અંક : પ્રથમ : ઓકટોમ્બર-૨૦૧૬ પવિત્ર પ્રેમ
તંત્રી : માતૃભારતી ઈ-બુક
ટાઈપ સેટીંગ : કીર્તિ ત્રાંબડીયા
અર્પણ : વાંચકોને
નમસ્કાર...,
“સંભાવના” નો પ્રથમ અંક મંથલી ઈ-સામાયિક રૂપે પ્રગટ કરવા જઈ રહ્યા છીએ. આમ તો અમારી આ શરુઆત છે, પરંતું અમારા સારથી રૂપે અમારી સાથે છે “માતૃભારતી ઈ-બુક”.
તમે જ વિચારો જોઈએ જેના સારથી જ સાહિત્યનું વટવૃક્ષ છે. જેમના મુળમાં જ લેખકોરૂપી બીનું વાવેતર થતું હોય. વાંચકરૂપી કોમેન્ટોનો સહકાર મળતો હોય તો પછી આશમાન ક્યાં દુર છે.
દર મહીને તમને કંઈક નવું અને રોચક માહિતીથી ભરપુર આપવાની કોશિષ રહેશે. અમારી કોશિષને જોઈએ તમારો સાથ તેમજ આપણા સૌના સારથી રૂપે “માતૃભારતી ઈ-બુક એપ્સનાં” સૌજ્ન્યથી પ્રકાશિત થતું “સંભાવના”ને આપો તમારો સાથ અને સહકાર અને વધારો જ્ઞાનનો ભંડાર...
આભાર.....
-:: અનુક્રમણિકા ::-
૧.વાઈફ એપ્રિશિયેશન્સડે:૧૯,સપ્ટેમ્બરકીર્તિ ત્રાંબડીયા
૨.અમૃતા પ્રિતમઆરતી
૩.આનંદી ગોપાલ જોષીપ્રફુલ દેત્રોજા
૪.જાનકી વિજય ત્રાંબડીયા
૫.ઝુબેદારાનુ પટેલ
વાઈફ એપ્રિશિયેશન્સ ડે : ૧૯,સપ્ટેમ્બર
“૧૯,સપ્ટેમ્બર વાઈફ એપ્રિશિયેશન્સ ડે” ઉપરોક્ત વાક્ય વાંચીને હસવું રોકવું મુશ્કીલ લાગે છે ને ??? તમે વાંચતા હશો ત્યારે આ દિવસ પસાર થયાને ઘણા દિવસો પસાર થઈ ગયા હશે. પરંતુ તે ભુલી જાઓ, કારણકે એપ્રિશિયેશન્સ એટલે કે (કદર કરવી, વખાણ કરવા) તો શું તમારી પત્નીની કદર કરવા માટેનો પણ ફિક્સ દિવસ નક્કી થયો ૧૯,સપ્ટેમ્બર. તે એક જ દિવસ જ કદર માટેનો તો બાકીના દિવસે માટે.... માફ કરશો...
ક્યારેય વિચાર કર્યો છે કે, જો આ દુનિયામાં નારીનું અસ્તિત્વ ના હોત તો ? વિચારો..... વિચારો..... મુંજાય ગયા ને ?
સાચી વાત કહું તો, સ્ત્રી વગર દુનિયાનો વિચાર કરશો તો કદાચ મગજ સાથ આપશે નહીં. મુદ્દાની વાત એ છે કે, જેમના જીવનમાં સ્ત્રીનું અસ્તિત્વ અને મહત્વ નથી એ બધા જ અધૂરા છે સાચી વાત છે ને ? તમે માનો છો... પરંતુ સ્વીકારશો નહીં.
સવારે ઉઠી નાસ્તો બનાવી બાળકોને શાળાએ મોકલવા, પતિની હાજરી આપવી, વ્યવહારિક કામ કરવા શું આજ તેમની જીંદગી છે. તમે ક્યારેક તો વિચારો તમે શું આપ્યું છે ?
પરંતુ પતિનું નામ, બાળકો, પરિવાર, સમાજમાં મોભાદાર સ્થાન આ બધી વાત નથી. વાત છે તેમની લાગણીની. તમારા પાસેથી મીઠા બે બોલની, તેમને તરસ છે તમારી એક મીઠી મુસ્કાનની, તેમને આશા છે પહેલી નજરે મળેલ એક અજાણ્યા વ્યક્તિમાંથી જીવનસાથી બનેલ વ્યક્તિને ફરી મળવાની, તેની દરકાર કરનાર, તેની ખબર પુછનારની.
હાલ આ વાતને ભુલી જાઓ પાંચ મિનીટ માટે આંખો બંધ કરીને વિચારો જોઈએ હું તને ખુબ પ્રેમ કરું છું આ વાક્ય તમારી પત્નીને છેલ્લે ક્યારે કહ્યું છે ? યાદ નથી આવતું ને ? આવશે પણ નહીં ?
કારણકે તમે પણ લાગણી વિહીન મશીન બની ગયા છો. કેમકે તમને એટલે કે લગભગ દરેક પુરુષને હંમેશા કોઈને કોઈ ફરિયાદ રહે છે.... પુરુષ માટે સ્ત્રી એટલે જમવાના ટેબલ પર તેની માતાની જેમ લાગણીથી જમાડતી ઈચ્છે છે, તો કાર્યકુશળતામાં ચકોર, બુદ્ધિશાળી હોવાની આશા રાખે છે, અને બેડ પર મનમોહક અપ્સરાના સ્વાંગમાં રંભાના રૂપમાં ઈચ્છે છે.
