સોરઠી બહારવટીયા
ભાગ -૩
(મોવર સંધવાણી)
©COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as NicheTech / MatruBharti.
MatruBharti / NicheTech has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
NicheTech / MatruBharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
નિવેદન
(પહેલી આવૃત્તિ)
સોરઠી સાહિત્યનું એક વિશેષ અંગ આજે સમેટાઈ જાય છે. માથા પરથી એક ગાંસડીનો બોજો નીચે ઉતારીને પ્રવાસી રાહતનો એક નિઃશ્વાસ નાખે છે. એક દસકાની અવધ નજીક દેખાય છે.
થોડાએકને અળખામણું, ઘણા મોટા સમુદાયનું આદરપાત્ર અને મને પોતાને તો પ્રિય કર્તવ્ય સમું આ બહારવટિયાનું ઈતિહાસ-સંશોધન બની શક્યું તેટલું સ્વચ્છ અને પ્રામાણિક બનાવવા હું મથ્યો છું. ઘણાઘણાઓએ મારી સહાયે આવીને બીજી રીતે દુષ્પ્રાપ્ય એવી નક્કર હકીકતો મને ભળાવી છે. એમાંના અમુક સહાયકોને તો હું ઇતિહાસના પાકા અભ્યાસીઓ માનું છું. આ બહારવટા-પ્રકરણમાં એક મહત્ત્વની ઐતિહાસિકતા ભરી હોવાથી તેઓની શ્રદ્ધાની હૂંફ કુતર્કોના થોડા સુસવાટોની સામે મને રક્ષણ આપી રહી છે. તેઓનાં કોઈનાં નામ અત્રે લખવાની મને મંજૂરી નથી કેમ કે બહારવટાપ્રકરણનું રાજદ્વારીપણું હજુ સમયદેવે સૌરાષ્ટ્રનાં દેશી રજવાડાંમાંથી ભૂંસી નથી નાખ્યું.
બે વર્ષો સુધી આ વિષય પર રજૂ થયેલા છૂટાછવાયા વિચારો તપાસીને, તેમ જ આને લગતું યુરોપી સાહિત્ય બન્યું તેટલું પચાવીને, મારી લાંબી મીમાંસા પણ અત્રે રજૂ કરી દઉં છું. એને હું વિચારશીલ આપ્તજનોની નજર તળેથી કઢાવી ગયો છું. તેઓએ મારી વિચારસરણી પર પોતાની વિવેકદૃષ્ટિની મોહર ચાંપી છે.
હું તો માત્ર એટલું જ સૂચવું છું કે કોઈ પણ એક યુગ અન્ય યુગને નરી પોતાની જ વર્તમાન વિચારણાની તુલાએ ન્યાયપૂર્વક ન તોળી શકે. ભૂતકાળના સંસ્કારોનું મૂલ મૂલવવા બેસતાં પહેલાં સર્વદેશીય, ઉદાર અને વિગતોમાંથી સાચો પ્રાણ તારવનારી દૃષ્ટિ જરૂરી છે. તે સિવાય તો યુગ એટલો વેગથી ધસે છે કે ગઈ કાલ અને આજ વચ્ચે પણ દૃષ્ટિભેદનાદરિયા ખોદાય છે; એટલે એ વેગીલી મનોદશાની સામે તો ભૂત-વર્તમાનનો કોઈ કલ્યાણ સંયોગ સંભવતો જ નથી. પણ અતીતનો અનુભવો-સંઘરો જેઓને મન કંઈકેય ઉપકારક હોય, તેઓને આવાં ઇતિહાસ-પ્રકરણોમાંથી તેજસ્વી વર્તમાન સર્જાવવા માટે મહાન પ્રાણબળ જડી રહેશે. મારી ફરજ એવી એક દૃષ્ટિ આપીને વેગળા રહેવાની સમજી હું વિરમું છું.
રાણપુર : શ્રાવણ સુદ બીજ, ૧૯૮પ (ઈ. સ. ૧૯ર૯)
ઝવેરચંદ મેઘાણી
(ત્રીજી આવૃત્તિ)
‘બહારવટાંની મીમાંસા’ એ શીર્ષક હેઠળ જે ૮૦ પાનાંનો પ્રવેશક આગલી આવૃત્તિઓમાં મૂકેલ હતો, તેનો મેં ‘ધરતીનું ધાવણ’એ નામના મારા લોકસાહિત્ય પરના વિવેચનાત્મક લેખોના સંગ્રહમાં સમાવેશ કરી નાખીને આ પુસ્તકનો બોજો ઉતાર્યો છે. લોકસાહિત્ય વિશેનાં મારાં બધાં પુસ્તકોની સળંગ સમગ્ર સમજણને સારુ ‘ધરતીનું ધાવણ’ અને ‘લોકસાહિત્ય’ એ બે લેખકસંગ્રહો
• વાચકે જોવા જ જોઈશે.
• ૧૯૯૭ની સંકલિત આવૃત્તિ : ‘લોકસાહિત્ય : ધરતીનું ધાવણ.’
કાદુ મકરાણી, ગીગો મહિયો વગેરેના આમાં મુકાયેલા કેટલાક કિસ્સાઓમાં આધારભૂત અને ચોટદાર કેટલીક માહિતી આપનાર જે વ્યક્તિનો નામોલ્લેખ જાણીબૂજીને આગળ કર્યો નહોતો (કેમ કે તે વ્યક્તિને પ્રકટ થવાની અનિચ્છા હતી.) તેનું નામ અત્યારે આપી શકાય છે, કારણ કે એ હવે આ પૃથ્વી પર નથીઃ એનું નામ શંકરપ્રસાદ હરપ્રસાદ દેસાઈ.
થોડાએક મહિના પર અમદાવાદ હતો. એલિસબ્રિજ પર પગપાળો ચાલ્યો જતો હતો. એકાએક એક ભાઈએ મારી સાથે થઈ જઈને વાત શરૂ કરીઃ “મારે તમને ઘણા વખતથી કંઈક કહેવું છે. ‘સોરઠી બહારવટિયા’ ભાગ ત્રીજામાં રામા વાળાની વાત આવે છે તેમાં અમારું ગોંડનું... ગામ ભાંગ્યાનો ઉલ્લેખ છે. તે વખતે હું હાજર હતો. હું એ જ પટેલનો દીકરો. રાતે આવ્યા... મને રોક્યો... મારા હાથમાં દીવો લેવરાવી મને આખું ઘર બતાવવા લીધો સાથે. મને કહે કે, ‘બીશ મા; તને કોઈ નહિ મારે.’ મને એક જણ છરી મારવા આવેલો, તેને આગેવાને મનાઈ કરી દીધી, મને ગામમાં બીજે ઘેર લૂંટવા ગયા ત્યાંય સાથે લીધેલો; અને એક ઘરમાંથી ગલાલ હાથ આવ્યો તે લઈને મારે માથે-મોંયે લગાડતો.
બહારવટિયો બોલતો કે ‘છોકરા, તને તારાં માવતર તો કોણ જાણે કયે દી ગલાલે રમતો (લગ્નમાં) કરશે, આજ તો હું રમાડી લઉં !”
આ વાત કરનારનું નામ ભાઈ ઘુસાલાલ.
મોવર સંધવાણી અને વાલા મોવર સાથે પોતાના પિતાને કેવી રીતે ભેટો થયેલો તેની ફક્કડ ઘટના શ્રી ધનસુખલાલ મહેતાએ પોતાની આત્મકથા ‘આથમતે અજવાળે’માં આપી છે.
પિતા વઢવાણમાં એજન્સીના ડેપ્યુટી એજ્યેકેશનલ ઇન્સ્પેક્ટર હતા. બાળકોને પોતે આ પ્રમાણે વાત કરતા : “તે વખતે મોરનો ત્રાસ કાઠિયાવડમાં ઘણો હતો. એક વખત રાતના, બળદના સગરામમાં હું અને તમારી બા એક ગામથી બીજે ગામ જતાં હતાં. સ્ટેટ તરફથી અમારા રક્ષણ માટે એક સવાર મળતો તે સગરામ પાછળ રહેતો. અચાનક, બે ગામની વચ્ચે, ખેતરમાં તાપણાં જણાયાં, અને અમારા સગરામને એક પરિચિત આદમી લાગુ થઈ ગયો. સવારે તેમ જ સગરામવાળાએ મને ધીમે રહીને કહ્યુંઃ ‘સાહેબ, આવી બન્યુંઃ મોરની છાવણી લાગે છે.’ વસ્તુસ્થિતિ જોઈને મેં સગરામ ઊભો રખાવ્યો; કુંજાનું પાણી ઢોળી નાખીને કુંજો લઈને હું તે તાપણા ભણી જવા માંડ્યો. લાગુ પાડેલો આદમી પણ અજબ થઈ ગયો. હું તો સીધો એ તાપણા પાસે જઈને ઊભો રહ્યો. બહારવટિયાઓ વાળુ કરતા હતા. મેં તેમાંના એકને કહ્યું, ‘પાણી થઈ રહ્યું છે, અને મારી બૈરીને તરસ લાગી છે. આટલું ભરી આપશો ?’
ક્ષણભર તેમણે એકેકની સામું જોયું, અને પછી પાણી ભરી આપ્યું. પોતે જમતા હતા એટલે એમના ધર્મ પ્રમાણે એમાંના એકે કહ્યું, “ખાવા બેસશો ? પણ ખાવામાં તો માત્ર રોટલા, મીઠું અને લસણિયો મસાલો છે.’ મેં હા પાડી અને પહેલે જ કોળિયે મીઠાની ચપડી મોંમાં નાખી અને હું હસી પડ્યો. તેમનો સરદાર બોલી ઊઠ્યો, ‘તમે મને ઓળખો છો ?’ મેં જવાબ આપ્યો, ‘મોર અને વાલિયાને કોણ નથી ઓળખતું ? પણ હવે રજા આપો તો પાછો જાઉં, કારણ કે બહુ મોડું થઈ ગયું છે.’
