લિખિતંગ લાવણ્યા
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ 13
જેલમાં સવા મહિનાના રવિને લઈ આવી ત્યારે તમે કહી દીધું કે રવિ સાથે આ તમારી છેલ્લી મુલાકાત છે કેમ કે એના પિતા જેલમાં છે એવી રવિને જાણ થવા દેવી નથી. આ સત્ય મારે આચરવાનું કે ઉચ્ચારવાનું નથી, એ કારણે આ વાત મેં માંડ પચાવી, ત્યાં તમે બોલ્યા “એ લોકો રવિને એમ કહેશે કે એના પપ્પા કોઈ જીવલેણ બિમારીથી ગુજરી ગયા છે!”
“એ મને મંજૂર નથી..” મેં ઘસીને ના પાડી.
“એમ જ કરવું ઠીક છે.” તમે બોલ્યા.
ઘડિયાળનો કાંટો બતાવી રહ્યો હતો કે મુલાકાતની માત્ર ચાર મિનિટ બાકી હતી.
મેં ઉતાવળે કહ્યું, “મને પૂરો વિશ્વાસ છે કે તમારી ફાંસીની સજા વહેલીમોડી ચોક્કસ જનમટીપમાં તબદીલ થશે. વહેલા-મોડા જનમટીપ પૂરી થયા પછી તમે બહાર આવશો. ત્યારે થોડા વરસો આપણી પાસે બચ્યા હશે. એટલે હું બીજું કંઈ ન જાણું, તમારે બહાર આવી રવિને માથે હાથ મૂકવાનો જ છે.”
આ સાંભળતાં જ તમારો હાથ ધ્રૂજવા લાગ્યો, “મને એનો જ ડર છે.”
“મને કોઈ ડર નથી. હું જ તમારો હાથ પકડીને એના માથે મૂકીશ.”
ત્રણ મિનિટની દલીલો પછી તમે હાર્યા, “સારું, પણ અત્યારે, એની નાદાન ઉમરમાં, એના પપ્પા જેલમાં છે એવી ખબર એને ન પડવી જોઈએ.”
તમારી વિનંતિને માન આપીને મેં કમને આ વાતની ‘હા’ પાડી.
પણ પછી મુલાકાતની પચ્ચીસમી મિનિટે તમે જે બોલ્યા એનાથી ફરી મારું મન ખિલી ઊઠ્યું, “પણ દર મહિને રવિની ઝીણેઝીણી વિગત તારે તો મને કહેવાની જ છે!”
એ જ પળે વિગતવાર ડાયરી લખવા ઉપરાંત ઊગતા રવિનું પળેપળનું તેજ ઝીલવા માટે એક સ્ટીલ કેમેરો અને એક વિડિયો કેમેરાનુંય બજેટ મેં મનોમન મંજૂર કરી નાખ્યું. અને મને તો રવિને ઉછેરવા ઉપરાંત તરંગ અને રવિની વચ્ચે એક મજબૂત વનવે બ્રીજ બનાવવાનું વધારાનું કામ મળી ગયું.
મારી જાણ બહાર બીજો પણ એક બ્રીજ બની રહ્યો હતો. તમે નવેસરથી મારા પ્રેમમાં પડ્યા. જોકે તમે તમારે મોઢે એવું બોલ્યા નહીં. પણ મારા બાળપણની ઝીણીઝીણી વિગતો તમે પૂછવાની શરૂ કરી. મહિને માંડ ત્રીસ મિનિટની મુલાકાત પછી આવનારા ત્રીસ દિવસ સુધી તમને સંબોધીને લખેલી આ ડાયરી ઘરે રહેતી અને એની નકલ કરી દર અઠવાડિયે હું ટપાલથી તમને મોકલતી રહી. એમ સમય પસાર થતો રહ્યો. મને સ્મિત સાથે ડાયરીઓ અને પત્રો લખતી જોઈને રવિ મોટો થયો. એના બાળમનને થયું હશે કે ટીવી કે ખરીદી કે લગ્ન કે તહેવારો નહીં પણ લખવું એક એવી ક્રિયા છે જેમાં મમ્મીને એના જીવનનો સૌથી મોટો આનંદ મળે છે. તેથી જ કદાચ એને ય લખવા-વાંચવાની ટેવ પડી. અને હોમવર્ક કે ક્લાસવર્ક કરવાનો એને કદી કંટાળો ન આવ્યો. એનો દિવસ તો ભણવા અને રમવામાં પસાર થઈ જતો. હુંય એની જેમ બાળક બની જતી કેમ કે આ ઘરમાં મોટા બનીને જીવવાનો ભાર લાગે એવું હતું.
