Vaishali Radia bhatelia
vaishaliradiabhatelia@gmail.com
જાંબીની લિસ્કી
‘જાંબી, વાલામૂઈ ક્યાં મરી ગઈ? આ વાસણનો ખડકલો તારો બાપ કરવા આવશે? ઈ તો તને ને મને મૂકીને આ દરિયામાં કોણ જાણે ક્યાં ખોવાયો? ને તું મૂઈ આ આખો દી’ દરિયે શું ગૂડાશ?’
ઝૂંપડીમાંથી માનો અવાજ સાંભળીને જાંબુડીના હાથમા઼થી છીપલાં સરકી ગયાં ને ફરી ભીની રેતીમાં ખૂંપી ગયાં, ઉપરથી મોજું આવી એ બધું વેરવિખેર કરી ગયું. જાંબુડી દોડીને ઝૂંપડી પાસે ગઈ વાસણમાં રાખને કૂચો ફેરવવા લાગી ને મગજને પણ કૂચો ફેરવવા લાગી.
જન્મી ત્યારે આમ કાળી ને જાણે દરિયાકિનારે જન્મી એટલે દરિયાખેડૂની દીકરી પર જાણે દરિયાનો ભૂરો રંગ પણ એનાંમાં ભળ્યો હોય એમ શ્યામવર્ણી પણ ખરી. દરિયાઈ રંગના મિશ્રણ જેવો એનો રંગ જોઈ એની ફઈ નામ પાડી ગઈ, જાંબુડી... પણ મા તો જાંબી... જાંબી... જ કહેતી. હવે તો દરિયાખેડૂની આખી વસાહત જાંબીથી જ એને ઓળખતી. ક્યારેક ગામમાં મા સાથે હટાણું કરવા જતી, ત્યારે પોતાના જેવડી છોકરીઓને ખભે થેલા લટકાવી નિશાળે જતા જોઈ જાંબીને પણ મન થતું નિશાળે જવાનું.
એકવાર બાજુવાળી રમલી એનાં માસીના ઘરે શહેરમાં દસ દિવસ રોકાવા ગઈ’તી. તે આવીને એની માસીની દીકરીની નિશાળની વાતું કરતી. બસમા જવાનું, બધી છોકરીયુંને એકસરખાં કપડાં પહેરવાનાં ને ભાગના ડબ્બા ને પાણીના રંગબેરંગી શીશા લઈને, બૂટ પેરીને રમલીની માસીની દીકરી નિશાળે જતી ને આવીને બધી વાતુ કરતી કે, નિશાળમાં જુદી જુદી રમતું રમીએ ને બધી બેનપણીયું સાજે ક્યાંય તરવા જાય. એને સીમિંગ કે એવું કાંઈક કે... આવી કેટલીય વાતું લંબાવી લંબાવીને રમલી કે’તી ને જાંબીને નિશાળે જવાનું, શહેરમાં થોડા દી’ રહેવા જવાનું મન થતું.
પણ જાંબીની મા એના મા-બાપની એકની અકે દીકરી, બીજું કોઈ સગુંવહાલું નહીં. નાનપણમાં જ મા-બાપ દેવ થયાં પછી કોઈ પિયરવાર જેવું જ ન’તું રહ્યું. અને જાંબીના બાપુ તો જાંબી એક વરસની થઈ ત્યારે દરિયો ખેડવા ગયા, તે આજે જાંબી આઠ વરસની થઈ, તોય ન’તા આવ્યા. એટલે જાંબીને બહુ ક્યાંય બહાર જવાનું રહેતું નહીં. બેનપણીની વાતું સાંભળી રોજ સપનામાં શહેર જોતી, નિશાળ જોતી ને પેલું બળ્યું ભુલાઈ જતું એ સીમિંગનાં સપનાં જોતી.