આતો એક પતિની ફરમાઈશ પોતાના પુરતી જ સીમિત છે. તેમના બાળકો માટે સર્વગુણ સંપન્ન માતા જોઈએ છે. પોતાના માતા-પિતા માટે સેવા તેમજ ઘરમાં મશીનની જેમ કામ કરતી કુશળ, સુઘડ ગૃહણી જોઈએ છે. વિચારો જોઈએ તે ગૃહણી નોકરી કરતી હોય તો ? તમને તમારા પ્રગતિના પંથમાં આગળ વધવામાં મદદરૂપ થતી હોય તો....!!!
તમે જ વિચારો જેને તમે મનની નબળી નારી કહો છો. જો પોતાના પિતાના ઘરે જવા ઈચ્છે તો તમે તમારી જાતને મુક્ત સમજો છો. ખરેખર તમે મુક્ત થતાં નથી તમને તો તેમની આદત પડી ગઈ છે તે તમારી જરૂરીયાત બની ગઈ છે. તમારી દરેક ચીજ-વસ્તુઓ તેમજ તે તમારા દિવસની ડાયરી છે.
જે તમારી પાસે ન હોવા છતાં પણ તમે તેમને તમારાથી દુર નહી કરી શકો. કારણકે તમારા દરેક દુઃખમાં તે તમારા માટે કૃષ્ણથી પણ આગળ પડતી સારથી બની છે બનશે અને હંમેશાં બનતી જ રહેશે. તેથી તેમની કદર કરવા માટે નક્કી કરવામાં આવેલા દિવસની રાહ જોવાની જરૂર નથી.
કદર કરવા માટે કોઈ મોટો મીર મારવાની જરૂર નથી. તમારા હસતાં મુખેથી ફક્ત થેક્યું ક્યારેક ક્યારેક કહેતાં રહેશો તો એથી વધારે આશાની તેમને જરૂર નથી કારણકે તે સ્ત્રી છે ને ? જેનું સ્થાન દુનિયામાં તેને બનાવનાર ભગવાન પણ નથી લઈ શકતો.
વાંચનાર પુરુષો માફ કરશો.....
ફક્ત સ્ત્રીના વખાણ કરવાનું મારું મકસદ કે, તમારું અપમાન કરવાનું નથી, કેમકે એક સ્ત્રી પોતાનું ઘર છોડીને આવે છે, તો એક પુરુષ પણ એક અજાણી સ્ત્રીને પોતાના ઘરની બાગડોર પુરા વિશ્વાસ સાથે સોંપે છે. બસ... એક રીક્વેસ્ટે છે, કદર કરવા માટે “૧૯,સપ્ટેમ્બર વાઈફ એપ્રિશિયેશન્સ ડે” ની રાહ ન જોતા...... આજ અને અત્યારે જ તમારા મોબઈલમાંથી તમારા ચહેરાને નહી તો તમારી નજર ને તેમના સુધી દોડાવી શકો છો.
KIRTI TRAMBADIYA
MO. 9429244019
અમૃતા પ્રિતમ
અમૃતા પ્રિતમ (૩૧ ઓગસ્ટ ૧૯૧૯–૩૧ ઓક્ટોબર ૨૦૦૫) લેખિકા અને કવિયત્રી હતા જેમને પ્રથમ પંજાબી અગ્રણી મહિલા કવિયત્રી, નવલકથાકાર અને નિબંધકાર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને ૨૦મી સદીની અગ્રણી કવિયત્રીઓમાં પણ તેમની ગણના થાય છે.
તેમને ભારત-પાકિસ્તાન સરહદે બંને બાજુએથી સમાન પ્રમાણમાં પ્રેમ મળ્યો હતો, તેમણે છ દાયકાથી વધુ લાંબી કારકીર્દિમાં કવિતા, કાલ્પનિક વાર્તાઓ, જીવનચરિત્રો, નિબંધો, પંજાબી લોકગીતોના સંગ્રહો અને આત્મકથાઓના ૧૦૦થી વધુ પુસ્તકો તૈયાર કર્યા હતા જેનું કેટલીક ભારતીય અને વિદેશી ભાષાઓમાં અનુવાદ થયું હતું.
તેમને પોતાની ઘણી માર્મિક કવિતા આજ અખાં વારિસ શાહ નુ (આજે હું વારિસ શાહને કહું છું) માટે સૌથી વધુ યાદ કરવામાં આવે છે – ૧૮મી સદીના કવિ વારિસની યાદમાં લખેયાલા શોકગીત "વારિસ શાહને ઊર્મિકાવ્ય"માં વખતે થયેલા કત્લેઆમ અંગે તેણીએ પોતાના સંતાપની અભિવ્યક્તિને રજૂ કરી હતી.
નવલકથાકાર તરીકે તેમની ખ્યાતનામ કૃતિ પીંજર (કંકાલ) (૧૯૫૦) છે, જેમાં તેમણે પોતાનું યાદગાર પાત્ર પુરો રચ્યુ હતુ, જે મહિલાઓ સામેની હિંસાનો સંક્ષેપ, માનવતાનું હનન અને અસ્તિત્વના ભાગ્ય સામે ઘુંટણિયા ટેકવી દેવાની વાત છે; આ નવલકથા પરથી ૨૦૦3માંપીંજર નામની પુરસ્કાર વિજેતા ફિલ્મ બની હતી.