મોર મને ભેટ્યો અને બોલ્યો, ‘કૃષ્ણલાલભાઈ, ભારે કરી હોં !તમે પણ પાકા નીકળ્યા. પણ અમારું મીઠું ખાધું એટલે આજથી આપણે દોસ્ત. હવે મુસાફરીમાં આવા સવાર-બવાર રાખતા નહિ. અમને બધી ખબર પડે છે. રાતના તમે નીકળશો એટલે મારા બે માણસ સગરામ સાથે થઈ જશે. છતાં જરૂર પડે તો આટલો બોલ કોઈને કહેશો તો કાઠિયાવાડમાં કોઈ બીજા બહારવટિયાની તાકાત નથી કે મોરના દોસ્તને લૂંટે.’
જયસુખલાલના જન્મ સમયે વાલિયો જાતે આવીને રૂમાલ અને સવા રૂપિયો આપી ગયો હતો.
શ્રી મૂળચંદભાઈ આશારામ શાહ મળે છે ત્યારે મોવર સાથે એમના પિતાને પડેલો પ્રસંગ સાંભળવા આવવા કહે છે.
જૂના સૌરાષ્ટ્રને ઉછંગે આળોટી ગયેલાં આ ગુજરાતી અમલદારકુટુંબોનાં દિલોમાં આજે પણ પડઘા ઊઠે છે - એ કાઠિયાવાડી અસલવટનાં.
૧૯૪૪ ઝવેરચંદ મેઘાણી
(પાંચમી આવૃત્તિ)
લેખકના અવસાન પછી બહાર પડેલા એમના પુસ્તક ‘છેલ્લું પ્રયાણ’માં બહારવટિયા રાયદેનું વૃત્તાંત મુકાયેલં. એ વૃત્તાંતનું વધુ યોગ્ય સ્થાન અહીં લાગવાથી ત્રીજા ભાગમાં ઉમેર્યું છે.
‘રસધાર’ની માફક આ કથાઓમાં આવતા દુહા-છંદોની અશુદ્ધિઓ શ્રી રતુભાઈ રોહડિયા અને શ્રી તખતદાન રોહડિયાએ તારવી આપી એ બદલ એમના આભારી છીએ. આ બે મિત્રોએ સૂચવેલી શુદ્ધિઓ ઉપરાંત બાકીના તમામ કાવ્યાંશોની અતિ ઝીણવટભરી ચકાસણી કરી આપવાનું પ્રીતિકાર્ય શ્રી મકરન્દ દવેએ પોતાની નાજુક તબિયતને ગણકાર્યા વિના કર્યું એ ‘સોરઠી બહારવટિયા’
અને ‘રસધાર’નાં સુવર્ણજયંતી સંસ્કરણોનું એક સંભારણું બન્યું છે.
તળપદા સોરઠી શબ્દો અને રૂઢિપ્રયોગોની અર્થસારણી ‘રસધાર’(ભાગ-પ)માં છે એ આ કથાઓના વાચકોને પણ ઉપયોગી થશે.
૧૯૮૧ જયંત મેઘાણી
મોવર સંધવાણી
(સંવત ૧૯૩૪-૧૯૪૦ : ઇ.સ. ૧૮૭૮-૧૮૮૪)
ઐતિહાસિક વિગતો
સ્વ. જસ્ટિસ બીમનઃ
“ન્ટ્ઠજં ટ્ઠહઙ્ઘ કટ્ઠિ ંરી ખ્તિીટ્ઠીંજંર્ ક ંરીદ્બ ટ્ઠઙ્મઙ્મ, ર્સ્રુટ્ઠ જીટ્ઠઙ્ઘરુટ્ઠહૈ, ંરી ર્ઇહ્વૈહ ર્ૐર્ઙ્ઘર્ ક દ્ભટ્ઠંરૈટ્ઠુટ્ઠિઃ** ર્સ્રુટ્ઠ જીટ્ઠઙ્ઘરુટ્ઠહૈ ુટ્ઠજ ર્‘ેં’ ર્કિ અીટ્ઠજિ, ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠ ંર્રેજટ્ઠહઙ્ઘ જર્િંૈીજ, િંેીર્ િ ઙ્મીખ્તીહઙ્ઘટ્ઠિઅ, રટ્ઠદૃી ખ્તટ્ઠંરીિીઙ્ઘ ટ્ઠર્હ્વેં રૈજ હટ્ઠદ્બી. ર્ૐુ, ર્કિ ીટટ્ઠદ્બઙ્મી, રીર્ ીદૃિર્ંર ર્ઝ્રર્ઙ્મહીઙ્મ ઁરૈઙ્મઙ્મૈજ દ્બટ્ઠષ્ઠિરૈહખ્ત ટ્ઠર્ઙ્મહખ્ત ંરી ર્િટ્ઠઙ્ઘ ર્ં ઇટ્ઠર્દ્ઘાં ુૈંર રૈજ જૂેટ્ઠઙ્ઘર્િહર્ ક ષ્ઠટ્ઠદૃટ્ઠઙ્મિઅ ટ્ઠહઙ્ઘર્ કકીિીઙ્ઘ ંરી ર્ઝ્રર્ઙ્મહીઙ્મ, ટ્ઠકીંિ રટ્ઠદૃૈહખ્ત ીહખ્તટ્ઠખ્તીઙ્ઘ રૈદ્બ ૈહ કિૈીહઙ્ઘઙ્મઅ ંટ્ઠાી, જીટ્ઠંર્ હ રૈજ જુૈકં ંર્િંૈંહખ્ત જીૈહઙ્ઘરૈ ષ્ઠટ્ઠદ્બીઙ્મ; ટ્ઠહઙ્ઘ ર્રુ ંરીઅ ર્િઙ્ઘી ર્જ ર્કિ જીદૃીટ્ઠિઙ્મ દ્બૈઙ્મીજ, ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠિીંઙ્ઘ ંરી હ્વીજંર્ ક કિૈીહઙ્ઘજ, ંરી ર્ઝ્રર્ઙ્મહીઙ્મ રટ્ઠદૃૈહખ્ત ર્હ ૈઙ્ઘીટ્ઠર્ ક ંરી ટ્ઠિંરીિ ૂેીજર્ૈંહટ્ઠહ્વઙ્મી ર્ષ્ઠદ્બટ્ઠહઅ રી રટ્ઠઙ્ઘ હ્વીીહ ાીીૈહખ્ત.ર્ િં, ર્રુર્ હ ટ્ઠર્હંરીિર્ ષ્ઠષ્ઠટ્ઠર્જૈહ, ર્સ્રુટ્ઠ રીઙ્મઙ્ઘ ે હીટ્ઠઙ્મિઅ ટ્ઠઙ્મઙ્મ ંરી મ્ટ્ઠહૈટ્ઠર્ ુદ્બીહર્ ક ટ્ઠ ષ્ઠીિંટ્ઠૈહ દૃૈઙ્મઙ્મટ્ઠખ્તી હીટ્ઠિ ઉટ્ઠહાટ્ઠહીિ, ૈં ંરૈહા, ૈહ ંરૈજ ુૈજીઃ ્રીિી ુટ્ઠજ ટ્ઠ ર્ઙ્મહખ્ત ુૈહઙ્ઘૈહખ્ત જંટ્ઠૈિ ઙ્મીટ્ઠઙ્ઘૈહખ્ત ર્ઙ્ઘુહ ર્ં ટ્ઠ ુીઙ્મઙ્મ, ટ્ઠહઙ્ઘ હ્વીર્અહઙ્ઘ ંરી ુીઙ્મઙ્મ, ટ્ઠ ષ્ઠટ્ઠદૃી. ૐૈંરીિ ીદૃીિઅ ર્દ્બહિૈહખ્ત ંરી મ્ટ્ઠહૈટ્ઠર્ ુદ્બીહર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ર્ષ્ઠદ્બી ર્કિ ંરી ઙ્ઘટ્ઠઅ’જ ુટ્ઠીંિ જેઙ્મઅ. ર્સ્રુટ્ઠ જીષ્ઠિીીંઙ્ઘ રૈદ્બજીઙ્મક ર્િેહઙ્ઘ ંરી ર્ષ્ઠદ્બીિ ટ્ઠં ંરી ર્કર્ંર્ ક ંરી જંટ્ઠૈજિ, ટ્ઠહઙ્ઘ, ટ્ઠજ ંરી કૈજિંર્ ુદ્બટ્ઠહ ઙ્ઘીજષ્ઠીહઙ્ઘીઙ્ઘ, ેજરીિીઙ્ઘ રીિ ર્ઙ્મૈીંઙ્મઅ, હ્વેં કૈદ્બિઙ્મઅ ૈહર્ં ંરી ષ્ઠટ્ઠદૃી હ્વીર્અહઙ્ઘ. ૈંહ ંરૈજ ુટ્ઠઅ, રી ટ્ઠં ઙ્મટ્ઠજં રટ્ઠઙ્ઘ ટ્ઠઙ્મઙ્મ ંરી મ્ટ્ઠહૈટ્ઠ ઙ્મીઙ્ઘૈીજ ર્ષ્ઠિટ્ઠિઙ્મઙ્મીઙ્ઘ, રેઙ્ઘઙ્ઘૈહખ્ત ર્ંખ્તીંરીિ, ીંિિૈકૈીઙ્ઘ હ્વેં ૈહષ્ઠટ્ઠટ્ઠહ્વઙ્મીર્ ક ટ્ઠિૈજૈહખ્ત ટ્ઠહઅ ટ્ઠઙ્મટ્ઠદ્બિ. ર્સ્રુટ્ઠ ંરીહ ટ્ઠઙ્ઘઙ્ઘિીજજીઙ્ઘ ંરીદ્બ ૈહ િંેી ર્ઇહ્વૈહ ર્ૐર્ઙ્ઘ જંઅઙ્મી; ટ્ઠજજેિૈહખ્ત ંરીદ્બ ંરટ્ઠં ંરીઅ રટ્ઠઙ્ઘ ર્હંરૈહખ્ત ર્ં કીટ્ઠિ ૈહ ંરી ુટ્ઠઅર્ ક ીર્જિહટ્ઠઙ્મ ર્દૃૈઙ્મીહષ્ઠી, ૈક ંરીઅર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ઙ્ઘૈદૃીજં ંરીદ્બજીઙ્મદૃીજર્ ક ંરીૈિર્ દ્બટ્ઠદ્બીહંજ. દ્ગીીઙ્ઘજ દ્બેજં ુરીહ ંરી ઙ્ઘીદૃૈઙ્મ ઙ્ઘિૈદૃીજ, ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠઙ્મઙ્મ ંરી ઙ્મટ્ઠઙ્ઘૈીજ ુીિી જિંૈીઙ્ઘર્ ક ીદૃીિઅંરૈહખ્તર્ ક દૃટ્ઠઙ્મેી ંરીઅ રટ્ઠઙ્ઘ ટ્ઠર્હ્વેં ંરીદ્બ. ર્સ્રુટ્ઠ ંરીહ હ્વટ્ઠઙ્ઘી ંરીદ્બ ટ્ઠ ર્ઙ્મૈીં ટ્ઠઙ્ઘૈીે ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠિૈંષ્ઠેઙ્મટ્ઠઙ્મિઅ હ્વીખ્તખ્તીઙ્ઘ ંરીદ્બ ર્ં ીંઙ્મઙ્મ ંરીૈિ રેજહ્વટ્ઠહઙ્ઘજ ંરટ્ઠં ંરીઅ રટ્ઠઙ્ઘ હ્વીીહ િંીટ્ઠીંઙ્ઘ ુૈંર ટ્ઠઙ્મઙ્મ ર્ષ્ઠહજૈઙ્ઘીટ્ઠિર્ૈંહ ટ્ઠહઙ્ઘ ાહૈખ્તરંઙ્મઅ ર્ષ્ઠેિીંજઅ.ર્ ંકક ુીહં ર્સ્રુટ્ઠ ુૈંર રૈજ ર્હ્વર્ંઅ ૈહર્ હી ઙ્ઘૈિીષ્ઠર્ૈંહ, ંરી ર્જિર્િુૈહખ્ત ટ્ઠહઙ્ઘ ઙ્ઘીજર્ૈઙ્મીઙ્ઘ ઙ્મટ્ઠઙ્ઘૈીજ ૈહ ટ્ઠર્હંરીિ ર્ં ીટઙ્મટ્ઠૈહ ંરી જટ્ઠઙ્ઘ ર્દ્બહિૈહખ્ત’જર્ ુિા ર્ં, ટ્ઠહઙ્ઘ ૈક ર્જજૈહ્વઙ્મી, ઙ્મટ્ઠષ્ઠટ્ઠીં ંરીૈિ ૈટ્ઠિીં રેજહ્વટ્ઠહઙ્ઘજ... ર્દ્ગંરૈહખ્ત ૈહ ટ્ઠઙ્મઙ્મ ર્સ્રુટ્ઠ’જ ષ્ઠટ્ઠિીીિ, ંર્રેખ્તર જીીદ્બીઙ્ઘ ર્ં દ્બી ટ્ઠજ ર્ષ્ઠદ્બૈષ્ઠ ટ્ઠહઙ્ઘ ષ્ઠરટ્ઠટ્ઠિષ્ઠીંિૈજૈંષ્ઠ ટ્ઠજ ૈંજ ષ્ઠર્ઙ્મજી. ઝ્રટ્ઠંષ્ઠરૈહખ્ત ટ્ઠ ર્ેઙ્મટ્ઠિર્ ેંઙ્મટ્ઠુ, ટ્ઠહઙ્ઘર્ હ ંરી ુર્રઙ્મી ર્સ્રુટ્ઠ ુટ્ઠજ ર્ેઙ્મટ્ઠિ ૈહ જૈીંર્ ક રૈજ ર્િહ્વહ્વીિિૈીજ, ૈજ ટ્ઠ ઙ્ઘૈકકૈષ્ઠેઙ્મં ૈક ર્હં ટ્ઠહ ૈદ્બર્જજૈહ્વઙ્મી દ્બટ્ઠંીંિ ૈહ દ્ભટ્ઠંરૈટ્ઠુટ્ઠિ - ર્કિ ટ્ઠ ુરૈઙ્મી. ઈજીષ્ઠૈટ્ઠઙ્મઙ્મઅ ુરીહ રી ૈજ ર્જ િીર્જેષ્ઠિીકેઙ્મ, રટ્ઠજ કિૈીહઙ્ઘજ ીદૃીિઅુરીિી, ટ્ઠહઙ્ઘ ૈજ ટ્ઠજ ુીઙ્મઙ્મ ર્દ્બેહીંઙ્ઘ ટ્ઠજ ર્સ્રુટ્ઠ ુટ્ઠજર્ હ રૈજ કટ્ઠિ-કટ્ઠદ્બીઙ્ઘ દ્ભટ્ઠંરૈ દ્બટ્ઠિી. ૐીર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ર્ેહષ્ઠી રીિી, ટ્ઠહઙ્ઘ હ્વીર્કિી ંરી હીુજર્ ક રૈજ ર્ષ્ઠે રટ્ઠઙ્ઘ િીટ્ઠષ્ઠરીઙ્ઘ ંરી હીટ્ઠિીજં ર્ઙ્મૈષ્ઠી, રીર્ ુેઙ્મઙ્ઘ હ્વીર્ કક ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠુટ્ઠઅર્ દૃીિ ંરી મ્ેઙ્ઘિટ્ઠ રૈઙ્મઙ્મજ,ર્ કક ૈહર્ં ંરી ય્ૈિ,ર્ િ ટ્ઠષ્ઠર્િજજ ંરી ંટ્ઠિષ્ઠાઙ્મીજજ ઇટ્ઠહહ. મ્ેં હ્વઅ ઙ્ઘીખ્તિીીજ, ંરી રેહીંજિ ટ્ઠિી ટ્ઠઙ્મર્દ્બજં ટ્ઠઙ્મુટ્ઠઅજ ટ્ઠહ્વઙ્મી ર્ં દ્બટ્ઠાી ંરી ર્ષ્ઠેહિંઅ ર્ંર્ ર્રં ર્ં ર્રઙ્મઙ્ઘ ંરી ૂેટ્ઠિિઅ. ્રીહ ંરીિી ૈજ ર્હંરૈહખ્ત ર્કિ ૈં, હ્વેં કઙ્મૈખ્તરં ર્ં ટ્ઠઙ્મૈીહ ઙ્મટ્ઠહઙ્ઘજ,ર્ િર્ હી ઙ્મટ્ઠજં ઙ્ઘીજીટ્ઠિીં ટ્ઠિઙ્મઙ્મઅ, ટ્ઠહઙ્ઘ ીરિટ્ઠજ ટ્ઠ ખ્તર્ઙ્મર્િૈેજ ઙ્ઘીટ્ઠંર. હ્લૈદૃી ંર્રેજટ્ઠહઙ્ઘ િેીીજ ુીિીર્ કકીિીઙ્ઘ ર્કિ ર્સ્રુટ્ઠ ઙ્ઘીટ્ઠઙ્ઘર્ િ ટ્ઠઙ્મૈદૃી હ્વીર્કિી ૈં ુીહંર્ હ ઙ્મીટ્ઠદૃી.