તોય મોટાઓ વચ્ચે થતી વાત તો કાને પડતી. મને આ ડેલેથી કાયમ માટે વિદાય કરીને રવિને દત્તક લેવાનો ચંદાબાનો માસ્ટરપ્લાન ફ્લોપ થયો, એ પછી ચન્દાબા અને ઉમંગભાઈ વચ્ચે ચડભડ વધારે ઉગ્ર રહેતી. પૈસાનો બધો વહીવટ એમની પાસે હતો. હું કશું માંગતી નહીં, તોય એ સમૃદ્ધ વર્તમાનનો આનંદ ચંદાબાને આનંદ લાગતો ન હતો. અને ભવિષ્યના આનંદમાં એમને રવિ આડખીલીરૂપ લાગતો. ખાસ તો રવિની મા. એને થતું કે ભવિષ્યમાં આ લોકો ભાગ માંગશે.
એક દિવસ રવિની તબિયત સહેજ ઠીક નહોતી તેથી હું રવિને બાળમંદિરથી સહેજ વહેલી તેડી લાવી, ત્યારે ચંદાબા અને ઉમંગભાઈ વચ્ચેની વાતચીત મેં સાંભળી.
“કરોડોના કારોબારના એકમાત્ર વારસની સગી મા મારી છાતી પર આમ રહે એ મારાથી જોવાશે નહીં.”
“તો શું કરું? મારી નાખું બન્નેને? ને હું પણ ફાંસીએ ચડું?” ઉમંગભાઈ ગુસ્સામાંય આવું બોલે, એ મારે માટે કલ્પના બહારનું હતું.
હું શું કરું, જેથી આ દાવાનળ બૂઝાય? રવિને લઈને બીજે રહેવા ચાલી જવાનોય વિચાર કર્યો, પણ દાદાને પૌત્રની બહુ માયા હતી. એ વહાલમાં અને વહાલમાં બોલી જતાં કે મારો રવિ તો પપ્પા અને કાકા બન્નેના ભાગનો વારસ છે! અને તેથી જ ચંદાબાનું દુ:ખ વધુ ને વધુ અસહ્ય બનતું જતું હતું.
ઉમંગભાઈ ચંદાબા સામે ગુસ્સે થઈ ગમેતેમ બોલી દે પછી એમનાથી પુરુષસહજ બેફિકરાઈ રખાતી નહીં. આડેધડ વેણ ઉચાર્યા પછી એમનું મોં એવું થઈ જતું જાણે સોરી કહેવા માટે તકની રાહ જોતા હોય!
ચંદાબા એમના સ્વભાવની આવી બધી છટાઓને સુપેરે સમજતાં. આવી જ કોઈ પળે એમની અંદર રહેલી કૈકેયી જાગ્રત થઈ, અને બહુ નાનું વરદાન એમણે માંગી લીધું, “મારા ભાઈના બાળક સોહમને દત્તક લઈ લો હવે દલીલ ન કરશો, તમને મારા સમ છે.”
કાયદેસર અને વાજતે ગાજતે ચાર વરસનો સોહમ ઘરમાં આવ્યો. એના ફોઈ એના મમ્મી બન્યા અને સોહમ રવિથી ઉંમરમાં એક જ મહિના નાનો હતો એટલે રવિ એનો મોટો ભાઈ બન્યો. મને તો આનંદ જ થયો.
અચાનક સોહમ પરિવારમાં આવ્યો, એટલે એ કોણ છે એ સમજાવવા માટે અને અને રવિ કાયમી ધોરણે એને સારી રીતે સ્વીકારે એ માટે મેં એની જ એક ચિત્રપુસ્તિકામાંથી એક પરિવારનું ચિત્ર બતાવ્યું, જેમાં એક બાળક એક તરફ મમ્મીનો અને એક તરફ પપ્પાનો હાથ પકડી ઊભેલું હતું. મેં સમજાવ્યું કે જો આ ઉમંગભાઈ ડેડી છે, આ ચંદાબા મમ્મી છે અને આ સોહમ એમનું ચાઈલ્ડ છે.
