી, કાર્યક્રમો કર્યા અને કરાવ્યા. હવે નિવૃત્ત થઈ મારો આ થોડોક સરસામાન લઈ ને કેલિફોર્નિયા જઈ રહી છું.”
પેલી મરણ પામેલી કાર તરફ જોઈ અને મિ. ટર્લ બોલ્યા” હવે તમે ક્યાંયે જઈ શકો તેવું લાગતું નથી”
“હા મને પણ એવું જ લાગે છે. પણ કંઈ થઈ ના શકે?” કાર તરફ ચીંધી મહિલાએ કહ્યું.
“હા થાય ને! આ પૈડાંઓનો વાડ બનાવવામાં ઉપયોગ થાય, બ્રેક ડ્રમમાંથી એક ઘંટ બનાવાય, અને બાકી રહેલા ભાગ, આપણા આ ગાર્ડનમાં સરસ રીતે ગોઠવી અપાય”
મિ. ફ્રેમલીએ બારી પરથી બૂમ મારીને કહ્યું “અરે ભાઈ આ ગાડી મરી ચૂકી છે. હવે સહુ અંદર તો આવો!”
મિ. ટર્લ નાટકીય અદાથી બોલ્યા “આવકાર છે મિસ હિલગુડ, મારી આ રણપ્રદેશની’ જો ટર્લ હોટેલ’માં આજની રાત અહીં જ રહી જાવ-ભાડું નહીં લાગે. કાલે સવારે, અમારી ખખડધજ ફોર્ડમાં તમને શહેર સુધી પહોંચાડવાની વ્યવસ્થા કરીશું”
મિસ હિલગુડને હળવેકથી ગાડીમાંથી ઉતાર્યાં. કારમાંથી પાછી એક ઘરઘરાટ થઈ, જાણે કારે આ છેલ્લી વિદાયનું દુઃખ પ્રદર્શિત કર્યું.
“મારા બે મિત્રો — એક આ કાર પુરુષ મિત્ર અને બીજી આ વીણા મારી સહેલી. હળવેકથી ઉતારી લેશો?”
“મિ. સ્મિથ, જરા હાથ આપોને”
મિ. ટર્લ અને મિ. સ્મિથે કવરમાં બંધ વીણાને ઉપાડી, અને અંદર લઈ જવા માટે ચાલ્યાં.
મિ. સ્મિથે ઠેબું ખાધું. હિલગુડ અને ટર્લ બંને બોલી ઊઠ્યાં “સાવધાન”
૫
મિ. સ્મિથ ગુસ્સામાં બોલ્યા “કયા ગધેડાએ રસ્તા વચ્ચે આમ સામાન રાખ્યો છે?” અને યાદ આવ્યું કે કોણે રાખ્યો છે!
શરમથી લાલ થઈ ગયા
અંદર આવ્યાં. સામાન ગોઠવી, ટેબલ પર મીણબત્તી જલાવી, પ્લેટો ગોઠવી અને સહુ જમવા બેઠાં.
“મિસ હિલગુડ તમારા વિશે કંઈક કહોને!”
મધુર રણકતા કંઠે મિસ હિલગુડ બોલ્યાં “બાળપણથી હું સંગીતકારોમાં ખોવાયેલી રહી. બિથોવન, બાખ, મોઝાર્ટ વગેરે વગેરે. જોતજોતામાં તો હું ૨૯ વર્ષની થઈ ગઈ! બાળકોને તાલીમ અને તાળિયોના ગડગડાટમાં હું ક્યાં ખોવાઈ ગઈ? હું તો ચાળીસ વટાવી ગઈ. અને હું કાલે ૭૧ની થઈ. હા પુરુષો હતાં મારી જિંદગીમાં, પણ કેવા? દસમે વર્ષે જેમણે ગાવાનું બંધ કરી દીધેલું અને બારમે વર્ષે તો ઊડવાનું પણ બંધ! હું હંમેશાં માનતી આવી છું કે આપણે ઊડવા માટે જ સર્જાયેલાં છીએ – ગમે તે રીતે – ગાઈને – વગાડીને – નાચીને – લખીને- ચિત્રો દોરીને ગમે તે રીતે. પણ મારી આસપાસ જે પુરુષો હતા તે બધા જાણે દુનિયાભરનું લોઢું રગોમાં ભરીને બેઠા હોય તેવા ભારેખમ હતા. બસ કાળા સૂટ, ટાઈ, ચકચકતા જુતામાં સજ્જ થઈ જિંદગીમાં પગ ઘસડ્યે જતા હતા.”
