લિખિતંગ લાવણ્યા
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ 16
ભરપેટ ઈડલી સાંભાર ખાધા પછી અનુરવ બોલ્યો, “સુરમ્યા, આયમ ફ્રી નાવ. હવે તું માંગે એટલો સમય તને આપીશ.” ચૌદ ઈડલી સાથે ઉડીપીનો મસાલેદાર સાંભાર ખાવાથી કોઈ પણ નોર્મલ પાચન ક્રિયાવાળા માણસને ધાણાજીરુ, ગરમ મસાલાના ઓડકાર આવે, અને બગાસાં આવે. અનુરવ મારી સાથે વાત કરવાનું કહી રહ્યો હતો, પણ શનિવારે બપોરે એ લાંબી ઊંઘ લેતો. આજે એ ઘરે આવેલા મહેમાનના લાભાર્થે ઊંઘ કુરબાન કરવા તૈયાર થયો હતો. સૌજન્ય બતાવવાનું બીજુ કારણ એ હતું કે રવિવારે એ ક્રિકેટની મેચ રમતો એટલે આવતીકાલે પણ મહેમાનને સમય નહીં આપી શકાય, એની એને અને મને ખબર હતી. વળી સાંજે મા-દીકરાએ એક દોઢકલાક માટે ક્યાંક બહાર જવાનું હતું. પણ મેં એનો સમય માંગતા પહેલા એની ચોખવટ માંગી, “તારે ઊંઘવું છે કે વાત કરવી છે?”
હકીકત એ હતી કે હું પણ દ્વિધામાં હતી. યજમાન બે હતા. અનુરવ અને લાવણ્યા. મને આજની તારીખે બીજા યજમાનમાં વધારે રસ હતો. મા દીકરામાંથી એકની કંપની લઉં તો બીજાની છોડવી પડે. આજની બપોરે અનુરવને ય છોડવો તો નહોતો જોકે એ તો ઓફિસમાં રોજ મળવાનો જ હતો.
લાવણ્યા સમજી ગઈ, એણે ઉકેલ કાઢ્યો, “ હું અને સુરમ્યા તુવેરના દાણા ફોલતાં ફોલતાં ડાયરી વાંચીશું અને વાતો કરીશું અને અનુરવ આપણી વાત સાંભળતા સાંભળતાં સોફા પર સૂઈ જશે.”
મેં કોઈ દિવસ તુવેરના દાણા ફોલ્યા નહોતા, એને બાદ કરતાં લાવણ્યાનો આ પ્લાન મને એક્સેપ્ટેબલ હતો.
લાવણ્યા પાસે હું બહુ ઝડપથી શીખી રહી હતી કે જ્યારે જ્યારે દ્વિધા થાય ત્યારે કોઈ એક્સટ્રીમ સ્ટેપ લેવાનું હોતું જ નથી. દ્વિધાનો ઉકેલ હંમેશા દ્વિધાના બે છેડાના વચ્ચેના કોઈ બિંદુ પર જ હોય છે.
વળી આ પ્લાનમાં ઊંઘતો અનુરવ કેવો દેખાય એ જોવાનો લહાવો પણ દસ પંદર મિનિટમાં જ મળવાનો હતો.
તમે જેની સાથે લગ્ન કરવાના હો એને તમે માત્ર સૂટ કે રજવાડીમાં જુઓ એ ન ચાલે, એ ટુવાલમાં અને લૂંગી- બંડીમાં કેવો દેખાય છે, એ ઊંઘે છે ત્યારે નસકોરાં બોલે છે કે કેમ વગેરે પણ તક મળે તો જોઈ લેવું જોઈએ. ડાયરીનું વાચન શરૂ થયું ત્યાં સુધી મેં આવા વાહિયાત વિચારો કર્યા. અને લાવણ્યાએ વાંચવાનું શરૂ કર્યું.
* મેં મનમાં થોડા ડર સાથે, અને થોડી હિંમત સાથે અનુરવને કહ્યું, “દીકરા, મેં તારા પપ્પાને સ્વીકાર્યા એ કદાચ મારી મજબૂરી હોય તો પણ તારે એવી કોઈ મજબૂરી નથી. તું ચાહે તો એમને એક્સેપ્ટ ન કરવાનો વિચાર કરી શકે છે.”
સાંજે અનુરવ આવ્યો અને કહેવા લાગ્યો, “કોઈને મળ્યા વગર, કોઈના વિશે પૂરું જાણ્યા વગર એને રિજેક્ટ કરાય?”