છજ ંરી રેહં ુટ્ઠટીઙ્ઘ ર્રંીંિ ટ્ઠહઙ્ઘ ર્રંીંિર્ હ ંરી રીીઙ્મજર્ ક ર્સ્રુટ્ઠ, ટ્ઠજ રી ખ્તિીુ હ્વઅ ઙ્ઘીખ્તિીીજ ૈંિીઙ્ઘર્ ક હ્વીૈહખ્ત ષ્ઠરટ્ઠજીઙ્ઘ ૈહ જીટ્ઠર્જહ ટ્ઠહઙ્ઘર્ ેંર્ ક જીટ્ઠર્જહ, રી ટ્ઠિટ્ઠિહખ્તીઙ્ઘ ંરર્િેખ્તર રૈજ ેહષ્ઠઙ્મી ઁીંર્ર ર્ં જેિિીહઙ્ઘીિ ર્ં ઝ્રટ્ઠંટ્ઠૈહ જીટ્ઠઙ્મર્દ્બહ, ંરીહ ીદ્બર્ઙ્મઅીઙ્ઘ, ૈક ૈં િીદ્બીદ્બહ્વીિ િૈખ્તરં,ર્ હ જીષ્ઠૈટ્ઠઙ્મર્ ેંઙ્મટ્ઠુિઅ ઙ્ઘેંઅ. ર્સ્રુટ્ઠ હીદૃીિ ુટ્ઠજ ષ્ઠટ્ઠેંિીઙ્ઘ; ૈં ર્ઙ્ઘહ’ં ંરૈહા રી ીદૃીિર્ ુેઙ્મઙ્ઘ રટ્ઠદૃી હ્વીીહ. ૐી ાહીુ ંરી ુર્રઙ્મી ર્ષ્ઠેહિંઅ ર્ંર્ ુીઙ્મઙ્મ, રી રટ્ઠઙ્ઘ ર્ંર્ દ્બટ્ઠહઅ કિૈીહઙ્ઘજ, ટ્ઠહઙ્ઘ િીટ્ઠઙ્મઙ્મઅ કીુ ીહીદ્બૈીજ. ૈંં ૈજર્ હઙ્મઅ ુરીહ ંરીૈિર્ ુદ્બીહ ેંહિ ટ્ઠખ્તટ્ઠૈહજં ંરીદ્બ,ર્ િ ુરીહ ંરીૈિ કિૈીહઙ્ઘજ હ્વીંટ્ઠિઅ ંરીદ્બ ંરટ્ઠં ંરી દ્ભટ્ઠંરૈટ્ઠુટ્ઠિર્ ેંઙ્મટ્ઠુજ ટ્ઠિી કટ્ઠૈઙ્મિઅ િેહ ર્ઙ્ઘુહ ટ્ઠહઙ્ઘ ર્ષ્ઠેખ્તરં. મ્ેં ર્સ્રુટ્ઠ ટ્ઠહઙ્ઘ ઁીંર્ર ેં ંરીૈિ રીટ્ઠઙ્ઘજ ર્ંખ્તીંરીિ ટ્ઠહઙ્ઘ ઙ્ઘીષ્ઠૈઙ્ઘીઙ્ઘ ંરટ્ઠં ૈં ુટ્ઠજ ૈંદ્બી ર્ં ેં ટ્ઠ જર્ં ર્ં ંરૈજ ટ્ઠિૈઙ્ઘૈહખ્ત ટ્ઠહઙ્ઘ ૈઙ્મઙ્મટ્ઠખ્તૈહખ્ત. ફીિઅ ટ્ઠદ્બેજૈહખ્ત ર્કિ ટ્ઠ ુરૈઙ્મી, ર્જજૈહ્વઙ્મઅ ર્િકૈંટ્ઠહ્વઙ્મી, હ્વેંર્ હી દ્બટ્ઠઅ રટ્ઠદૃી ર્ંર્ દ્બેષ્ઠર ીદૃીહર્ ક ટ્ઠ ર્ખ્તર્ઙ્ઘ ંરૈહખ્ત ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠકીંિ કૈદૃીર્ િ જૈટ અીટ્ઠજિર્ ક ૈં, ર્સ્રુટ્ઠ કીઙ્મં ંરટ્ઠં રી રટ્ઠઙ્ઘ ીર્હેખ્તર ટ્ઠહઙ્ઘ ર્દ્બીિ ંરટ્ઠહ ીર્હેખ્તર. ર્જ રી િીર્જઙ્મદૃીઙ્ઘ ર્ં ંટ્ઠાી રૈજ ષ્ઠરટ્ઠહષ્ઠી. ૈં ર્કર્ખ્તિં ીટટ્ઠષ્ઠંઙ્મઅ ર્રુ ૈં ુટ્ઠજ ર્ષ્ઠહિંૈદૃીઙ્ઘ ંરટ્ઠં ઁીંર્ર જર્રેઙ્મઙ્ઘ ખ્તીં ંરી ર્ય્દૃીહિદ્બીહં િીુટ્ઠઙ્ઘિ ર્કિ ંરી ‘ષ્ઠટ્ઠેંિી’ર્ િ ુરીંરીિ ૈં ુટ્ઠજ ટ્ઠષ્ઠેંટ્ઠઙ્મઙ્મઅ ઁીંર્રર્ િ ર્જદ્બીર્ હી ીઙ્મજી ેં ે ૈહ ર્સ્રુટ્ઠ’જ હટ્ઠદ્બી ર્ં હ્વી ૈહર્કદ્બિીિ, ટ્ઠહઙ્ઘ ર્જ જીષ્ઠેિી ંરી િીુટ્ઠઙ્ઘિ, મ્ેં ર્સ્રુટ્ઠ ુટ્ઠજ ઙ્ઘેઙ્મઅ ‘ષ્ઠટ્ઠેંિીઙ્ઘ’ હ્વઅ ઝ્રટ્ઠંટ્ઠૈહ જીટ્ઠઙ્મર્દ્બહ ુર્ર રટ્ઠઙ્ઘ ંરી ર્રર્હેિર્ ક િીષ્ઠીૈદૃૈહખ્ત રૈજ ર્જુઙ્ઘિ, ટ્ઠહઙ્ઘ દ્બટ્ઠૌહખ્ત રૈદ્બ િૈર્જહીિ. ્રી ૫,૦૦૦ િીીીજ, ૈહ ંરી દ્બીટ્ઠહુરૈઙ્મી, રટ્ઠઙ્ઘ હ્વીીહ ઙ્ઘીર્જૈીંઙ્ઘ ુૈંર ંરી ર્ઙ્મષ્ઠટ્ઠઙ્મ ઈેર્િીટ્ઠહ જર્રાીીીિ, ર્ં ર્સ્રુટ્ઠ’જ ષ્ઠિીઙ્ઘૈં. ૐૈજ િંૈટ્ઠઙ્મ ર્ંર ઙ્મટ્ઠષ્ઠી હ્વીર્કિી સ્. ઉરૈર્ુંિંર ૈહ દ્બઅ ટ્ઠહ્વજીહષ્ઠી. ર્સ્રુટ્ઠ િીંટ્ઠૈહીઙ્ઘ ંરી ઙ્મીટ્ઠઙ્ઘૈહખ્ત ઇટ્ઠર્દ્ઘાં મ્ટ્ઠિિૈજીંિ, સ્િ. ૐ. છ. ઉટ્ઠઙ્ઘઅટ્ઠ ટ્ઠહઙ્ઘ સ્િ. ઉટ્ઠઙ્ઘઅટ્ઠ ઙ્ઘટ્ઠૈઙ્મઅ ઙ્ઘિીુ રૈજ ંરીિીી રેહઙ્ઘિીઙ્ઘ િેીીજર્ ેંર્ ક ંરી ર્ય્દૃીહિદ્બીહં િીુટ્ઠઙ્ઘિ ઙ્ઘીર્જૈીંઙ્ઘ ર્ં ર્સ્રુટ્ઠ’જ ષ્ઠિીઙ્ઘૈં ુૈંર ંરી ઇટ્ઠર્દ્ઘાં ઈેર્િીટ્ઠહ જર્રાીીીિ. ્રી િંૈટ્ઠઙ્મ ઙ્મટ્ઠજીંઙ્ઘ ટ્ઠર્હ્વેં ીંહ ઙ્ઘટ્ઠઅજ ટ્ઠહઙ્ઘ િીજેઙ્મીંઙ્ઘ ૈહ ંરી િંૈેદ્બરટ્ઠહં ટ્ઠષ્ઠૂેૈંટ્ઠઙ્મર્ ક ર્સ્રુટ્ઠ. ર્ઝ્રેઙ્મઙ્ઘ ટ્ઠહઅંરૈહખ્ત રટ્ઠદૃી હ્વીીહ ર્દ્બિી જટ્ઠૈંજકટ્ઠષ્ઠર્િંઅ ? ૈં ટ્ઠદ્બ જેિી દ્બઅર્ ઙ્મઙ્ઘ કિૈીહઙ્ઘ સ્િ. ઉટ્ઠઙ્ઘઅટ્ઠ ુટ્ઠજ ર્ષ્ઠહીંહં.ર્ ંકીંહ રટ્ઠદૃી દ્બી ન્ટ્ઠેખ્તરીઙ્ઘ ર્ંખ્તીંરીિર્ દૃીિ ંરી ર્જેષ્ઠિીર્ ક ંરટ્ઠં ઇજ. ૩૦૦૦ કીી. ર્સ્રુટ્ઠ રટ્ઠઙ્ઘ ીદૃીિઅ િીટ્ઠર્જહ ર્ં હ્વી ર્ષ્ઠહીંહં, ર્કિ ંરીિી જૈંઙ્મઙ્મ િીદ્બટ્ઠૈહીઙ્ઘ ર્હ્વેં ૨૦૦૦ િેીીજર્ ેંર્ ક રૈજર્ ુહ હ્વર્ઙ્મર્ઙ્ઘ-ર્દ્બહીઅ ર્કિ રૈજર્ ુહ ેજી ટ્ઠહઙ્ઘ હ્વીહીકૈં, ુરૈઙ્મી રી ુટ્ઠજર્ હુ ટ્ઠ કિીી દ્બટ્ઠહ ર્ં ર્હ્વર્ં, ટ્ઠહઙ્ઘ દ્બૈખ્તરં ર્ખ્ત ુરીિી રીર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ૈહર્ ીહ ઙ્ઘટ્ઠઅ, ુૈંર ટ્ઠઙ્મઙ્મ ંરી ષ્ઠિીઙ્ઘૈંર્ ક રૈજ ટ્ઠજં ટ્ઠષ્ઠરૈીદૃીદ્બીહં ટ્ઠહઙ્ઘ િીદ્બટ્ઠિાટ્ઠહ્વઙ્મી રૈજર્િંઅ ઙ્મૈાી ટ્ઠ રટ્ઠર્ઙ્મ ટ્ઠર્હ્વેં રૈદ્બ. છહઙ્ઘ ંરી ર્ય્દૃીહિદ્બીહં ટ્ઠહઙ્ઘ ંરી ર્ષ્ઠેહિંઅ દ્બૈખ્તરં હ્વી ુીઙ્મઙ્મ ીર્હેખ્તર ર્ષ્ઠહીંહં ર્ંર્, ર્કિ ંરીિી ુટ્ઠજ ટ્ઠહ ીહઙ્ઘર્ ક ંરીર્ ેંઙ્મટ્ઠુ, ટ્ઠહઙ્ઘ ટ્ઠ ર્િજીષ્ઠંર્ ક ર્દ્બિી ીટ્ઠષ્ઠી ટ્ઠહઙ્ઘ ૂેૈીંર્ દૃીિ ંરી ંટ્ઠિષ્ઠંજ રી ેજીઙ્ઘ ર્ં રટ્ઠિિઅ ંરટ્ઠહ રટ્ઠઙ્ઘ હ્વીીહ ાર્હુહ ર્કિ દ્બટ્ઠહઅ ટ્ઠ અીટ્ઠિ.”