૧૯૪૭માં જ્યારે ભૂતપૂર્વ બ્રિટિશ ભારતના અને નામના બે સ્વતંત્ર દેશોમાં પડ્યાં ત્યારે, તેમણે ભારતમાં હિજરત કરી હતી, છતા તેઓ આજીવન પાકિસ્તાન માં પણ તેમની સમકાલિન હસ્તીઓ જેમકે મોહનસિંહ અને શિવકુમાર બતાલવી જેટલા જ લોકપ્રિય રહ્યા હતા.
પંજાબી સાહિત્યમાં મહિલાઓના સૌથી મહત્વપૂર્ણ અવાજ તરીકે ઓળખતા અમૃતા પ્રિતમ ૧૯૫૬માં, પ્રસિદ્ધ રચના, સુનેહે (સંદેશા) કે જે એક લાંબી કવિતા છે તેના માટે સાહિત્ય એકાદમી પુરસ્કાર મેળવનાર પ્રથમ મહિલા હતા, બાદમાં તેમને ૧૯૮૨માં કાગઝ તે કેનવાસ (કાગળ અને કેનવાસ) માટે ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કાર પણ મળ્યો હતો, જે ભારતનો સર્વશ્રેષ્ઠ સાહિત્ય પુરસ્કાર છે.
૧૯૬૯માં તેમને પુરસ્કાર મળ્યો હતો, અંતે વર્ષ ૨૦૦૪માં ભારતનું બીજા ક્રમનું સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન મળ્યું હતું અને એ જ વર્ષે તેમને સાહિત્ય એકાદમી (ભારતીય પત્રોની એકાદમી) દ્વારા ભારતનું સર્વોચ્ચ સાહિત્ય સન્માન સાહિત્ય એકાદમી ફેલોશિપ અપાયું હતું જે“સાહિત્યના ચિરંજીવો” ને આજીવન સિદ્ધિ માટે અપાય છે.
અમૃતા પ્રિતમે દિલ્હીમાં ૧૯૬૧ સુધી ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયોની પંજાબી સેવામાં કામ કર્યું હતું. ૧૯૬૦માં તેમના છુટાછેડા થયા બાદ, તેમનું કામ વધુ સ્પષ્ટ નારીવાદી બન્યું હતું. તેમની સંખ્યાબંધ વાર્તાઓ અને કવિતાઓ લગ્નના દુઃખદ અનુભવ પર આધારિત હતી.
અને ભાષાની તેમની સંખ્યાબંધ રચનાઓ , ફ્રેન્ચ, ડેનિશ, જાપાનિઝ અને અન્ય ભાષામાં અનુવાદિત થઈ હતી, જેમાં તેમની આત્મકથા રચનાઓ બ્લેક રોઝ અને રેવન્યૂ સ્ટેમ્પ (પંજાબી માં રસીદી ટિકિટ) નો સમાવેશ થાય છે.
અમૃતા પ્રિતમના પુસ્તક પરથી સૌપ્રથમ ફિલ્મ ‘કદંબર’ ૧૯૬૫માં બની હતી જે તેમના પુસ્તક ધરતી સાગર તે સીપિયાં પરથી બની હતી, બાદમાં ‘ઉનાહ દી કહાની’ પરથી ડાકુ (ધાડપાડુ ૧૯૭૬) બની હતી, જેનું નિર્દેશન બાસુ ભટ્ટાચાર્યએ કર્યું હતું.
તેમની નવલકથા પીંજર (કંકાલ, ૧૯૭૦) પરથી ચંદ્રપ્રકાશ દ્વિવેદીએ તેમના માનવતાવાદના કારણે પુરસ્કાર વિજેતા હિન્દી ફિલ્મ બનાવી હતીઃ “અમૃતાજીએ બંને દેશોના લોકોની વ્યથાને આલેખી હતી.” પીંજર નું શુટિંગ અને પંજાબના સરહદી પ્રાંતમાં થયું હતું.
તેમણે કેટલાક વર્ષો સુધી પંજાબમાં માસિક સાહિત્ય સામયિક “નાગમણી”નું સંપાદન કર્યું હતું, જે તેમણે ઈમરોઝ સાથે 33 વર્ષ સુધી ચલાવ્યું હતું; છતાં ભાગલા બાદ તેમણે વિપુલ પ્રમાણમાં હિન્દીમાં સારી રીતે લખ્યું હતું. તેણીના પાછલા સમયના જીવનમાં, તેઓ ઓશો તરફ વળ્યા હતા અને ઓશોના કેટલાક પુસ્તકોની પ્રસ્તાવનાઓ લખી હતી જેમાં એક ઓમકાર સતના નો પણ સમાવેશ થાય છે.
તેમણે આધ્યાત્મિક વિષયો અને સપના પર લખવાનું શરૂ કર્યું હતું, તેમજ કાલ ચેતના (સમયની ચેતના), અને અજ્ઞાત કા નિમંત્રણ (અજ્ઞાતનું નિમંત્રણ) જેવા પુસ્તકો તૈયાર કર્યા હતા. તેમણે કાલા ગુલાબ (કાળુ ગુલાબ) (૧૯૬૮), રસીદી ટિકિટ (રેવન્યૂ સ્ટેમ્પ) (૧૯૭૬), અને અક્ષરો કે સાયે (અક્ષરોના પડછાયા) શીર્ષકથી જીવનચરિત્રો પણ પ્રકાશિત કર્યા હતા.