જાંબીની મા થોડે દૂરની વસ્તીમાં નવા બનેલા ફ્લેટમાં ઘરકામ કરી, મા દીકરીનું ગાડું ગબડાવતી એટલે આખો દી’ ઘરનું કામ નાની જાંબી સંભાળતી અને નવરી થયે દરિયે દોડી જતી ને શંખલાં, દીપલાં ભેગાં કરી, ઘાપરીમાં વીંટી ઘરે એક ડબલામાં ભેગાં કરતી. રાત પડ્યે પોતાની પથારીમાં એ ખજાનાનો ઢગલો કરતી અને તેને થતું કે હું શંખલું કે છીપલું હોત, તો કેવી પાણીમાં તરવાની ને માછલીઓની લીસી લીસી ચામડી હારે ઘસાઈને દરિયામાં ઉલળવાની મજા આવત! એ રોજ શંખલાં અને છીપલાં હારે મનોમન વાતો કરીને પૂછતી રહેતી કે તમે દરિયામાં ફરવાની કેવી મજા આવતી? દરિયામાં શું શું હોય? તમે અંદર પાણીમાં શ્વાસ કેવી રીતે લેતાં? એવા કેટલાય પ્રશ્નો એને ઊઠતા. ને એક દી’ પોતે દરિયામાં જઈને બધાં પ્રાણીને મળવા જશે અને છીપલાંમાંથી મોતી કાઢી આવશે. મોટો શંખ ગોતી આવશે ને જ્યારે નાળિયેરી બીજની મોટી પૂજામાં જ્યારે આખઅી વસ્તી ભેગી થશે, ત્યારે પોતે એ મોટો શંખ ફૂંકીને વટ પાડી દેશે! આવાં ને આવાં સપનાંમાં તે ક્યારે નીંદરમાં સરી પડતી તે છેક સવારે જતી વખતે તેની મા ઢંઢોળે ત્યારે ઊઠતી ને જાંબી વિચારે ચઢતી કે મને નિશાળે જવા મળશે કે કેમ? દરિયામાં ડૂબકી મારવા મળશે કે કેમ? મને મોતી મળશે કે કેમ? ને ફરી એ નવી આશામાં કામે લાગતી. ને જલદી જલદી દરિયે રેતીમાં આળોટવા દોડી જતી.
આમ જ એકવાર જાંબી વહેલી સવારે ઊઠી અને માને સૂતેલી જોઈ ઘરની બહાર નીકળી. ત્યાં દરિયાના ઘૂઘવાટે તેને અંધારામાં પણ જાણે પોતાના તરફ બોલાવી. આજે આછા અંધારા અને આછા ઉજાસમાં જાણે જાંબી નવો દરિયો જોતી હતી. દોડતી દોડતી રેતીમાંથી પગ ઉંચકતી પીળા ફૂલની ભાતવાળું ગુલાબી પોલકું ને એવા જ રંગની ઘાઘરીના બેય છેડા એના ટચુકડા બે હાથની મુઠ્ઠીમાં પકડીને એની ધૂનમાં રેતીમાં ઊડતી પાંખો ફેલાવેલી નાની પરી જેવી દીસતી એ કૂદતાં કૂદતાં ઠેસ વાગતાં રેતીમાં પડે. ઊભી થઈ જાંબીએ પાછળ ફરીને જોયું, ત્યાં એ હબકી ગઈ. ડરની મારી ભાગવા જતી હતી, ત્યાં એને થયું કે આવડી મોટી માછલીએ મને કંઈ કર્યું નહીં! મરેલી છે કે શું? અને હિંમત કરી એ માછલીની બાજુમાં જઈ પહેલા હળવેકથી એક આંગળી અડાડી, પણ માછલી હલી નહીં. ધીમેથી જાંબીએ નજીક જઈ, પોતાનો નાનો હાથ માછલીના માથા પર ફેરવ્યો, ત્યાં માછલીઓ જરાક આંખ ફરકાવી અને જાંબીએ ગભરાઈને હાથ પાછો લઈ લીધો અને પાછા પગે ભાગવા લાગી. બે ડગલાં ગઈ, ત્યાં તેણે જોયું કે માછલી હાંફતી’તી. અને જરાક આંખ ખોલી જાણે દયાની યાચના કરતી જાંબી સામે જોતી’તી. નાનકડી જાંબીના ટચુકડા પગ અટકી ગયા અને તે વિચારે ચઢી કે આ માછલીમાં જીવ છે. જો એને પાણીમાં નાખવામાં આવે, તો એ જીવી જાય. પણ કોઈ પુરુષો અત્યારે હાજર નથી, દરિયે ગયા છે. કોઈને બોલાવા જાઉં, ત્યાં માછલીનો જીવ જતો રહે. એટલે જવાંબી મૂંઝાઈ ગઈ. જાંબીની નજર થોડે દૂર તૂટેલા વહાણના લાકડાંના પડેલા અમુક કટકા પર પડી અને એ કોઠાસૂઝથી કંઈક વિચારીને દોડી. એક લાકડાનો કટકો લઈ આવી અને ધીમે ધીમે રેતીમાં સેરવીને માછલીના શરીર નીચે સરકાવતી ગઈ. ધીમે ધીમે ભીની રેતીમાં પાટીયાને ધક્કો મારી, પસીનો વહાવતી ધકેલતી ગઈ ને બે ધક્કામાં તો મોટું મોજું આવ્યું અને પાટીયા સાથે માછલીને અંદર ખેંચી ગઈ. જાંબી કૂદકો મારીને ખુશીથી તાળી પાડી ઊઠી અને આનંદથી પોતાના ઘર તરફ ભાગી. એ રાતે જાંબીને સપનામાં માછલીઓ જ માછલીઓ દેખાઈ. એને આવડી માછલી પહેલીવાર જોયેલી ને મા કહેતી કે વ્હેલ માછલી બહુ મોટી હોય, તો તેને થયું કે શું આ જ એ વ્હેલ માછલી હશે?! વિચારમાં - સપનામાં બીજે દિવસે પણ એની નીંદર વહેલી ઊડી ગઈ.