•
કીનકેઈડ :
“્રી કૈજિંર્ ક ંરી ંરિીી સ્ૈટ્ઠહટ્ઠર્ ેંઙ્મટ્ઠુજ, ર્સ્િ જીટ્ઠહઙ્ઘરટ્ઠહૈ, રટ્ઠઙ્ઘ ર્જદ્બી િીટ્ઠઙ્મર્ િ કટ્ઠહષ્ઠૈીઙ્ઘ ખ્તિૈીદૃટ્ઠહષ્ઠી ટ્ઠખ્તટ્ઠૈહજં ંરી િેઙ્મીિર્ ક સ્ટ્ઠઙ્મૈટ્ઠ, ટ્ઠહઙ્ઘ જૂેટ્ઠિીઙ્ઘ ટ્ઠષ્ઠર્ષ્ઠેહંજ હ્વઅ ટ્ઠ ર્દ્બજં જેષ્ઠષ્ઠીજજકેઙ્મ ષ્ઠટ્ઠિીીિર્ ક ુૈષ્ઠાીઙ્ઘહીજજ. ૐી ુટ્ઠજ હ્વટ્ઠહૈજરીઙ્ઘ કર્િદ્બ ંરી જીંટ્ઠીં, ટ્ઠહઙ્ઘ ય્ૈઙ્ઘિટ્ઠઙ્મટ્ઠઙ્મ, ંરી જીંટ્ઠીં દ્ભટ્ઠહ્વિરટ્ઠિૈ, કટ્ઠહષ્ઠૈીઙ્ઘ ંરટ્ઠં રી રટ્ઠઙ્ઘ ર્ખ્તહી ર્કિ ીદૃીિ. ્રી છખ્તીહષ્ઠઅ ્રટ્ઠહઙ્ઘટ્ઠિ ઝ્રરર્રંટ્ઠઙ્મટ્ઠઙ્મ, ર્રુીદૃીિ, ઙ્મીટ્ઠહિં ંરટ્ઠં ટ્ઠઙ્મંર્રેખ્તર ર્સ્િ જીટ્ઠહઙ્ઘરટ્ઠહૈ રટ્ઠઙ્ઘ હ્વીીહ ર્કિ ટ્ઠ અીટ્ઠિ ૈહ ીટૈઙ્મી, રૈજ ુૈકી ૈહ સ્ટ્ઠઙ્મૈટ્ઠ ુટ્ઠજ ીહષ્ઠીૈહીં. ૐી ુીહં ર્ં રીિ ર્રેજી ટ્ઠહઙ્ઘ કર્િદ્બ રીિ ઙ્ઘૈજર્ષ્ઠદૃીિીઙ્ઘ ંરટ્ઠં ર્સ્િ રટ્ઠઙ્ઘ ટ્ઠૈઙ્ઘ રીિ જીદૃીટ્ઠિઙ્મ જીષ્ઠિીં દૃૈજૈંજ. ્રી ્રટ્ઠહાટ્ઠિ ૈહર્કદ્બિીઙ્ઘ ય્ૈઙ્ઘિટ્ઠઙ્મટ્ઠઙ્મ, ુર્ર ટ્ઠઙ્મર્જ જટ્ઠુ ંરી ઙ્મટ્ઠઙ્ઘઅ, હ્વેં હ્વીઙ્મૈીદૃૈહખ્ત ૈહ ંરી ીકકૈષ્ઠટ્ઠષ્ઠઅર્ ક રૈજર્ ુહ ર્ઙ્મૈષ્ઠી ટ્ઠિટ્ઠિહખ્તીદ્બીહંજ, ર્ષ્ઠટ્ઠજિીઙ્મઅ, જેખ્તખ્તીજીંઙ્ઘ ર્ં રીિ ંરટ્ઠં જરી રટ્ઠઙ્ઘ ર્કેહઙ્ઘ ટ્ઠર્હંરીિ રેજહ્વટ્ઠહઙ્ઘ હીટ્ઠિીિ ર્રદ્બી. જીરી ુટ્ઠજ કેર્િૈેજ; ટ્ઠહઙ્ઘર્ હ ર્સ્િ’જ હીટં ટ્ઠીટ્ઠટ્ઠિહષ્ઠી દ્બટ્ઠઙ્ઘી રૈદ્બ ર્િદ્બૈજી ંરટ્ઠં રીર્ ુેઙ્મઙ્ઘ ટ્ઠિૈજી ંરી ઙ્મટ્ઠેખ્તર ટ્ઠખ્તટ્ઠૈહજં ય્ૈઙ્ઘિટ્ઠઙ્મટ્ઠઙ્મ ટ્ઠજ ર્ઙ્મેઙ્ઘઙ્મઅ ટ્ઠજ રી રટ્ઠઙ્ઘ ટ્ઠિૈજીઙ્ઘ ૈં ટ્ઠખ્તટ્ઠૈહજં રીિ. ર્સ્િ ઙ્ઘૈઙ્ઘ ર્હં ર્ઙ્મહખ્ત ઙ્ઘીઙ્મટ્ઠઅ. ૐી ટ્ઠહઙ્ઘ રૈજ હ્વટ્ઠહઙ્ઘ રૈઙ્ઘ ંરીદ્બજીઙ્મદૃીજ ૈહ ટ્ઠ કૈીઙ્મઙ્ઘર્ ક ંટ્ઠઙ્મઙ્મ દ્બૈઙ્મઙ્મીં હ્વઅ ુરૈષ્ઠર ંરી દ્બટ્ઠૈહ ર્િટ્ઠઙ્ઘ ટ્ઠિહ. છજ ીટીષ્ઠીંઙ્ઘ, ંરી દ્ભટ્ઠહ્વિરટ્ઠિૈ ઙ્ઘર્િદૃી ટ્ઠજં. ૐૈજ ષ્ઠટ્ઠિિૈટ્ઠખ્તી ુટ્ઠજ જર્ીંઙ્ઘ, ંરી ેહર્કિેંહટ્ઠીંર્ ષ્ઠષ્ઠેટ્ઠહં ઙ્ઘટ્ઠિખ્તીીઙ્ઘ ૈહર્ં ંરી ષ્ઠર્િજ, ટ્ઠહઙ્ઘ ંરીિી, ૈહ જૈીંર્ ક ંરિીટ્ઠજં ટ્ઠહઙ્ઘ ીહિંીટ્ઠૈંીજ, રૈજ હૈજી ુટ્ઠજ ઙ્ઘીટીંર્િેજઙ્મઅ િીર્દ્બદૃીઙ્ઘ. ર્સ્િ’જ ુૈકી ુટ્ઠજ કેઙ્મઙ્મઅ જટ્ઠૈંજકૈીઙ્ઘ, ર્કિ ંરી ઝ્રરટ્ઠટ્ઠિહજ જટ્ઠહખ્ત રીિ દૃીહખ્તીટ્ઠહષ્ઠી ૈહ ીદૃીિઅ ીંંઅ ર્ઝ્રેિં ૈહ દ્ભટ્ઠંરૈટ્ઠુટ્ઠિ.
છકીંિ જૈટ અીટ્ઠજિર્ કર્ ેંઙ્મટ્ઠુિઅ, ર્સ્િ જીટ્ઠહઙ્ઘરટ્ઠહૈ જેિિીહઙ્ઘીિીઙ્ઘ ટ્ઠહઙ્ઘ ુટ્ઠજ િંૈીઙ્ઘર્ હ જીદૃીટ્ઠિઙ્મ ષ્ઠરટ્ઠખ્તિીજર્ ક દ્બેઙ્ઘિીિ ટ્ઠહઙ્ઘ ઙ્ઘટ્ઠર્ષ્ઠૈંઅ હ્વઅ ંરી ત્નેઙ્ઘૈષ્ઠૈટ્ઠઙ્મ છજજૈજંટ્ઠહં. મ્ેં ટ્ઠજ ંરી ુૈંહીજજીજ ૈહ ેંહિ દ્બીં ંરી હ્વટ્ઠઙ્મીકેઙ્મ ખ્તટ્ઠડીર્ ક ંરી ઙ્ઘિીટ્ઠઙ્ઘીઙ્ઘર્ ેંઙ્મટ્ઠુ, ંરીૈિ રીટ્ઠિંજ કટ્ઠૈઙ્મીઙ્ઘ ંરીદ્બ, ર્કિ ંરી િીદ્બીદ્બહ્વીિીઙ્ઘ ર્રુર્ હ ટ્ઠ િીર્દૃૈેજર્ ષ્ઠષ્ઠટ્ઠર્જૈહ રી રટ્ઠઙ્ઘ જેહ્વજીૂેીહંઙ્મઅ કઙ્મટ્ઠઅીઙ્ઘ ટ્ઠઙ્મૈદૃી ટ્ઠ ર્રજૈંઙ્મી ઙ્ઘીર્હીહં. ્રીઅ ર્ષ્ઠેઙ્મઙ્ઘ ર્હં િીર્ષ્ઠઙ્મઙ્મીષ્ઠં, ંરીઅ જટ્ઠૈઙ્ઘ. ્રીઅ ંર્રેખ્તરં ંરી િૈર્જહીિ ુટ્ઠજ ઙ્મૈાી ંરી દ્બટ્ઠહ ુર્રદ્બ ંરીઅ જટ્ઠુ ર્ષ્ઠદ્બદ્બૈં ંરીર્ કકીહષ્ઠી હ્વેં ંરીઅ ર્ષ્ઠેઙ્મઙ્ઘ ર્હં જુીટ્ઠિ ર્ં રૈદ્બ. ર્સ્િ ુટ્ઠજ ટ્ઠષ્ઠૂેૈંીંઙ્ઘ ટ્ઠહઙ્ઘ ુટ્ઠજ હ્વિૈહ્વીઙ્ઘ ર્ં ર્ખ્તર્ઙ્ઘ હ્વીરટ્ઠર્દૃૈેિ હ્વઅ ટ્ઠ ખ્તટ્ઠિહં ૈહ ત્નટ્ઠદ્બહટ્ઠખ્તટ્ઠિ, ુરીિી રી ીદૃીહેંટ્ઠઙ્મઙ્મઅ ઙ્ઘૈીઙ્ઘ, કેઙ્મઙ્મર્ ક અીટ્ઠજિ, ૈક ર્હંર્ ક ષ્ઠટ્ઠહષ્ઠૈંંઅ.”
(ર્‘ેંંઙ્મટ્ઠુજર્ ક દ્ભટ્ઠંરૈટ્ઠુટ્ઠિ’ : ટ્ઠખ્તી ૪૭-૫૧)
•
સવારની કચેરી ખલાસ થઈ અને તરત જ એક પાતળિયો, ઠીંગણો, પણ ચોખ્ખા નમણા ચહેરાવાળો આદમી ઊભો થયો ને ઠાકોરને નીચા લળીને સલામ કરી.
“કેમ, મોવર જમાદાર ?” ઠાકોરે ઊભા થનારને પૂછ્યું, “કેમ આજ વે’લા ઊભા થયા ?”