અમૃતા પંજાબ રત્ન પુરસ્કાર મેળવનાર પ્રથમ વ્યક્તિ છે જે પુરસ્કાર તેમને પંજાબના મુખ્યમંત્રી કેપ્ટન અમરિન્દરસિંહના હસ્તે અપાયો હતો. તેઓ સાહિત્ય એકાદમી પુરસ્કાર મેળવનાર પ્રથમ મહિલા છે, આ પુરસ્કાર તેમને 1956માં સુનેહરે (સંદેશા ) માટે મળ્યો હતો.
અમૃતા પ્રિતમને ૧૯૮૨માં તેમની રચના કાગજ તે કેનવાસ (કાગળ અને કેનવાસ) માટે ભારતનું સર્વોચ્ચ સાહિત્ય સન્માન ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કાર અપાયો હતો. તેમને (૧૯૬૯) અને વર્ષ ૨૦૦૪માં ભારતનું બીજુ સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન તેમજ ભારતનો સર્વોચ્ચ સાહિત્ય પુરસ્કાર, સાહિત્ય અકદામી ફેલોશિપ અપાયા હતા. તેમને ઘણી યુનિવર્સિટી દ્વારા ડી.લીટ.ની માનદ પદવી આપવામાં આવી હતી, જેમાં દિલ્હી યુનિવર્સિટી (૧૯૭૩), જબલપુર યુનિવર્સિટી (૧૯૭૩) અને વિશ્વ ભારતી (૧૯૮૭)નો પણ સમાવેશ થાય છે.
તેમને ગણતંત્ર દ્વારા ૧૯૭૯માં આંતરરાષ્ટ્રીય વેપ્તસારોવ પુરસ્કાર અને ફ્રાન્સ સરકાર દ્વારા 1987માં ઓફિસર ડેન્સની પદવી, ઓર્ડે ડેસ આર્ટ્સ એટ ડેસ લેટર્સ (અધિકારી) આપવામાં આવી હતી. તેમને ૧૯૮૬-૯૨ સુધી સભ્ય તરીકે નામાંકિત કરાયા હતા.
જીવનના અંતિમ દિવસોમાં તેમને પાકિસ્તાનની પંજાબી એકાદમી દ્વારા પુરસ્કાર અપાયો હતો, જેના માટે તેમણે કહ્યું હતું કે, બડે દિનો બાદ મેરે મૈકે કો મેરી યાદ આયી... ; અને પાકિસ્તાનના પંજાબી કવિઓએ તેમને વારિસ શાહ તેમજ અનુયાયી સૂફી આધ્યાત્મિક કવિ બુલ્લે શાહ અને સુલતાન બહુની કબર પરની ચાદર મોકલી હતી.
ARTI UKANNI
આનંદી ગોપાલ જોષી
આનંદીબાઈ ગોપાલ જોષી (૩૧ માર્ચ ૧૮૬૫ - ૨૬ ફેબ્રુઆરી ૧૮૮૭) પશ્ચિમી તબીબી શિક્ષણ લઇ સ્નાતક થનાર પ્રથમ ભારતીય મહિલા હતા. (કાદમ્બિની ગાંગુલી એજ વર્ષ ૧૮૮૬માં સ્નાતક થનાર બીજા ભારતીય મહિલા હતા). મહદઅંશે એવું માનવામાં આવે છે અમેરિકાની ધરતી પર પગ મૂકનાર તે પ્રથમ ભારતીય/હિંદુ મહિલા હતા.
આનંદીબાઈ હાલના આવેલ કલ્યાણ ખાતે યમુના નામે રૂઢીચુસ્ત અને સુખી બ્રાહ્મણ પરિવારમાં જન્મ્યા હતા. ૯ વર્ષની કુમળી વયે તેમના લગ્ન કુટુંબના દબાણ હેઠળ તેમનાથી ૨૦ વર્ષ મોટા અને વિધુર એવા ગોપાલરાવ જોષી સાથે કરવામાં આવ્યા હતા. તેમના પતિએ તેમનું લગ્ન બાદ નામ આનંદી રાખ્યું હતું.
ગોપાલરાવ કલ્યાણના ડાક (પોસ્ટ) વિભાગમાં ક્લાર્ક તરીકે કામ કરતાં હતા. ત્યારબાદ તેમની અલીબાગ અને છેલ્લે બદલી થઇ હતી. તેઓ સુધારાવાદી વિચારસરણીના હતા અને સ્ત્રી-શિક્ષણના હિમાયતી હતા જે તે દિવસો દરમ્યાન ભારતમાં ઉપલબ્ધ ન હતું.
તે દિવસોમાં સંસ્કૃતમાં વિદ્વાન બ્રાહ્મણો ઘણાં હતા પણ લોકહિતવાદી શત પાત્રેથી પ્રભાવિત થઈને તેમણે અંગ્રેજીમાં પણ રસ લીધો. આનંદીબાઈના રસને ધ્યાનમાં રાખીને તેમણે તેને અંગ્રેજી શીખવામાં પૂરી સહાય કરી.