સવારમાં એ જ જિજ્ઞાસાથી એ વહેલી વહેલી દરિયે ગઈ, ત્યાં કિનારાનાં પાણીમાં એને એ જ માછલી દેખાઈ. જાંબીને લાગ્યુ કે જાણે એ માછલી ખુશીથી એની જ રાહમાં ત્યાં આવી છે. પણ આજે એને ડર લાગ્યો કે બાજુમાં જાઉં અને એ મને પકડી લેશે તો?! ને માછલી જાણે જાંબીની મૂંઝવણ સમજી ગઈ હોય ને જાણે કહેતી હતી, ‘જાંબી, જાંબી, મારી સાથે પાણીમાં રમવા આવ. ડર નહીં.’ જાંબી તો આજુબાજુ જોવા લાગી કે કોણ બોલે છે! પણ તેની આસપાસ કોઈ નહોતું. ત્યાં ફરી માછલીને કૂદતી જોઈ, જાંબીને થયું કે જાણે આ માછલી જ મને બોલાવે છે કે શું? અને જાંબી ધીમે ધીમે પાણીમાં પગ પલાળતી થોડોક ડર અને થોડી હિંમત સાથે દરિયામાં ચાલીને માછલી પાસે પહોંચી. માછલી જાણે આભારવશ થઈ, તેને જોતી હતી. અને નાનકડી જાંબીએ પોતાનો હાથ માછલીની પીઠ પર ફેરવીને કહ્યું કે ‘મારું નામ જાંબી. તારું નામ?’ પછી જાંબીને યાદ આવ્યું કે માછલી તો બોલશે નહીં! પણ જાણે મને, મારી બોલીને, મારા સ્પર્શને સમજે છે. એટલે જાંબીએ કહ્યું કે, ‘તું મારી બેનપણી થઈશ?’ હું તેને લીસ્કી કહીને બોલાવું? તું કેવી લીસી લીસી છે! તું રોજ મારી હારે રમવા આવીશ? ને જાણે જાંબીના બધા સવાલોના ‘હા’માં જવાબ આપતી હોય એમ લીસ્કીએ પૂંછડીથી પાણી ઉડાડીને જાંબીને પાણીથી નવડાવી દીધી અને જાંબી સાથે ગેલ કરવા લાગી.
પછી તો ઘણા દિવસ વહેલી સવારનો આ ક્રમ બની ગયો. જાંબી દરિયા કિનારે આવી, બે હાથનો ખોબો મોઢા પર મૂકી બોલાવે, ‘લિસ્કી... લિસ્કી...’ ને લિસ્કી માછલી પાણીમાં જાણે નર્તન કરતી રમવા આવી જાય. જાંબીને મન તો એ લિસ્કી એની દુનિયા બની ગઈ. હવે એ લિસ્કીને પોતાનાં સપનાં કહેવા લાગી ને લિસ્કી પણ જાણે બધું સમજતી હોય તેમ શાંત થઈ તેને સાંભળતી. ને એકવાર લિસ્કી આરામથી કિનારાનાં પાણીમાં લંબાવીને સૂઈ ગઈ, જાણે જાંબીને કહેતી હોય કે ‘મારી પીઠ પર બેસી જા, તને દરિયામાં ડૂબકી મરાવું’ એમ પડી રહી અને જાંબી પણ જાણે એ ભાષા સમજી ગઈ હોય એમ લિસ્કીની પીઠ પર એકદમ એને વળગીને બેસી ગઈ. આટલા દિવસોમાં બંને વચ્ચે જાણે સમજણનો એક અબોલ સેતુ રચાઈ ગયો હતો.
અને લિસ્કી-જાંબીની સવારી ઉપડી દરિયાના પેટાળમાં! ત્યાં કેટલાં શંખ-છીપલાં ને માછલીઓ - દરિયાઈ જીવો જાંબીએ જોયા અને લિસ્કીને લીધે કોઈ જીવ એને હેરાન કરવાની હિંમત નો’તું કરતું. જાંબી તો ખુશ થઈને પાણીમાં સરકવા લાગી. વારંવારની આ દરિયાઈ સફરમાં લિસ્કીના સાથમાં જાંબી તરવાનું પણ શીખી ગઈ. આ બધી સફર, રમતો વહેલી સવારે ચાલતી એ બેયની દીસ્તીની દુનિયા વિશે હજી કોઈને કંઈ ખબર ન’તી પડી. જાંબી-લિસ્કીની દુનિયામાં એ બે ને ત્રીજો દરિયો બસ!