હું કંઈ ન બોલી.
એ કહેવા લાગ્યો, “મેં પપ્પાને મળવા હોંશે હોંશે અમેરિકા જવાની તૈયારી બતાવી ત્યારે તો તેં ના પાડી, પણ હવે જેલમાં એમને મળવા માંગું તો?”
મેં કહ્યું, “બેટા, હવે ચુકાદો હાથવેંતમાં છે, તારા પપ્પા બહુ વહેલા છૂટી જશે. વધુમાં વધુ છ મહિના કે વરસ! તારા પપ્પાને એ નહીં ગમે કે તું એમને કેદીના વેશમાં જુએ!”
“મમ્મી, હું એક વરસ રાહ જોઈ શકુ એમ નથી, મારે પપ્પાને મળવું છે, અત્યારે જ!”
તરંગ! અત્યાર સુધી મારી જિંદગી એક વણલખ્યો રુટિન બની ગઈ હતી. અઢાર વરસથી દર અઠવાડિયે સેન્ટ્રલ જેલના દરવાજે પોણા અગિયાર વાગ્યે હાજર થવાનું. એકાદ કલાકની પ્રતીક્ષા પછી અડધા કલાકની મુલાકાત. પહેલા એક- બે વરસ તો હું મુન્નીબાઈને ત્યાંથી ઓમલેટનું પાર્સલ બંધાવી લાવતી. પછી એક દિવસ તમે ના પાડી, “બસ હવે આ પાર્સલ નહીં.” તે દિવસથી માતાજીના મંદિરે થઈને પ્રસાદ લઈને સેંટ્રલ જેલ પહોંચવાનું. અઢાર અઢાર વરસથી દરેક મુલાકાતના સમયે અચૂક સમયસર હાજર થવાનો આ ક્રમ તોડી રહી છું. શું કરું? જેલનો નિયમ છે એક અઠવાડિયે એક જ વ્યક્તિને એક મુલાકાત! આ વખતે અનુરવે જિદ પકડી છે. એટલે પત્ની હારી, અને મા જીતી!
અનુરવ જેલમાં ગયો ત્યારે એને વી. આઈ. પી ટ્રીટમેંટ મળી. કેમ ન મળે? તરંગ દીવાનનો દીકરો હતો. અને એની મા લાવણ્યા દીવાન પણ જેલમાં ઓછી ફેમસ નહોતી!
તમે જેલ ગયા ત્યારે શરૂઆતમાં જ ઉમંગભાઈએ જણાવેલું કે મહિને પાંચેક હજાર રુપિયા જેલના અધિકારીઓને ખવડાવીએ તો કેદીને લગભગ વી. આઈ. પી જેવી ટ્રીટમેંટ મળે!
મેં નક્કી કર્યું કે વરસે સાઠ હજાર રુપિયા આ રીતે આપવાને બદલે જેલની સુવિધા માટે આપું તો બધાને લાભ થાય અને એ કાયદેસર કહેવાય.
અનુરવને ખબર પડી કે એના મમ્મીએ ત્યારથી આજ સુધી, જેલમાં ચોખ્ખાં બાથરૂમ ઉપરાંત બાગ બગીચા, શાકભાજીની ખેતી, હાથથી ચાલતા નાનાનાના મશીન, મનોરંજન અને રમતગમતના સાધનો એવી કેટલીય વસ્તુઓ પોતે અથવા બીજાઓ પાસે અપાવી છે.
અનુરવને આ બધું તો માનવામાં આવે એવું હતું. કેમ કે એના મમ્મીને એ ઓળખતો અને મમ્મી આવું કરી શકે એનો એને અંદાજ હતો. છતાંય એને આનંદ તો થયો.
પણ ત્રણેક મુલાકાતના અંતે તો એને તમારા વિશે જે અભિપ્રાય આપ્યો તે બહુ રસપ્રદ હતો, “તારા કરતાં ધીમા અવાજે બોલે છે. તારા કરતાં ઓછું બોલે છે. તારો પહેલી નજરે કોઈ ઉપર પણ પ્રભાવ પડે. એમનો ન પડે. પણ બીજી ત્રીજી મુલાકાતમાં એમના વિશેનું માન વધ્યા વિના રહે નહીં. તારી જેમ બધી વાતના જવાબ ન આપે, ખબર હોય એટલું જ બોલે. જવાબ ન આપવો હોય ત્યારે તારી જેમ જ હસે.” જો કે આ તમારા વખાણ છે મારી ટીકા, એ સમજાય એવું નથી, છતાં હું ખુશ થઈ.