૧૩ વર્ષની વયે આનંદીબાઈ ગર્ભવતી થયા અને ૧૪માં વર્ષે તેમણે પુત્રને જન્મ આપ્યો. પૂરતી તબીબી સહાયના અભાવે, બાળક કોઈક કારણસર માત્ર ૧૦ દિવસમાં મૃત્યુ પામ્યો. એ ઘડી આનંદીબાઈના જીવનની નિર્ણાયક ઘડી હતી અને તેમણે તબીબ/ડોક્ટર બનાવાનો સંકલ્પ કર્યો.
ઈ.સ. ૧૮૮૬ના અંતમાં તેઓ ભારત પરત ફર્યા હતા અને દેશભરમાં તેમના આગમનના સમાચાર વહેતા થયા હતા. તે વખતના કોલ્હાપુરના રજવાડાએ તેમને આલ્બર્ટ એડવર્ડ હોસ્પીટલના સ્ત્રી-વિભાગના વડા તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા.
કમનસીબે આનંદીબાઈ ક્ષયના રોગમાં સપડાયા અને ભારત પરત આવ્યાના વર્ષની અંદર જ ૨૬મી ફેબ્રુઆરી ૧૮૮૭ના ૨૨ વર્ષની ઉમરના થયા પહેલા અવસાન પામ્યા.
પર કમલકર સારંગ વડે દિગ્દર્શિત "આનંદી ગોપાલ" નામની હિંદી ધારાવાહિક પ્રસારિત થઇ હતી.
શ્રીકૃષ્ના જનાર્દન જોષી એ આનંદીબાઇના જીવન પરથી મરાઠી નવલકથા આનંદી ગોપાલ લખી છે. તેનું અંગ્રેજી ભાષાંતર આશા દામલે અને નાટ્ય રૂપાંતર રામ જોગલેકર દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે.
મહાશ્વેતા દેવી
મહાશ્વેતા દેવીનો જન્મ ૧૯૨૬માં, સાહિત્યપ્રેમી માતા-પિતાને ત્યાં હિન્દુ બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો. તેણીના પિતા મનીષ ઘટકકાલ્લોલ યુગના જાણીતા કવિ અને નવલકથાકાર હતાં, જેઓ તખલ્લુસ જુબાનાશ્વાનો ઉપયોગ કરતાં હતાં. તેઓ નામાંકિત ફિલ્મ સર્જક રીત્વિક ઘટકના મોટા ભાઈ પણ હતાં.
મહાશ્વેતાની માતા ધારીત્રી દેવી પણ લેખિકા અને એક સામાજિક કાર્યકર્તા હતાં, જેમના ભાઈઓ વિવિધ ક્ષેત્રોમાં અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત હતાં, જેમ કે નોંધપાત્ર શિલ્પકાર સાન્ખા ચૌધરી અને ભારતનું ઈકોનોમી અને પોલિટીકલ વિક્લીના સ્થાપક અને સંપાદક સચીન ચૌધરી. તેણીનું પહેલી શાળા ઢાકામાં હતી, પણ ભારતના ભાગલાં પડ્યાં બાદ, તેઓ ભારતમાં પશ્ચિમ બંગાળમાં સ્થળાંતરીત થયાં.
તેણી શાંતિનિકેતનમાં રવિન્દ્રનાથ ટાગોર દ્વારા સ્થાપિત વિશ્વભારતી યુનિવર્સીટીમાં જોડાયા અને અંગ્રેજીમાં બેચલર ઓફ આર્ટસ્ (માનદ્) પૂર્ણ કર્યું અને પછી અંગ્રેજી વિષયમાં માસ્ટર ઓફ આર્ટસ્ કલક્તા યુનિવર્સીટીમાં પૂર્ણ કર્યું. પછીથી તેમણે જાણીતા નાટ્યલેખક બિનોય ભટ્ટાચાર્ય સાથે લગ્ન કર્યાં, જેઓ ખૂબ જ ઊંડાણપૂર્વક આઈપીટીએ સાથે જોડાયેલાં હતાં.
૧૯૬૪માં તેણીએ બીજોયગઢ કોલેજ (કલકત્તા યુનિવર્સટી તંત્ર સાથે જોડાયેલી માન્ય કોલેજ)માં શિક્ષણ આપવાનું શરૂ કર્યું. તે દિવસોમાં, બીજોયગઢ કોલેજ વ્યવસાયી મહિલા વિદ્યાર્થીઓ માટેની સંસ્થા હતી. ઉપરાંત તે સમયગાળા દરમિયાન, તેણી પત્રકાર અને સર્જનાત્મક લેખિકા તરીકે પણ કાર્યરત હતાં.
તાજેતરમાં, તેણી તેમના આદીવાસી સમુદાય લોધાસઅને શાબાર્સ ની મહિલા અને દલિતો અંગેના અભ્યાસથી વધુ જાણીતા બન્યાં છે. તેણી સક્રિય કાર્યકર પણ છે જે , આદિવાસી લોકોના સંઘર્ષો માટે સમર્પિત છે.