બીજા દિવસે એ જ બૂક લાવી રવિ સ્ત્રી અને બાળકનું ચિત્ર બતાવી મને કહે છે કે આ તું છે, આ હું છું? તો ડેડી?
આજે પહેલીવાર એણે સવાલ કર્યો, “ડેડી ક્યાં છે?” અચાનક આવી પડેલ સવાલનો જવાબ શું આપવો એ સમજાયું નહીં, ખાસ તો તમે ના પાડી હતી એટલે હોઠ સિવાઈ ગયા.
મેં નક્કી કર્યું કે હવે બીજીવાર રવિ આ સવાલ પૂછશે તો બરાબર વિચારીને જવાબ આપીશ.
ઘરમાં જ સરખી ઉંમરના બાળકના માબાપની સાથે જોઈને એના કુમળા મનમાં વિચાર આવ્યો કે મારા પણ પિતા તો હોવા જોઈએ ને! અત્યાર સુધી આ ક્ષણનો મુકાબલો કરવાનો આવ્યો ન હતો. તમારા કેસની હાઈકોર્ટમાં અપીલો ચાલુ રહી, હિયરીંગ ચાલુ રહ્યા. પણ રવિના બાળપણ પર એની કોઈ અસર હજુ પડી ન હતી.
રવિને બીજા દિવસે સુવાડ્યો પછી મેં જોયું કે એની રફ બૂકમાં એણે એક ચિત્ર દોર્યું હતું, જેમાં બાળકનો એક હાથ સ્ત્રીએ ઝાલેલો હતો, અને બીજો હાથ છૂટ્ટો હતો.
મેં વર્ષોથી ચિત્રકામ છોડી દીધું હતું પણ એ રાતે મેં મહામહેનતે એક એવું ચિત્ર બનાવ્યું કે એક સ્ત્રી બાળકના બન્ને હાથ પકડીને ફેરફુદરડી રમતી હતી. બાળકનો એકે હાથ ખાલી નહતો. પેલા ચિત્ર કરતાં મા અને બાળક બન્ને આનંદિત દેખાતા હતાં. અને ચિત્રની નીચે મેં લખ્યું, “આયમ યોર મમ્મી, એંડ આયમ યોર ડેડી.”
સવારે પોતાની રફબૂકમાં આ નવું ચિત્ર જોઈને એ ખુશખુશાલ થઈ ગયો.
એના સવાલનો જવાબ ક્યાં સુધી ટાળી શકાવાનો હતો? છતાં મેં બાપ બનવાના ક્યારેક મરણિયા તો ક્યારેક
ખેલદિલ પ્રયાસો કર્યા. એટલે સુધી કે કોઈવાર રાતે બધા સૂઈ જાય પછી, હું અને રવિ ફાધર-સનની રમત રમતા. હું અલમારીમાંથી તમારા શર્ટ અને પેંટ કાઢીને પહેરતી અને મારા ચોટલાની મૂછો બનાવી રવિ સાથે ઘેરા અવાજમાં વાત કરતી! એને ખૂબ મજા પડતી.
બાળમંદિરના ભૂલકાંઓ એને પૂછે કે તારા ડેડી ક્યાં છે? કેવા છે? તો એ કહેતો મારા ડેડી આવડી આવડી મૂછોવાળા છે અને રાતે ઘરે આવે છે.
ટૂંકમાં તમે છૂટીને આવશો ત્યારે કદાચ તમને નહીં ગમે તોય, તમારે મારા ચોટલા જેવી મૂછો રાખવાની થશે, નહીં તો તમારો દીકરો તમને ઓળખવાની ના પાડી દેશે.
એક દિવસ રવિ, શીખીને આવ્યો હશે એટલે, રમત રમતમાં બોલ્યો, “પપ્પા કમાવા જાય અને મમ્મી રસોઈ કરે.”
મને અમસ્તો જ વિચાર આવ્યો કે તમે જેલમાં જે હાથવણાટ વગેરે કરો છો એમાંથી જ રવિનો અભ્યાસનો ખર્ચ કરવો. અને એના બાકીના ખર્ચ માટે પણ મેં નવરા બેઠા યોજના વિચારી લીધી. ગામમાં વિધવા અને ત્યક્તા બહેનોને એકઠી કરી સિલાઈ મંડળી બનાવી. એકલા રવિના નહીં ગામના બહુ બધા દીકરાઓના ખર્ચ નીકળવા માંડ્યા. મારે તો આવકની ખાસ જરૂર નહોતી તોય આ મહેનતની કમાણી બહુ વહાલી લાગતી. ખબર નહીં કેમ, બચત ગમે તેટલી હોય, બચત પર જીવીને કોઈ રાજી નથી રહેતું.