“બાવા, મારો છોકરો બીમાર છે. એની સારવારમાં કદાચ સાંજની મશાલને ટાણે બે ઘડી મોડુંવે’લું થાય તો માફી માગી લઉં છું.” કતલ કરી નાખે તોય જોવી ગમે એવી પાણીદાર છરી-શી મીઠી દોંગાઈને મુખમુદ્રા ઉપર ધારણ કરતો એ બાંઠિયો મિયાણો બોલ્યો.
“ફિકર નહિ.” કહીને ઠાકોરેય મોં મલકાવ્યું.
માળિયા ઠાકોરની કચેરીનો એ માનીતો મિયાણો ઘેર ગયો. હથિયારપડિયાર પૂરેપૂરાં બાંધી લીધાં અને આખી સોરઠમાં નામીચી પોતાની રોઝડી ઘોડી પર પલાણ માંડ્યું. બે પડછંદ મિયાણીઓ બારણામાં આવીને ઊભી હતી, તેમની સામે દુત્તાઈભર્યું મોં મલકાવતો રોઝડી પર રાંગ વાળીને એ ચાલી નીકળ્યો. ઘરમાં દીકરાનો મંદવાડ હોવાની વાત ગલત હતી એ તો બોલનાર ને સાંભળનાર સહુયે સમજતા હતા.
આ રોઝડીનો અસવાર તે પોતે જ મોવર સંધવાણીઃ બાપનું નામ સધુ. માનું નામ રેમાં. જે બે જણીઓ બારણામાં વળાવવા આવી હતી તે બેઉ એની ઓરતો બીજીબાઈ અને રૂપાંબાઈ. અત્યારે એ જાય છે પોતાનો પ્યારો ધંધો ખેડવાઃ રોઝડી પણ ધણીની નાનકડી કસાયેલી કાયાને પીઠ પર ગુલતાન કરાવતી પંથ કાપી રહી છે. ભેળા આટલા ભેરુબંધો છેઃ ગોપાલ બેચર હેડાઉ નામે એક બ્રાહ્મણ, મામદ જામ, મોવર કોજા રાણો, વાલો નામોરી ઠૂંઠો, મુંમા રઘુ, ઈસો માણેક, રણમલ સરમણ, રણમલ સામત કોજો અને માણેક ભારો નામના આઠ મિયાણા.
સાતેક ગાઉ આઘે એક વીડી આવે છે. મોરબી શેહર તાબાના જેતપર ગામે જવાનો ધોરી રસ્તો ચાલ્યો જાય છે. એક પડખે સપાટ રેતાળ રણ સળગે છે ને બીજે પડખે ખોયાણ નદી મચ્છુનાં ઊંડાં કોતરાં પડ્યાં છે. તેવી જગ્યાએ સંતાઈને ટોળી બેસી ગઈ. બરાબર ટેવ્યા પ્રમાણે ને ટાણે મોરબીના માર્ગે એક ઊંટ દેખાયો. ઉપર બે અસવાર છે. અસલ થળનો ઊંટ પણ કસકસી જાય એટલો વજનદાર માલ એ તોતિંગ જાનવર પર લાદેલ છે.
ઊંટ આવી પહોંચતાં જ લૂંટારા ઊભા થયા. આડા ફર્યા. અસવારોને બંદૂકની નાળ્ય દેખાડી, ઊંટ ઝોકારાવ્યો. સામાનના કોથળા તોડાવ્યા. અંદર સોનાની પાટો અને મશરૂના તાકા ઉપર તાકા હતા. દરેક જણાએ પોતાના ઘોડાની પીઠ નમી જાય એટલો માલ લાદી લઈ ઘોડાં હાંકી મૂક્યાં. પરબારા મચ્છુ નદીના સાકરિયા વોંકળામાં ઉતારી, એક છૂપી જગ્યાએ લૂંટ દાટી, સાંજરે મશાલ ટાણે મોવર જેવો હતો તેવો બનીને માળિયા ઠાકોરની કચેરીમાં પાછો હાજર થઈ ગયો. ઠાકોરે મોં મલકાવ્યું.
બીજા દિવસની પ્હો ફાટે તેટલામાં આખી કાઠિયાવાડ સોંસરવી સુસવાટી બોલી ગઈ કે માળિયા અને મોરબીની વચ્ચે વીડીની અંદર મોરબી રાજની જેતપુર જતી ભારે બેંગી લૂંટાણી છે. મોરબી રાજના પગીઓએ પગેરું કાઢ્યું. સગડ વીડીમાંથી સાકરિયા વોંકળામાં ઊતરી પરબારા માળિયા ગામમાં નીકળ્યા.
રાજકોટની એજન્સી જાણતી હતી કે મોરબી અને માળિયાનાં બેય ભાંડું-રાજ વચ્ચે વંશપરંપરાની અદાવત રહી છે, અને બેઉ સામસામા પોતાના ભોળા ભરાડી મિયાણાઓને મદદમાં લઈ અરસપરસની હદમાં ચોરીઓ, લૂંટફાટો ને ધીંગાણાં કરાવે છે. બેય રાજની એ દુશ્મનાવટમાં બહાદુર અને અક્કલહીન મિયાણા એટલે સુધી હથિયાર બની રમ્યા હતા કે એ આખી કોમ ચોર અને ડાકુ થવામાં પોતાની વડાઈ ને પોતાની ઈજ્જત સમજતી થઈ ગઈ હતી.
માળિયા ઠાકોર પર એજન્સીનું દબાણ ઊતર્યુંઃ કાં તો ચોર સોંપી દ્યો, નહિ તો તમારી ગાદી ડૂલશે. જાડેજારાજ એ ટોપીવાળાની પાસે મિયાંની મીની બની ગયો. મોવરને એણે એકાન્તે બોલાવી પોતાની આફત કહી, મોવરે મૂછે તાવ નાખીને કહ્યું કે ‘ફકર નહિ, બાવા ! એ કામો મેં જ કર્યો છે. તમારા રાજ સાટુ થઈને હું સોંપાઈ જવા તૈયાર છું. પણ મોવરને તમે કાંડું ઝાલીને સોંપો એ તો ન બને. તમે તમારે મારા સામી આંગળી ચીંધાડી દ્યો. પછી ભલે મને એ મુછાળા ઝાલી લિયે.”
•
“હું પોતે જ મોવરઃ મોરબીની બેંગી પાડનારો હું પોતે જ. મરદ હો તો ઝાલજો મને,” એટલું બોલીને પોતાના આંગણામાંથી ચોરે રોઝડીને દબાવી, આખી ફોજ એનું ઘર ઘેરીને ઊભી હતી તે ઊભી જ થઈ રહી, અને બહારવટિયાની ઘોડી વીજળીના સબકારા જેવી સહુની આંખો આંજીને નીકળી ગઈ. તરવરિયો મિયાણો જંગલમાં જઈને ઊભો રહ્યો. જોતજોતામાં તો એની આખી ટોળી બંધાઈ ગઈ, ને પછી રોઝડીનો ધણી રણ ખેડવા લાગી પડ્યો. આખી હાલારને એણે ચકડોળે ચડાવી.
મોવરના મસિયાઈ પેથા જામને અલાણા નામનો દીકરો હતો. જુવાન અલાણો મોવરની ટોળીમાં ભળી ગયો હતો. આખરે પેથા જામના દબાણથી મોવરે અલાણાને સુપરત કરી દેવો એવું ઠર્યું.
અલાણાને સોંપવા મોવર માળિયે આવ્યો. પડખેના ખડ ભરવાના વાડામાં બે અમલદાર હાજર હતાઃ એક બાવામિયાં માજિસ્ટ્રેટ અને બીજો ગિરધરલાલ કામદાર. એઉએ મેથા જામની મારફત કહેવરાવ્યું કે “અમે અલાણાને કાંઈ સજા નહિ પડવા દઈએ.”
મોવરે કહ્યું, “અલાણા ! જો એ ખૂટશે તો હું બદલો લઈશ. ન લઉં તો સધુ સંધવાણીના પેટનો નહિ.”
પણ અમલદાર બદલી ગયા. અલાણા પર મુકદ્દમો ચાલ્યો. પાંચ વરસની ટીપ પડી. એ સમાચાર મોવરને પહોંચ્યા. સાંજને ટાણે બહારવટિયો ઊતર્યો. મુલતાનશા પીરની જગ્યામાં છ માણસો સાથે પડાવ નાખ્યો. છયેને કહ્યું, “તમે જાઓ થાણા પર. હું પીરની જગ્યાએ નગારાં વગાડું એ સાંભળો ત્યારે તમારે બાવામિયાં ઉપર તાશીરો કરવો.”
વાળુ ટાણે મોવરે ડંકો કર્યો. છયે જણાએ માજિસ્ટ્રેટના મકાન પાસે ઊભા રહીને હાકલ દીધી કે “બાવામિયાં, ખૂટલ, બહાર નીકળ જો ખરો જમાદાર હો તો.”
પણ બાવામિયાં ન નીકળ્યો. પછી મોવરે જઈને થાણાની ચોતરફ કાંટાની વાડ્ય હતી તે સળગાવી. કોઈ માણસને નુકસાન ન કર્યું. ઘોડાં દબડાવી સાતે જણા રણને સામે કાંઠે ચાલ્યા ગયા.
•
“એલી બીજઈ, ગિરધરલાલ કામદારે એક વાત પુછાવી છે.”
“શું ?”
“કે તારો ધણી મોવર તો બહારવટે રખડે છે ને તને આ હમેલ ક્યાંથી રહ્યા ?”
“હમેલ ક્યાંથી રહ્યા ? કે’જો ઈ વાણિયાને કે ઈ વાતનો જવાબ હું નથી આપતી પણ જેના હમેલ રહ્યા છે એ દાઢીમૂછનો ધણી આવીને દેશે. કે’જો કામદારને કે હવે ઝાજી વાર નહિ લાગે.”