તેણીના ઝીણવટભર્યા બંગાળી નવલકથામાં, તેણી મોટાભાગે આદિવાસી અને અસ્પૃશ્ય લોકો પર બળવાન, અધિકૃત ઉચ્ચ જ્ઞાતિના જમીનમાલિકો, ધીરનાર અને લાંચીયા સરકારી અધિકારીઓના પાશવી દમનને શબ્દો દ્વારા રજૂ કરે છે. તેણીએ તેણીના પ્રેરણાના સ્રોત વિશે પણ લખ્યું છેઃ
હું હંમેશા માનું છું કે સામાન્ય લોકો દ્વારા વાસ્તવિક ઇતિહાસ સર્જાયો છે. મારો સતત પરંપરાગત માન્યતાઓ, લોકગીતો, માન્યતાઓ અને દંતકથાઓના વિવિધ સ્વરૂપમાં ભેટો થાય છે, જે પેઢીઓ સુધી સામાન્ય લોકો દ્વારા સામે આવે છે.... મારા લખાણનું કારણ અને પ્રેરણાસ્રોત એવા લોકો છે, જેઓનું શોષણ થાય છે અને તેમનો ઉપયોગ થાય છે, અને હજી પણ તેઓ હાર માન્યા નથી.
મારા માટે, લખાણ માટેનો અંત વિનાનો અંશ આ અદ્ભૂત, ઉમદા, પીડીત માનવીઓ છે. એક વખત જ્યારે હું તેમને ઓળખું છું ત્યારે મારા લખાણની કાચી સામગ્રી મારે બીજે ઠેકાણે શા માટે શોધવી જોઈએ? ઘણી વખતે મને એવું લાગે છે કે મારું લખાણ ખરેખર તેઓની કરણી છે.
ફ્રેન્કફર્ટ પુસ્તક મેળો ૨૦૦૬ ખાતે, જ્યાં પુસ્તક મેળા માટે બીજી વખત મહેમાન દેશ હોય એવો ભારત દેશ પ્રથમ હતો, તેણીએ અત્યંત જુસ્સાદાર ઉદ્ઘાટન ભાષણ તૈયાર કર્યું, જેમાં રાજ કપૂરનું પ્રખ્યાત ફિલ્મ ગીતમાંથી તેણીએ શબ્દો લેતાં શ્રોતાઓના આંખમાં આંસુ લાવી દીધાઃ આ સાચો સમય છે જ્યાં, જૂતા જાપાની, પટલૂન ઈંગ્લીશતાની, ટોપી રૂસી પણ હૃદય.... હૃદય હંમેશા હિન્દુસ્તાની છે... મારો દેશ, ચીથરેહાલ, અભિમાન, સુંદર, ગરમ, ભેજવાળો, ઠંડો, રેતાળ, ઝળહળતો ભારત. મારો દેશ.
PRAFUL DETROJA
જાનકી
નંદિની માતા જાનકી તો ભારતીય સતીત્ત્વ કે નારીતાનું પ્રેરક અને જીવંત પ્રતીક છે. સીતા તો જાતે સંતાપ સહન કરીને, અનેક કષ્ટ સહન કરીને, વિશેષ તેજ પ્રગટાવીને જાણે ભગવાન પણ આગળ નીકળી જાય છે. સીતાનો જન્મ પણ ચમત્કારી અને વિદાય પણ ચમત્કારી. ધરતીની પુત્રી ધરતીમાં સમાઈ જાય છે.
સીતા કૃષિની દેવી મનાઈ છે. ‘સીતા’ શબ્દનો અર્થ થાય, હળથી ખેડાઈને ધરતીમાંથી મળેલી કે ઉત્પન્ન થયેલી. વાલ્મીકિ તેમ જ બીજી પાછળની રામકથાઓ પ્રમાણે મિથિલાના રાજા જનક દ્વારા હળથી ધરતી ખેડતાં એમાંથી મળેલ કન્યાનું નામ ઉત્પત્તિ પ્રમાણે ‘સીતા’ રખાયું.
જનકની પુત્રી હોઈ તે ‘જાનકી’ કહેવાય આ રીતે જાનકી ‘અયોનિજા’ કહેવાયાં. સીતાનાં પૂર્વજન્મનું નામ હતું. દેવી ભાગવતમાં કહ્યું છે કે, રાજા કુશઘ્વજની પત્ની માલવતીથી લક્ષ્મીનાં અંશરૂપે પુત્રી જન્મી અને જન્મતાં જ તે વેદમંત્રો ઉરચારવા લાગી. તેથી તેનું નામ પાડયું વેદવતી.
એકવાર વનમાં તપ કરતી વેદવતી ઉપર મોહિત થયો. વેદવતીએ તેને સપરિવાર સંહારનો શાપ આપ્યો ને પોતે યોગની અગ્નિમાં વિલીન થયાં. આ વેદવતી જ બીજા જન્મમાં જનકનંદિની જાનકી રૂપે પ્રખ્યાત બન્યાં, ને એના નિમિત્તે રાવણનો સંહાર થયો. માતા સીતાના ઉજજવળ ચરિત્રનો મૂળ આધાર તેમનો અટલ ‘પતિવ્રતા’ ધર્મ છે. વનગમન, વનવાસ, રાવણ દ્વારા અપહરણ, અગ્નિ પરીક્ષા, રામ દ્વારા ત્યાગ વગેરે પ્રસંગોમાં તેમના પતિવ્રતની કસોટી થાય છે.