જેલમાં તમે જે પ્રવૃત્તિ કરો છો, જેલર, સ્ટાફ અને બાકીના કેદીઓ તમને જે માન આપે છે એ જોઈને અનુરવ ખુશખુશાલ છે. પણ ચંદાબા ખુશ નથી. એક રવિવારે ચંદાબાએ એમના લાક્ષણિક અંદાજનાં વાત કાઢી.
“લાવણ્યા, અનુરવ વારે ઘડીએ એના પપ્પાને જેલમાં મળવા જાય છે તે કંઈ સારું નથી લાગતું, તું એને ના પાડતી હોય તો!””હવે એ મોટો છે, એનું ભલુબૂરું જાતે સમજે છે.””ગામ લોકો વાત કરે છે. તને તો કોઈ કહેતું નથી, મારે કેવું કેવું સાંભળવાનું થાય છે, લાવણ્યા, જરા તો સમજ! કેટલી મહેનતથી સસરાજીએ અનુરવ પર એના બાપનો પડછાયો પડવા નથી દીધો અને તમે તો...”
“ચન્દાબા, અનુરવ એના પપ્પાને મળે એમાં મને તો કોઈ વાંધો દેખાતો નથી.”
“અરે હોતું હશે અમે આજ સુધી અમારા સોહમનેય જણાવ્યું નથી કે એના કાકા જેલમાં છે.””તમે નહીં કહ્યું હોય કદાચ, પણ સોહમને બધી ખબર છે.”
“હા, ગામને મોઢે તાળાં થોડા મરાય છે! આ બધું એના કાકાનું સાંભળીને સોહમ તો એટલો ગુસ્સે થઈ જાય છે ને કે જવા દો ને વાત! મારો છોકરો તો કહે છે કે આટલી બધી બદનામીની વચ્ચે આપણે ઈંડિયામાં રહેવું જ નથી. ફોરેન જતાં રહેવું છે. કહે છે કે મમ્મી પહેલા હું જઈશ પછી તમને બન્નેને બોલાવી લઈશ અમ્મેરિકા.
અને મારું માનો તો અનુરવને પણ અમ્મેરિકા જ મોકલી આપો.”
ચંદાબા આવી અમૂલ્ય છતાં વણમાગી સલાહ આપતાં હતાં ત્યાં જ અનુરવ આવી ગયો!
અનુરવ ચંદાબાનો જ લહેકો પડઘાવીને બોલ્યો, “વાઉ અમ્મેરિકા! વોટ અ બ્યૂટીફૂલ કંટ્રી. પણ મારે ત્યાં નથી જવું. અરે ચંદાબા! પણ સોહમે ટોફેલની પરીક્ષા આપેલી એનું શું થયું?”“તે થઈ ગયો ને પાસ!” પછી સહેજ અટકીને બોલ્યા, “ના, ના તારાથી શું છુપાવવાનું દીકરા! લાવણ્યા, સોહમ ચોથીવાર ફેલ થયો. બોલ! બહુ ભારે પરીક્ષા હશે. જુઓ ને ટોફેલ..નામમાં જ ફેલ છે!”
હું અને અનુરવ તો હસવું રોકી નહોતાં શકતાં.
પણ ચંદાબા હજી અટક્યા નહોતા, “ ટોફેલ.. મહેનત કરો તો ય ફેલ! લાગવગ લગાડો તો ય ફેલ!તમારા ભઈ તો કહે છે કે મૂકો માયા ટોફેલની ને એન. આર. આઈ છોકરી શોધી કાઢો. જુઓ ને! સોહમ માટે એક એન. આર. આઈ છોકરીની વાત પણ આવી’તી. કુંડળી ને ગોત્ર ને બધું મળી ગયું પછી એમને ખબર પડી કે છોકરાના કાકા તો જેલમાં છે, એટલે...અરે કીચનમાં રાઈસ ગેસ પર છે ને હું તો વાતે ચડી!”
દીકરાને ફોરેન મોકલવા ઘેલા થયેલા ચંદાબા રસોડાને હવે ‘કીચન’ અને ભાતને હવે ‘રાઈસ’ કહેતા થયા હતા!
અનુરવે જરા અકળાઈને પૂછ્યું, “મમ્મી! પપ્પા જેલમાં છે એ વાત કેટલા લોકોને અને કેટલા યુગ સુધી નડશે?”