એક દિવસ પપ્પાજીએ કહ્યું, “હવે રવિ મોટો થશે બહાર રમવા જશે અને બાળમંદિરના ભૂલકાંઓ એને નિર્દોષતાથી પૂછવાને બદલે, એમના માબાપે તરંગ વિશે જે સાચુંખોટું જણાવ્યું હશે તે રવિને જણાવશે.” એમનું કહેવું હતું કે રવિને હોસ્ટેલમાં મૂકી દો.
મેં હસતાંહસતાં કહ્યું, “એક તો છે જ, સરકારી હોસ્ટેલમાં! બીજાને નથી મોકલવો દૂર! હું સાચવી લઈશ મારી રીતે.”
પછીના બેત્રણ વરસ મેં સાચવ્યું. પપ્પ્પાજી રવિને બહાર રમવા જવા ન દે. સોહમ સાથે એ રમવા જાય અને એની સાથે એનો મેળ ન પડે. સોહમ ચીટીંગ કરે, ચંદાબા એનું ઉપરાણું લે. હું રવિનો પક્ષ લેવા જાઉં તો ઘરમાં ઝઘડા થાય. એટલે મારે ચૂપ રહેવું પડે. છતાં રવિ સાથે જ્યારેજ્યારે ચીટીંગ થાય તે રાતે મેડી પર લઈ જઈને હું એને સમજાવું કે તારી સાથે ચીટીંગ થયું છે, એની મને ખબર છે. એનું મને પણ ત્યારે તારા જેટલું જ દુખ થયું. પણ હવે એ ખંખેરી નાખવાનું. ભૂલી જવાનું.
રવિ મોટાભાગની વસ્તુ ખંખેરી નાખતા શીખ્યો પણ સોહમ ચીટીંગ કરવાનું ન ભૂલ્યો.
એક દિવસ રવિ મને કહે, “એ કાલે ફરી ચિટીંગ કરશે!”
મેં એને સમજાવ્યું, “કાલે એ રમવા આવે તો કહેવાનું કે મને બહુ રમવાનું મન નથી.”
“એ મને ખેંચીને લઈ જશે.”
“તારે કહેવાનું કે ચિટીંગ નહીં થાય એવું પ્રોમિસ આપ તો રમવા આવું.”
એણે એવું જ કર્યું.
જવાબમાં સોહમે કહ્યું, “ચીટર તો તારો બાપ છે. એટલે તો મામાને ઘરે છે!”
રવિ બહાર રમવા નહોતો જતો, પણ સોહમ તો જતો હતો. અને આ બધું જાણવા માટે સોહમે બહાર જવાની પણ ક્યાં જરૂર હતી? ચંદાબા હતા ને ઘરમાં! સારું થયું કે ‘મામાને ઘરે’ એટલે ‘જેલમાં’ એવી રવિને સમજ ન પડી. પણ હવે અહીં હીજરાવા કરતાં હિજરતનો સમય આવી ગયો હતો. બે માણસના કાફલાએ નવો પડાવ શોધવાનો હતો.
મેં નિર્ણય લીધો કે હવે ગામ રજાઓમાં જ આવીશું. મા-દીકરો સાથે રહી શકીએ એ માટે અમદાવાદમાં ભાડે ફ્લેટ લેવાનું નક્કી કર્યું. ગામ તો માંડ સિત્તેર કિલોમીટર દૂર હતું એટલે શનિ-રવિ અવાય. અને ડિસ્ટ્રીક્ટ સેંટ્રલ જેલ તો બન્ને જગ્યાથી સાવ સરખા અંતરે હતી.
અમદાવાદના દલાલે પૂછ્યું, “કયા એરિયામાં ફ્લેટ શોધું?”
મેં કહ્યું, “હાઈકોર્ટની નજીક!”
*
હું બાવીસ વરસની મોડર્ન છોકરી છું. અને આ જૂની ડાયરી વાંચી રહી છું. લાવણ્યાએ એના દીકરાને કેવી મુશ્કેલ પરિસ્થિતિમાં, કઈ રીતે બહાદુરીથી અને હસતા મોઢે મોટો કર્યો એ કથા ગમે તેટલી ઇંસ્પાઈરીંગ હોય, એ મારી ઉમરની, મારી જનરેશનની છોકરી માટે થોડી તો બોરિંગ જ ગણાય.