“અને મેડમ તમે ઊડી નીકળ્યાં!”
“હું ત્યારે તો મનમાં જ ઊડી હતી. અહીં ત્યાં – વાંસળી-પિયાનો-વીણા આ બધામાં ઊડતી રહી. અને પામી શું? વાહ મિસ હિલગુડ સરસ વગાડ્યું, વાહ મિસ હિલગુડ તમે તો અમારા કાર્યક્રમને ચાર ચાંદ લગાડી દીધા, ઉત્સવનો રંગ રાખી દીધો વગેરે વગેરે. કોઈને ખરેખર સંગીત સાંભળમાં જરીક પણ રસ ન હતો. મેં વિચાર્યું કે શિકાગો, કે ન્યૂ યોર્ક જઉં. સલાહ મળી કે ત્યાં મોટા સંગીતકારો વચ્ચે તમે વામણાં થઈ જશો તેથી અહીં જ રહો. કહેનારા પોતે તો ચાલ્યા ગયા, અને હું ઉજ્જડ ગામમાં એરંડો થઈ ને રહી. સાઠ વર્ષે મને થયું કે કોઈ સાંભળે કોઈ સંગીત માણે એવા શ્રોતાઓની સામે વગાડું. મેં હવે પાંખ ફેલાવી. હવે મારે ખરેખર ઊડવું હતું”
“ઓ તમે એટલા માટે કેલિફોર્નિયા જાવ છો?”
“ગમે ત્યાં, જ્યાં કોઈ પણ મને સાંભળવા તૈયાર હોય ત્યાં”
થોડી વાર પછી મિસ હિલગુડે એક પ્લેટ ઉપાડી, અને ઉપરના માળે ગયાં. મિ. ફ્રેમલીને જગાડ્યા, તેમની બોજલ આંખો ખૂલી, ત્યારે સામે પ્લેટ ધરી અને કહ્યું “લો જમી લો”
“શું વાતો કરી તમે સહુએ?”
“કાલે બધું જ કહીશ. હમણા જમી લો” કહી મિસ હિલગુડ નીચે ઊતરી આવ્યાં.
વીણાનું કવર ખોલતાં ખોલતાં તેમણે કહ્યું “જમણ પેટે કંઈક આપી દઉં”
“અરે ના ના, જમણ મારા તરફથી છે” મિ. ટર્લ બોલ્યા.
નકારમાં માથું ધુણાવી મિસ હિલગુડે વીણા કવરમાંથી બહાર કાઢી.
૬
સરસ્વતીની કોતરણીવાળી આ વીણા અદ્ભુત લાગતી હતી.
મિસ હિલગુડ વીણા પાસે ગોઠવાયાં. બંને વૃદ્ધો પોતપોતાની ખુરશી પર ટટ્ટાર બેસી ગયા.
હિલગુડની આંગળીઓ જરીક વીણાના તાર પર ફરી અને સૂરો, ઠંડા પવનની શાતા આપતા છાપરે જઈ અથડાયા અને હોટેલને ખૂણે ખૂણે ફરી વળ્યા.
મિ. ફ્રેમલીએ ઉપરથી જ બૂમ મારી “શું થઈ રહ્યું છે ત્યાં”
પણ સાંભળે કોણ?
આંગળીઓ તાર પર રમવા માંડી અને જાણે સૂરાવલીઓનો વરસાદ તૂટી પડ્યો. છાપરા પર, ખૂણે ખૂણે, દરેક ઓરડામાં, દરેક શેકાઈ ગયેલી પથારીઓ પર આ વરસાદ વરસી રહ્યો અને ખુલ્લી બારીઓમાંથી જાણે વાછટ આવતી હોય તેમ ચીજવસ્તુઓ પણ આ વરસાદમાં ભીંજાવા માંડી.
આ સૂરોનો વરસાદ હવે રોજ રાત્રે પડવા લાગ્યો. હવે છાપરા પર હોઝથી પાણી છાંટવાની જરૂરત રહી નહીં.
પચાસ વર્ષની અનાવૃષ્ટિનો અંત આવી ગયો.
આવી ગયો સમય હવે લાંબા લાંબા લાંબા વરસાદનો.
આવરે વરસાદ. આવરે વ ર સા દ