“બેટા! તને અને મને તો નથી નડી ને! બસ.. તો પછી..”
તરત અનુરવ ઉત્સાહમાં આવી ગયો, અને કહેવા લાગ્યો, “હા, મમ્મી કાલે જ મળી આવ્યો પપ્પાને! અને ત્યાં જેલમાં થોડો કારભાર પણ કરી આવ્યો. જેલ સુપ્રિંટેંડંટની સ્પેશિયલ પરમિશન લઈ પપ્પાને એમની ચુમ્માલીસમી બર્થ ડે પર તબલા ભેટ આપ્યા. અને પપ્પાના સાથી કેદીઓ માટે ક્રિકેટની કીટ ભેટ આપી.”
“પપ્પાએ વાત શું કરી?””મમ્મી, આ મહિનાઓમાં હું ત્રણવાર પપ્પાને મળ્યો, પણ એ ઝાઝું બોલતાં નથી. એમના બાળપણની વાતો પણ તારી પાસે જાણી તે જાણી, બાકી પોતે તો કશું કહેતા નથી. અને જે ઘટનાથી એમને સજા થઈ એની તો વાત છેડતાં જ મોં પર જાણે ફૌલાદી તાળું લગાવી દે છે.”
“હવે સજા પૂરી થવાને આરે છે, ત્યારે એમને એ યાદ કરાવીને શું ફાયદો?”
“એય સાચું. પણ હું તારા જેવો સાવ સીધો નથી, હું જરા ખણખોદિયો છું, તેં અઢાર વરસમાં મેં જે ન જાણ્યું તે મારે ત્રણ મહિનામાં જાણી લેવું છે.”
પછી તો અનુરવે તમારા છૂટકારાની પ્રક્રિયામાં ઊંડો રસ લીધો, મારી સાથે વકીલોને મળવા આવતો. એ દરમિયાન જ એલ. એલ. બી થઈ હાઈકોર્ટના વકીલ બનવાનું એણે નક્કી કરી નાખ્યું. આખરે અનુરવની એકવીસમી વર્ષગાંઠે એ સમાચાર આવ્યા.
તમારી ફાંસીની સજા જનમટીપમાં તબદીલ થઈ અને એકવીસ જેટલા વરસો તમે જેલમાં કોઈ પણ જાતના પેરોલ વગર કાપી ચૂક્યા હોવાથી જજે તમારી તાત્કાલિક મુક્તિનો હુકમ કર્યો.
પપ્પાજી પથારીવશ હોવાથી તમને ફ્લેટ પર લાવતાં પહેલા પપ્પાજીને મળવા માટે સૂરજપૂર લઈ જવાનું નક્કી કર્યું. પણ ચંદાબાએ કહ્યું, “સોહમને જોવા કોઈ એન. આર. આઈ. છોકરી આવવાની છે, એટલે નકામા તરંગભાઈને જોઈને સવાલો કરશે.”
*
એક દીકરો એકવીસ વરસના જેલવાસ પછી પોતાના પથારીવશ પિતાને મળવા જવા માંગે અને મોટી વહુ ધરાર ના પાડી દે, એ દર્દભરી વાત હસતાં મોઢે કરીને લાવણ્યા અટકી.
“અહીં અટકવું પડશે. મારે અને અનુરવે બહાર જવાનું છે, એક દોઢ કલાક માટે, તારે આવવું હોય તો તૈયાર થઈ જા.”
ડાયરીના બચેલા પાના પર નજર નાખતાં મેં કહ્યું, “ત્યાં સુધી આટલા પાનાં પૂરા કરી નાખું?”
બન્ને તૈયાર થયા ત્યાં સુધી મેં ચા બનાવી નાખી.
ઉતાવળે ચા પીતા પીતા અનુરવ બોલ્યો, “તું સાથે આવી હોત તો એરપોર્ટ પર કોફી પીધી હોત.”
મને સમજાયું, અચ્છા, એ લોકો એરપોર્ટ જતાં હતા. એણે કોફીની લાલચ આપી હોત તો હું એરપોર્ટ ગઈ હોત. પણ હવે મોડું થઈ ગયું હતું. અમારી જનરેશનની છોકરી કાં તો પૂરી ટીપટાપ સાથે બહાર નીકળે કાં તો સાવ લઘરવઘર બહાર જાય. હું બેમાંથી એકે અવસ્થામાં ન હતી. એ લોકો એરપોર્ટ જવા નીકળ્યા અને મેં લાવણ્યાની ડાયરી ખોલી.