મને રસ એ જાણવામાં હતો કે એના પતિની ફાંસીની જનમટીપ થઈ કે નહીં? વીસપચીસ વરસે પણ એનો છૂટકારો થયો કે નહીં? મને વિચાર આવ્યો કે થોડા પાનાં ગપચાવીને આગળ વધું ત્યાં જ મારો મોબાઈલ રણક્યો. પપ્પાનો કોલ હતો. આજે ઘરમાં રસોઈ નહીં બની હોય. અને પપ્પા બહાર લંચ લેવાના હશે. અને હૂ બેટર ધેન ડોટર ટુ એકમ્પની!
ફોન ઉપાડતાં મેં આમ વિચાર્યું, પણ પપ્પા ડરેલા અવાજે બોલ્યા, “બેટા જલદીથી અપોલો હોસ્પિટલ આવી જા, તારી મમ્મીએ ઊંઘની ઘણી બધી ગોળીઓ પી લીધી છે!”
હોસ્પિટલમાં આઈ.સી.સી.યૂ.ની બહાર પોલિસ ઊભી હતી, નામી વકીલની પત્નીએ સ્યુસાઈડ અટેમ્પ્ટ કર્યો હતો એટલે નાના નાના અખબારોના લાંચિયા પત્રકારો પણ મંડરાઈ રહ્યા હતા. પપ્પાએ મને ઈશારાથી અંદર જઈને મમ્મીને જોઇ આવવા કહ્યું. મમ્મી જાણે મૃત્યુ જેવી ગાઢ નિદ્રામાં હતી. ઓક્સીજન, વેંટીલેટર નળીઓને વચ્ચેથી દૃશ્ય બિહામણું લાગતું હતું. હું ચક્કર ખાઈને પડું એ પહેલા અનુરવ આવી ગયો. અને મને ટેકો આપી બહાર લઈ ગયો.
અનુરવે માહિતી આપી. પપ્પા મોડેમોડે કોર્ટ જવા નીકળ્યા પછી મમ્મીનો મેસેજ આવ્યો “ગૂડબાય!” પપ્પા કેસ અડધો છોડીને ભાગ્યા. જોયું તો મમ્મીની પથારીની બાજુમાં ઊંઘની દવાની છ ખાલી થયેલી પત્તીઓ પડેલી હતી. દસમી મિનિટે તો મમ્મી આઈ. સી. સી. યૂમાં હતી.
બે દિવસ બહુ ખરાબ ગયા. આશ્ચર્યજનક રીતે ધાર્યા કરતાં મમ્મીની વહેલી રિકવરી થઈ. બે દિવસમાં તો એ બેઠી થઈ ગઈ. પણ એ બે દિવસમાં શહેરમાં પપ્પાની ભયંકર બદનામી થઈ. મમ્મીના ભાઈઓએ બે હાથ જોડીને મમ્મીને પપ્પા વિરુદ્ધ નિવેદન ન આપવા સમજાવ્યું, પણ એણે પત્રકારો સામે અસ્પષ્ટ ભાષામાં પપ્પાને જ આ આપઘાતના પ્રયાસ માટે જવાબદાર ઠેરવ્યા. પપ્પાના હરીફ વકીલોને મજા પડી ગઈ. પોલિસે નછૂટકે કેસ દાખલ કરવો પડે એવું દબાણ ઊભું થવા લાગ્યું.
ત્યાં જ લેબોરેટરી રિપોર્ટ આવ્યો. મમ્મીના લોહીમાં ઊંઘની દવાનું પ્રમાણ એક કે બે ગોળી લીધી હોય એટલું જ હતું! મમ્મીએ બાકીની ગોળીઓ બાલ્કનીમાંથી બહાર ફેંકી દીધી હતી, જેમાંથી અમુક ગોળી તપાસ કરતાં બાલ્કનીની બહારના છજા પરથી મળી પણ આવી. પપ્પા પરથી આફત ટળી. મેં કહ્યું, “હવે મમ્મી પર કેસ કરો!” મમ્મીનું આ નાટક પહેલીવારનું ન હતું.
(ક્રમશ:)