સીતાના ચરિત્રમાં નારી-સુલભ વૃત્તિઓ પણ જણાય છે. સુવર્ણમૃગ પ્રસંગમાં નારીસહજ સૌંદર્ય તરફનું આકર્ષણ પ્રબળ બન્યું છે. રાક્ષસીઓને દંડ ન દેવા હનુમાનને સમજાવતી સીતામાં નારીને યોગ્ય ક્ષમાશીલતા પ્રગટ થાય છે. સીતાજીનું હૃદય તો વાત્સલ્ય અને મમતાભર્યું છે.
એમાં કયાંય કૃત્રિમ વ્યવહાર નથી. વનમાં પર્ણકુટિર આગળ રાવણનો સત્કાર કરતી અને ચિત્રકૂટમાં નાગરિકો સહિત ભરતના આગમન પર સૌની દિલથી સેવા કરતી સીતામાં ‘અતિથિ ધર્મ’ અને સેવાની ભાવના દેખાય છે જે સેવા, શીલ, સમર્પણ અને સહન શીલતાની ગુણસુગંધ ફેલાવે તે આદર્શ ભારતીય નારી એવા નારીજીવનનો આદર્શ સીતાના ચરિત્રમાંથી પ્રગટ થાય છે.
સીતાના અગ્નિપ્રવેશ પ્રસંગે બ્રહ્માજી રામને કહે છે, "સીતા લક્ષ્મીજી અને આપ વિષ્ણુ છો". ભાગવતમાં પણ લખ્યું છે કે રામ વિષ્ણુના અવતાર અને સીતા લક્ષ્મીનો અવતાર છે. પાછળથી લખાયેલાં રામાયણો જેવો કે અદ્ભુત રામાયણ, આનંદ રામાયણ, અઘ્યાત્મ રામાયણ વગેરેમાં તો સ્પષ્ટ રીતે જાનકી માતાની આદ્યશકિત કે દેવી શકિત રૂપે પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. આનંદ રામાયણમાં સીતાના અનેક જન્મો અને સ્વરૂપો બતાવ્યાં છે.
વિશ્વંભર નામના ઉપનિષદમાં ‘ૐ નમ: સીતારામાભ્યામ્’ એ મંત્રનો મહિમા બતાવ્યો છે. ‘’ વળી જણાવ્યું છે કે રાધા એ જ સીતા છે અને કૃષ્ણ એ જ રામ છે. એમાં વર્ણન છે કે રાધા અને કૃષ્ણ રામના શરીરમાં પ્રવેશી ગયાં તે રામ પરબ્રહ્મ છે. રામ અને કૃષ્ણ કે સીતા અને રાધામાં વાસ્તવમાં કોઈ ભેદ નથી. એવી ધાર્મિક એકતાની ભાવના આમાંથી પ્રગટે છે.
ભગવાન રામ પ્રાચીન ગ્રંથોમાં મુખ્યત્ત્વે લોકરક્ષક અને મર્યાદા, પ્રેમલક્ષણા ભકિતનો પ્રભાવ સીતા-રામની ભકિત ઉપર પડયો અને એના પરિણામે સત્તરની સદીમાં ‘રામરસિક સંપ્રદાય’ અસ્તિત્ત્વમાં આવ્યો. આ સંપ્રદાયને જાનકી વલ્લભ સંપ્રદાય, જાનકી સંપ્રદાય, જેવાં બીજાં નામ પણ છે.
મર્યાદા પુરુષોત્તમ શ્રી રામ-સીતા સાથે રાસલીલા કરે એ માની શકાય તેવું નથી. છતાં એ પણ હકીકત છે કે ઉત્તર ભારતમાં ઘણે સ્થળે રાસબિહારી કે લીલાવિહારી રામનાં અને રાસેશ્વરી સીતામાં કેટલાંક સ્થાનકો ઉભાં થયાં છે. આ સંપ્રદાયના ‘આનંદ રામાયણ’ ભુશુંડિ રામાયણ જેવા ઘણાં ગ્રંથો પણ લખાયા છે.
VIJAY TRAMBADIYA
ઝુબેદા
ઝુબેદા બેગમ ધનરાજગીર (૧૯૧૧-૧૯૮૮) એક ફિલ્મ અભિનેત્રી છે. તેમણે ભારતની પ્રથમ બોલતી ફિલ્મ આલમઆરા (૧૯૩૧)માં નાયિકા તરીકે અભિનય કર્યો હતો. આ સિવાય તેમણે દેવદાસ (૧૯૩૭) અને સાગર મૂવીટોનની પ્રથમ ફિલ્મ મેરી જાનમાં પણ આભિન્ય આપ્યો હતો.
ઝુબેદાએ જે સમયે ફિલ્મોમાં પ્રવેશ કર્યો તે સમયે ફિલ્મોમાં કામ કરવું આદરણીય ઘરની કન્યાઓ માટે અયોગ્ય વ્યવસાય ગણાતો હતો, જ્યારે ઝુબેદા તો રાજ પરિવારની કન્યા હતી અને ખૂબ નાની વયની હતી. ઝુબેદાનો જન્મ શહેરમાં થયો હતો. તે રજવાડાના નવાબ સિદી ઈબ્રાહીમ મુહમ્મદ યાકુત ખાન અને ફાતિમા બેગમની પુત્રી હતી. આ મુસલમાન રાજકુમારી દેખાવે ખુબ સુંદર હતી. તેને બે બહેનો હતી સુલતાના અને શહેઝાદી, તે બન્ને પણ અભિનેત્રી હતી.