*
બે દિવસ પછી ચંદાબાનો ગ્રીન સિગ્નલ મળતાં જ ગામ ગયાં. પપ્પાજીને ઉમરના કારણે પેરેલિસીસની અસર હતી. ઉમંગભાઈ પણ પચાસી વટાવી ડાયબીટીસ કોલેસ્ટેરોલ અને પ્રેસરની દવાઓ લેતાં થયા હતા. પહેલા ચંદાબા ગામગામના વૈદ્યો પાસેથી લાવી લાવી સંતાન પ્રાપ્તિ માટેની દેશી દવાઓ યાદ કરી કરી ખવડાવતાં, હવે દવાઓ બદલાઈ હતી. દવા એટલી કડવી નહોતી, પણ ચંદાબા કડવાશથી મૃત્યુનો કે એટેકનો ભય બતાવી બતાવી પીવડાવતાં.
સોહમનો પગ ઘરમાં ઠરતો નહીં. પણ તમે આવવાના હતા, એટલે ઉમંગભાઈ સોહમને શોધવા નીકળ્યા હતા. અમે પહોંચ્યા ત્યારે ઘરમાં પપ્પાજી અને ચંદાબા હતા. પિતાપુત્રની કંઈ વાત થાય એ પહેલા ઉમંગભાઈ ઉતાવળી ચાલે ઘરમાં પ્રવેશ્યા. ધ્રાસકો પડે એવા અવાજે બૂમ પાડી.
“ક્યાં છે ચન્દા?”
ચન્દાબા દોડી આવ્યા, “શું થયું આટલા હાંફળા ફાંફળા કેમ છો? ખબર નથી તમને બ્લડ પ્રેસર ને ડાયાબીટીસ છે તે! કેટલી વાર ના પાડી કે ઊંચા અવાજે બોલવાનું નહીં! ડોક્ટરે કીધું છે હવે સીધો એટેક જ આવશે!”
ચંદાબા પોતે જ ઊંચા અવાજમાં બોલી રહ્યા હતા
ઉમંગભાઈએ એટલા જ ઊંચા અવાજમાં જવાબ આપ્યો, “અરે તારા સાહેબજાદો જંપવા દે છે મને એકે દિવસ! દિવસ ઊગ્યો નથી અને એણે કોઈ નવો તમાશો કર્યો નથી!””તમને તો બધી વાતમાં મારા દીકરાનો જ વાંક દેખાય છે. મને ખબર છે એ તમને કેમ નથી ગમતો તે..”“અરે ઓ દોઢ ડાહી! મારી વાત સાંભળશે? તારા રાજકુમારનું પરાક્રમ સાંભળશે કે એમ જ એને છાવરતી ફરશે! પેલા કામેશ કહારના દીકરા સાથે મારામારી કરી તારા શાહજાદાએ!”
“ક્યાં છે મારો દીકરો? સલામત તો છે ને!””હા સલામત છે પોલિસસ્ટેશનમાં. ફરિયાદ લખાવવાની જિદે ચડ્યો છે! મેં કહ્યું રહેવા દે સામી ફરિયાદ થશે તો તારું અમેરિકા જવાનું અટવાઈ જશે.”
“તો તમે કેવા બાપ છો, દીકરાને પોલિસ સ્ટેશન મૂકી અહીં કેમ આવ્યા છો?”
“અરે તને લેવા આવ્યો છું, મારું તો માનતો નથી. તું જ એ બારદાનને સમજાવ કે માંડવાળી કરે! કેસ થશે ને તો વાટ લાગી જશે.”
“તો ઊભા શું છો? ચાલો ચાલો..”
“કાકુજી! મારી જરૂર હોય તો હું આવું..” એલ. એલ. બીમાં ભણતો તમારો દીકરો કાકુજીને મદદરૂપ થવાના આશયથી બોલ્યો.
“ચાલ, આવવું હોય તો..” ઉમંગભાઈ બોલ્યા. “અરે ના રે! એ શું કરશે ત્યાં આવીને! પારેખ વકીલને ફોન કરો.” એમ બોલી ચંદાબા ઉમંગભાઈ સાથે નીકળી ગયા.
તમારું પિતા અને પુત્રનું મિલન જોવાની ઈચ્છા કરતાં તમને બન્નેને થોડી મિનીટ એકલા પાડવાની ઈચ્છા વધુ બળવાન નીવડી. હું અને અનુરવ બહાર નીકળ્યા.
(ક્રમશ:)