માળિયાનો કારભારી ગિરધરલાલ માનતો હતો કે આવા ચોકીપહેરાના પાકા બંદોબસ્તમાં થઈને બહારવટિયો રાતવરત આવ-જા કરી શકે નહિ; અને બીજી બાજુએ એને જાણ થઈ કે મોવરની સ્ત્રી બીજીબાઈને મહિના રહ્યા છે. એ જાણીને વાણિયાએ ભૂલ ખાધી. મિયાણીઓની નીતિ ઢીલી લેખાય, અને મિયાણા મરદોના ખૂનખરાબા પણ એમની ઓરતોનાં મેલાં શીલમાંથી જ નીપજતા હોય; એટલે ગિરધરલાલે બીજઈને હલકી માનવાનું ગોથું ખાધું. કોઈ બાઈની સાથે એણે બીજઈને મેણું કહેવરાવ્યું. પણ બહારવટિયાની બાયડી આ ખોટા કલંકને ખમી શકી નહિ. એનો ધણી મોવર તો વખતોવખત ઘેર આવીને રાત રહી જતો. બીજે વખતે જ્યારેએ આવ્યો ત્યારે બીજઈએ ગિરધરલાલને જવાબ પહોંચાડવા માટે એને ઉશ્કેરી મૂક્યો અને મોવરે બાતમી મેળવીને એ જવાબ દેવાનું ટાણું નક્કી કરી દીધું.
દિવસ આથમતો હતો. વવાણિયા બંદરથી એક સિગરામ આવતો હતો. એમાં ગિરધરલાલ પટવારી હતા. માળિયા તદ્દન ઢૂકડું રહ્યું. દરબારગઢની મેડી ઉપર બેઠેલા ઠાકોર અને તેના દસોંદી વવાણિયાની સડકે નજર કરતા કામદારની વાટ જોવે છે. સિગરામ જાણે કે એક વાર દેખાણો પણ ખરો; પછી ઝાડનાં ઝુંડમાં દાખલ થયેલો સિગરામ દેખાતો બંધ થયો કેમ કે માર્ગે કામદારોની મહેમાની થઈ રહી હતી.
બહારવટિયાની ટોળીએ કામદારને ઉતારીને ખેતર વચાળે સોનેરી તળાવડીને કાંઠે લીધા. મોવરે કહ્યું કે “ગિરધરલાલ કામદાર ! હમેલ કોના રહ્યા છે એ સવાલનો જવાબ લેતા જાઓ. મરદની ઓરતને તો મરદના જ હમેલ હોય એ વાત ભૂલતા નહિ. પણ કદાચ ભૂલી જાઓ તે માટે હંમેશનું સંભારણું આપું છું.”
એટલું કહીને મોવરે ભેરુને ઈશારો કર્યો. સજેલી છૂરી બહાર નીકળી.
“એ મોવર ! તારી ગૌ ! પાંચ હજાર રૂપિયા આપું.” ગિરધરલાલ ગરીબડો થઈને રગરગ્યો.
“પણ રૂપિયે કાંઈ મારી બીજઈ રીઝે, ભા ? તારી માફક ઈયે ઠેકડીની શોખીન છે, ગિરધરલાલ !” મોવર હસ્યો. એ ટાણે ગિરધરલાલનું નાક કાપી લેવામાં આવ્યું. થોડીક વારે સિગરામ માળિયામાં પહોંચ્યો, ત્યારે બીજી બાજુ બહારવટિયા ઘણા ગાઉ નીકળી ચૂક્યા હતા.
•
પછી તો એના બહારવટાની જોડે કંઈ કંઈ સાચાખોટા બનાવો જોડાયા છે. કહેવાય છે કે રાજકોટની સડકે એક વાર મોવર સાંઢણીની સવારી ખેલતો. રાજકોટ છાવણીવાળા ગોરા અમલદાર કર્નલ ફિલિપ્સને આંબ્યો. એ અજાણ્યા અંગ્રેજની સાથે બહારવટિયો મલક મલકની મોજીલી વાતોએ વળગ્યો. સાહેબને પોતાની અસલ સંધી સાંઢ્યા ઉપર બેસારી ગાઉના ગાઉ સુધી સાથે મુસાફરી કરી અને પછી રાજકોટના બંગલા ચમકવા લાગ્યા એટલે સાહેબને નીચે ઉતારી, હાથ મિલાવી, મોજીલો રંગીલો મોવર બીજી દૃશ્યે ચાલી નીકળ્યો. પાછળથી જ્યારે ગોરા કર્નલ ફિલિપ્સને પોતાના એ દિવસના ભેરુબંધની જાણ થઈ ત્યારે એની અજાયબીનો પાર નહોતો રહ્યો.
વાંકાનેરની સીમમાં કોઈ એક વાવ હતી. વાવની અંદર બાજુમાં બાંધેલું એક ઊંડું ભોંયરું હતું. એ વાવ ઉપર વાંકાનેરના એક ગામનો પાણીશેરડો હતો. રોજ સવારે ઊજળા વર્ણની પનિયારીઓ ઓઢીપહેરીને ત્રાંબાપીતળને બેડલે ત્યાં પાણી ભરવાઆવતી. એક દિવસ એવો જ રૂડો પ્રભાતનો પહોર ચડતો હતો. પહેલી પનિયારી પગથિયાં ઊતરીને પાણીને આરે જતી હતી. છેલ્લે પગથિયે પહોંચી, ત્યાં પડખેના વાંકમાંથી એક બાંઠિયો રૂપાળો આદમી પૂરે હથિયારે ઊભો થયો. બાઈની સામે પોતાની તીણી નજર નોંધી, નાક પર આંગળી મૂકી. હેબતાયેલી પનિયારીને એણે ભોંયરું ચીંધાડ્યું, “બીશ મા હો બોન ! તારો વાળ વાંકો નહિ કરું. હું મોવર છું. બોનું-દીકરિયુંનો ભાઈ-બાપ છું. પણ હમણાં તું આ ભોંયરામાં ચાલી જા !”
બાઈ ખચકાણી. મોવરે કહ્યું, “બોન ! બીજો ઇલાજ નથી.” બાઈ ભોંયરામાં ગઈ. એમ બીજી, ત્રીજી, ચોથી... જેટલી ઊતરી તેટલીને તમામને ભોંયરામાં પૂરી, પોતે આઘો ઊભો રહીને બોલ્યો કે “બોનું ! તમે મારી ધરમની બોનું છો. તમારા ગરીબ ભાઈને તમારાં ઘરાણાં કાઢી દઈને પછી ખુશીથી ચાલી જાવ, બાપા.”
ઘરેણાંનો ઢગલો થયો, પનિયારીઓ છૂટી થઈ. મોવરે કહ્યું કે “બોનું! કસમ દઉં છું, તમારા ઘરવાળાઓને સાચેસાચું કહેજો કે તમારી લાજમરજાદ મેં કેવી નેકીથી સાચવી છે !”
વાવમાંથી નીકળીને ઘરાણાંની પોટલી. સોતો બહારવટિયો ઘોડી દોડાવી ગયો અને પનિયારીઓ ખાલી બેડે ગામને કેડે પડી.
સોમાસર અને મૂળી વચ્ચેના મારગમાં બહારવટિયાએ એક મોતી અને અત્તર વેચનાર સરૈયા મેમણને રોક્યો, એની પેટી ઉઘડાવી, અંદરથી રંગબેરંગી સાચાં મોતી નીકળી પડ્યાં. “ભાઈ ભાઈ !” રંગીલો મોવર નાચી ઊઠ્યોઃ “મારી રોઝડીની કેશવાળીને વાળે વાળે મોતાવળ પરોવીશ.” ભારો માણેક, ઇસો માણેક, મુમદ જામ વગેરે બધા સાથી મોતી ઉપાડવા લાગ્યા. અધવાલી-અધવાલી દરેકને ભાગે આવ્યાં. ઘોડીઓની કેશવાળીમાં બધા પરોવવા માંડ્યા. મેમણ ઘણું કરગર્યો, ઘણાં તોછડાં વેણ કાઢવા લાગ્યો. આખરે “એ મોવર ! તેરેકુ હજરદ પીરકા સોગંદ !” એટલા સોગંદ આપ્યા ત્યારે મોવરે મેમણની એક ભરત ભરેલી દળી છોડી દીધી. ગાળો દેતો દેતો સરૈયો કહેતો ગયો કે “મોતી સાચાં છે. મોંઘા કરીને વેચજો !”
ભોજવાવ અને વીરમગામ વચ્ચે એક જાન ચાલી જાય. એમાં મોવર આડો ફર્યો. ગાડાં ઊભાં રખાવ્યાં. ભેળો એક બ્રાહ્મણનો જુવાન છોકરો વોળાવિયો હતો. તે દોડીને બહારવટાયિાની તથા વરના ગાડાની વચ્ચોવચ ઊભો, કહ્યું, “મને મારીને પછી જાન લૂંટો.”
ખડખડાટ હસીને મોવરે ખંભેથી બંદૂક ઉતારી, “આ જોઈ છે ?” એમ કહી સામેના બાવળના થડ ઉપર ગોળી છોડી. બાવળનું લાકડું વીંધીને ગોળી ધ્રોપટ ગઈ. બહારવટિયે કહ્યું, “જો, મા’રાજ ! આટલી વાર લાગશે.”
જવાંમર્દ છોકરે વિનાથડક્યે ફક્ત એટલું જ કહ્યું કે “હા, પણ મને મારીને પછી લૂંટશો ને ? ખુશીથી.”
મોવર ખૂબ હસ્યો. એની દોંગી આંખોની ભમ્મરો ભેળી થઈ ગઈ. બામણ જુવાનની પીઠ થાબડીને કહ્યું, “રંગ છે, જુવાન ! તારું વોળાવું સાચું. તને ન લૂંટાય.”
મોવર ચાલી નીકળ્યો.
•
વાગડ, કચ્છ અને સિંધ સુધી મોજીલા મોવરની રોઝડી પંથ ખેંચવા લાગી. આજે આ સીમાડે, તો કાલે કોણ જાણે ક્યા આઘા પંથકમાં. એમ ઝબૂક ! ઝબૂક ! મોવર ઝબકવા માંડ્યો. એમ કરતાં એક દિવસ સોરસેડોના સોળ ગાઉ લાંબા રણમાં કચ્છ અને સિંધની વચ્ચે સાંજે સાંઢિયાની એક કતાર ચાલી જતી હતી, તેની આડો મોવર ઊભો રહ્યો, કહ્યું, “ઊભા રાખો સાંઢિયા. ઝડતી લેવી છે.” એ બોલની પછવાડે સાત-આઠ બંદૂકોની નાળ્યો પણ લાંબી થઈ ગઈ હતી.