ઝુબેદાએ માત્ર ૧૨ વર્ષની બયે તેની પહેલી ફિલ્મ કોહીનૂરમાં અભિનય આપ્યો હતો. ૧૯૨૦ના દશકામાં તેણે કાળાંતરે તેમની બહેન સુલતાના સાથે ફિલ્મોમાં અભિનય કર્યાં.
તે સમય દરમ્યાન તેમની બહેન સુલતાના ભારતીય ફીલ્મની સુંદર લોકપ્રિય અભિનેત્રી બની ગઈ હતી. ઝુબેદાની પ્રથમ બ્લોકબસ્ટર ફિલ્મ વીર અભિમન્યુ હતી. તે ફિલ્મમાં તેમણે તેમની બહેન અને માતા સાથે અભિનય કર્યો હતો. ઈ.સ. ૧૯૨૪માં આ બંને બહેનોએ કલ્યાણ ખજીના નામની ફિલ્મમાં એક સાથે અભિનય કર્યો હતો.
ઈ.સ.૧૯૨૫ માં ઝુબેદાની ૯ ફીલ્મો પ્રદરશિત થઈ. જેમાં કાલા ચોર, દેવદાસી અને દેશ કા દુશ્મનનો સમાવેશ થાય છે, તેના એક વર્ષ બાદ તેમણે તેમની માતાની ફીલ્મ બુલબુલ-એ-પરીસ્તાનમાં અભિનય આપ્યો. ઈ.સ. ૧૯૨૭નું વર્ષ તેમની કારકીર્દીનું ઘણું સફળ વર્ષ રહ્યું.
આ વર્ષમાં તેમની લૈલા મજનુ, નણંદ ભોજાઈ અને નવલ ગાંધીની સેક્રીફાઈસ નામની ખૂબ જ સફળ ફિલ્મો પ્રદર્શીત થઈ. સેક્રીફાઈસ એ ફીલ્મ રવિન્દ્રનાથ ટાગોરની વાર્તા 'બલિદાન' પર આધારીત હતી અને તેમાં તેમણે સુલોચના દેવી, માસ્ટર વિઠ્ઠલ અને જલ ખમ્ભાતા સાથી અભિનય કર્યો હતો.
આ ફીલ્મમાં બંગાળના અમુક પ્રાચીન મંદિરોમાં પ્રાણીઓના બલિદાન આપવાના કાંડની નિંદા કરવામાં આવી હતી. આ અપ્રતીમ અને પૂર્ણ ભારતીય ફીલ્મને જોઈ ઈંડિયન સિનેમેટોગ્રાફર કમિટી દ્વારાના સભ્યો ખૂબ હર્ષ પામ્યા હતા. આ કમિટિના યુરોપિય સભ્યોએ તેના વિદેશોમાં પ્રદર્શન માટે ભલામણ કરી હતી.
આલમ આરા તેમના જીવનની સૌથી સફળ ફીલ્મ બની તે પહેલાં તેમણે ઘણી મૂંગી ફિલ્મોમાં અભિનય આપ્યો. આલમાઆરાની સફળતા પછી અન્ય અભિનેત્રીઓમાં તેમની માંગણી વધી અને અન્યની અપેક્ષાએ તેમને વધુ વળતર મળવા લાગ્યું.
૧૯૩૦ અને ૧૯૪૦ના દશકોમાં તેમણે જલ મર્ચંટ સાથે ઘણી સફળ પૌરાણિક ફીલ્મોમાં કામ કર્યું. જેમાં તેમણે , અને ભૂમિકાભજવી. આ સાથે તેઓએ ઈઝરા મીરની ઝરીના જેવી ફીલ્મોમાં મસ્તીભરી તેજસ્વી સર્કસ કન્યાનો અભિનય પણ સફળતા પૂર્વક કર્યો. આ ફીલ્મમાં તેમણે ચુંબનનું દ્રશ્ય આપ્યો, જેને કારણે સેન્સરશીપ ઉપર ઘણો વિવાદ થયો. મૂંગી ફિલ્મોમાંથી બોલતી ફીલ્મોમાં સફળતા મેળવનારી ઘણી થોડી અભિનેત્રીઓમાંની તે એક હતી.
ઈ.સ. ૧૯૩૪માં તેમણે નાનુભાઈ વકીલ સાથે મળી મહાલક્ષ્મી મુવીટોનની સ્થાપના કરી અને ગુલ-એ-સોનોબાર અને રસિક-એ-લૈલા નામની સફળ ફિલ્મો બનાવી. ત્યાર બાદ ઈ.સ. ૧૯૪૯ સુધી તેઓ વર્ષમાં એકાદ બે ફિલ્મમાં તેઓ કામ કરતાં. નિર્દોષ અબલા તેમની છેલ્લી ફિલ્મ હતી
ઝુબેદાએ તેમના જીવનના અંતિમ વર્ષો ધનરાજ પૅલેસમાં વીતાવ્યાતેઓ ઈ.સ. ૧૯૮૮માં અવસાન પામ્યા અને તેમના પુત્રો અને પૌત્રોએ તેમને છત્રપતિ શિવાજી માર્ગ, એપોલો બંદર મુંબઈમાં તેમની અંતિમ વિધિ કરી દફનાવ્યા.
RANU PATEL