“એલા, કોણ છે ઈ ?” પાછલી સાંઢ્ય માથેથી પડકાર આવ્યો.
“ઈ તો કાકો મોવર સંધવાણી છે,” આંહીંથી બહારવટિયાએ ખડખડાટ હસીને સામી હાકલ કરી.
“મોવર સંધવાણી ! મલકનો ચોર !” એમ કહેતો સાંઢ્ય માથેથી ઠેકડો મારીને ફક્ત તરવારભેર એક આદમી મોખરે આવ્યો. “એલા ભાઈ ! તમતમારે હાંકી મેલો સાંઢ્યું ! હું ઊભો છું એકલો,” એમ પોતાના સાંઢ્યવાળાને કહેતો મર્દ આગળ ધસ્યો. એકલી તરવારે મોવરના ચાર-પાંચ ઘોડાવાળાને તગડ્યા. મોવરે પોતાના જણને કહ્યું કે “કોઈ એને બંદૂક મારશો મા. મને પૂછવા દ્યો.” પછી પોતે એ તરવાળવાળા તરફ ફર્યો. પૂછ્યું, “કેવો છો, ભા!”
“છું તો વાણિયો, અને માલ મારા વેપારનો છે. અંદર મારા પૈસા, કાપડ વગેરે જોખમ છે. પણ મોવર સંધવાણી ! તું તો મરદાઈનો આંટો છો, આજ આવી જા પડમાં. સંધના વાણિયા શેના ઘડેલા હોય છે એ કાઠિયાવાડમાં જઈને તારે કહેવા થાશે. માટી થા, મોવર !”
“હો હો હો !” મોવર ખીલ્યો. “સાચો મરદ, ખરો મરે એવો મરદ! અસલ બુંદનો બહાદર ! હાંકી જા, દોસ્ત, તારી સાંઢ્યુંને. તને હું ન બોલાવું. હું મોવર !”
“તો પછી તું મારો મહેમાન કહેવા, મોવર ! આ લે આ ખાવાનું.” વાણિયાએ પોતાના ભાતમાંથી ખાવાનું કાઢી આપ્યું.
•
કોઈ ઉપાયે મોવર ઝલાતો નથી. રજવાડાંની પોલીસ ખૂટલ છે. તાલુકદાર અને જમીનદારોના દાયરાનું તો એ રમકડું બની ગયો છે. એની મોજીલી વીરતા સહુને જાણવી-સાંભળવી પ્યારી લાગે છે. એને કોઈ ઝાલવા દેતું નહિ અને એમ થાતાં થાતાં તો સાડા પાંચ વરસનાં વાણાં વાઈ ગયાં, પણ મોવરનો પત્તો લાગતો નથી. એને જીવતો કે મરેલો જે કોઈ ઝાલી લાવે તેને રૂ. પાંચ હજારનું તો ઈનામ જાહેર થયું હતું. છતાં રોજ રોજ મોવર ગામો ભાંગતો ને કેડા ઉજ્જડ કરતો રહ્યો. આખી સોરઠ જ્યારે હાથ હેઠા નાખીને થાકી ગઈ ત્યારે મુંબઈથી એક જવાંમર્દ લશ્કરી ગોરો ઊતર્યો. છ મહિનાની અંદર મિયાણાને ચપટીમાં ચોળવાનું બીડું ઝડપ્યું. છ મહિના ઉપર એક દિવસ વીત્યે આ દેહ જ ન રાખું એવી એણે પ્રતિજ્ઞા કરી. એનં નામ કેપ્ટન સામન (જીટ્ઠઙ્મર્દ્બહ) સાહેબ.
સામન સાહેબે બહારવટિયાને પગલે પગલે ધરતીને ધગાવી મૂકી. મોવર સોરઠ મૂકીને ગુજરાતમાં ઊતરી ગયો. વાતો થાય છે કે બહારવટિયો ડીસા કૅમ્પમાંથી કોઈ ગોરા સાહેબની મડમને રાતોરાત પલંગ સોતી ઉપાડીને કાઢી ગયો. બહેન કહી પોતાના છૂપા રહેઠાણમાં રાખી. આખરે એને કાપડાની મોટી રકમ આપીને પાછો સાહેબના હાથમાં સોંપી આવ્યો. વળી, બીજી ભળતી વાત એમ થાય છે કે આ મડમ કાઠિયાવાડના હવા ખાવાના થાનક બાલાચડીથી ટપ્પામાં બેસીને આવતી હતી તે વખતે લૈયારા અને જાઇવા વચ્ચે વોંકળામાં મોવર એને કબ્જે લઈ રોઝડી ઉપર બેલાડ્યે બેસાડી પોતાના રહેઠાણ પર લઈ ગયો.
પણ આ બધી વાતો ખોટી છે. લોકોએ મોવરના બહારવટાને ધર્મબહારવટું માન્યું. તેને લીધે ઉઠાવેલી આ કલ્પના છે. સાચો કિસ્સો તો એ બહારવટામાં સામેલ રહેનાર એક સાક્ષી પાસેથી એવો જડ્યો છે કે -
મોવર ડીસાથી પાલનપુર તરફ અગિયાર ઘોડે આવતો હતો. ખરચીખૂટ હતો. સાંજ પડી એટલે સડક પર એક વાણિયો ઘરેણે-લૂગડે સામો મળ્યો. એને લૂંટ્યો. બે સિગરામ મળ્યા, એને પણ લૂંટ્યા. ત્રીજો એક સિગરામ ચાલ્યો આવે છે. પાછળ એક સોનેરી લુંગીવાળો હથિયારબંધ અસવાર વોળાવિયો બની આવે છે. મોવરની ટોળીએ એ અસવારને પકડી એના હથિયાર આંચકી લીધાં. સિગરામ ઊભો રાખ્યો. અંદર એક મડમ બેઠેલી એને ઉતારી. ભોંય પર પાથરણું પાથરી મડમને અદબથી બેસારી. સિગરામ તપાસ્યો. પણ અંદર કંઈ જ નહોતું. મડમને પાછી અદબથી બેસારી સિગરામ રવાના કરી દીધો.
•
મારવાડ મુલ્કની કોઈ વંકી જગ્યામાં બહારવટિયાએ ધરતી ઉપર બેઠાં બેઠાં ધૂળમાં લીટા કરીને પોતાના સાથીઓને કહ્યુું કે “ભાઈ, ભારી ફાંફડાં નજૂમ જોવાય છે. કોઠાવાળો પીર સપનામાં આવીને કહે કે હું છૂટી ગયો. મારો ભાઈ પેથો જામ જાણે મને તેડવા આવે છે.”
થોડી વારે મોવરનો ભાઈ પેથો જામ દૂરથી દેખાયો. સહુ ભાઈઓ ભેટ્યા. પેથા જામે કહ્યું, “ભાઈ મોવર ! આપણાં બાલબચ્ચાં ને ઓરતો વઢવાણ કાંપની જેલમાં પડ્યાં છે. હવે કાં તો તું મને ગોળીએ માર ને કાં આવીને રજૂ થા !”
“રજૂ થઈને તો ફાંસીને લાકડે લટકવું ને ?”
“સાંભળ, મોવર. માંડીને વાત કહું. રજૂ થઈ જવાનો ખરો લાગ આવ્યો છે. એજન્સી અને રજવાડાં તોબાહ પોકારી ગયાં છે. સામન સાહેબની પ્રતિજ્ઞાની છ મહિનાની મુદત ખલાસ થવા આવી છે. સત્તાવાળાની ફજેતી બોલાય છે. એટલે સાહેબે કહેવરાવ્યું છે કે જો મોવર રજૂ થાય, તો રૂ. પાંચ હજારનું ઇનામ મારા નામ પર કરીને તને અપાવું, અને તારો મુકદ્દમો ચાલે તેમાં તને ઊની આંચ પણ ન આવે, તારી સામે એક પણ પુરાવો ન પડે એવી તજવીજ કરવામાં આવે.”
“સાહેબનો બોલ છે ?”
“હા, સાહેબનો બોલ.”
“હાલો ત્યારે, રજૂ થવા આવું છું.”
ગુજરાતના ડીસા કાંપથી થોડેક આઘે ઝાડીમાં મોવરે આવીને સામન સાહેબની સન્મુખ હથિયાર છોડ્યાં. એને ઝાલીને રાજકોટ લઈ આવ્યા. બાલાચડીની ટેકરી ઉપર અદાલત બેઠી. મોવરના માથાના ઇનામના રૂપિયા પાંચ હજાર સરકારે રાજકોટની એક અંગ્રેજ વેપારીની પેઢીમાં જમા રખાવ્યા. ગોરો જજ સાહેબ કૅપ્ટન ફન્ટન સેશન્સની અદાલત ચલાવવા બેઠો. લૂંટ, ખૂન અને નાક કાપવાના અનેક કિસ્સામાં એક પછી એક સાક્ષીઓની જુબાની લેવાણી. પ્રથમથી જ થયેલી ગોઠવણ પ્રમાણે એકોએક સાક્ષી આરોપીના પીંજરા સામે નજર કરી, મોવરની રાતી આંખ સામે મીંટ માંડી પઢાવેલા પોપટની જેમ કહેતો ગયો કે “ના સાહેબ, આ તો નહિ, આના જેવો કોક બીજો જણ ઈ ગુનો કરનાર હતો !”
દસ દિવસે આ મુકદ્દમાનું નાટક ખલાસ થયું. મોવર સો-સો ગુનાના આરોપમાંથી સાવ નિર્દોષ ઠરી છૂટી ગયો. રૂ. પાંચ હજારમાંથી એના વકીલની ફી બાદ જતાં બાકીની આખી રકમ એને સુપરત થઈ અને નવાનગરમાં જામ શ્રી વિભાજીએ મોવરને જમાદારની જગ્યા આપી. એ આબરૂદાર હાલતમાં જ મોવરની આવરદા પૂરી થઈ.