પણ એકવાર એવું બન્યું કે જાંબી-લિસ્કીની આ દોસ્તીની દુનિયા સામે આવી ગઈ! બાજુના નવા ફ્લેટવાળા નાનાં નાનાં ટાબરિયાંઓ મોટેરાઓ સાથે એકવાર દરિયે રમવા આવ્યા ને કિનારે છબછબિયાં કરતાં’તાં. ત્યાં એક મોટું મોું આવ્યું ને એક બાળક તેમાં તણાઈ ગયો. બધાં બાળકો અને મોટેરાઓએ બૂમાબૂમ કરી મૂકી. એ સાંભળીને જાંબીની વસાહતવાળા પણ દોડી આવ્યા. છોકરાના મા-બાપ તો જાણે હોશ ખોઈ બેઠાં. કોઈ તરવૈયા હાજર ન’તા.
જાંબી આ બધું જોઈ શું સૂઝ્યું તે બૂમો પાડવા લાગી, ‘લીસ્કી... લીસ્કી...’ ને બધા જાંબી સામે જોઈ રહ્યા કે આ કઈ ભાષામાં બૂમો પાડે છે! ત્યાં તો પાણી ઉછળ્યું ને મોટી માછલી આવી. બધા ડરી ગયા ને ફ્લેટવાળા ભણેલા માણસો બોલી ઊઠ્યા, ‘વ્હેલ... વ્હેલ...’ ત્યાં તો બધાની નવાઈની વચ્ચે જાંબી લિસ્કી પર બેસી ગઈ ને બોલી, ‘લિસ્કી, જલદી ડૂબકી લગાવ. આપણે એક છોકરાને બચાવવાનો છે.’ ને જાંબીનો હાથ ફરતાં લિસ્કી બધું સમજી ગઈ હોય તેમ દરિયામાં છલાંગ લગાવી. ને જોતજોતામાં ઊંડે જઈ, લિસ્કીની મદદથી દરિયામાં ઊંડે તરવમાં કુશળ બની ગયેલી જાંબીએ બાળકને શોધીને લિસ્કીની પીઠ પર સવાર થઈને ઉપર આવી ગયાં.
કિનારે પહોંચતાં જ જાંબીએ બાળકને ઉતાર્યો અને લિસ્કી પાણીમાં પૂછડી પછાડતી દરિયામાં ડૂબકી લગાવી ગઈ. પછી બધાને જાણે હોશ આવ્યા હોય એમ દોડીને જાંબી અને બાળકને ઘેરી વળ્યા. બાળકને ઊંધો કરી, પાણી બહાર કઢાવી હોંશમાં લાવ્યા. પછી વસાહતવાળા અને ફ્લેટવાળા બધા જાંબી સામે ખૂબ આનંદ, નવાઈ અને આભારથી જોવા લાગ્યા અને પૂછવા લાગ્યા કે આ બધું જાદુ હતું કે શું? જાંબીની મા પણ આ સમાચાર મળતાં જ ગભરાઈને રોતી રોતી ત્યાં આવી ગઈ હતી. જાંબીએ બધાને પોતાની અને લિસ્કીની મળવાની, દોસ્તીની, દરિયાનઈ સફરની વાતો કરી અને બધા જાંબીને એક જાદુઈ પરીની જેમ જોઈ રહ્યા!
ફ્લેટવાળા બધા લોકો પણ હવે સ્વસ્થ થતા એમાંથી એક વડીલ જાંબી પાસે આવ્યા ને કહ્યું કે, ‘બેટા, આજે તે જે કામ કર્યું એ અદ્ભુત છે! તને ખબર નથી પણ ભારત સરકાર તાર જેવા બહાદુર બાળકોને દર વર્ષે સાહસિકતા માટે પુરસ્કાર આપે છે ને શાળાએ ભણાવવાની વ્યવસ્થા પણ કરે છે. તને ગમે તો હું તારું નામ પણ બાજુની શાળામાં લખાવી દઈશ અને સરકારમાં પુરસ્કાર માટેની અરજી કરાવી દઈશ. અને હા, તું બહુ સરસ તરી શકે છે, તો થોડા સમયમાં રાષ્ટ્રીય કક્ષાની સ્વિમિંગ સ્પર્ધા માટે નોમિનેશન શરૂ થશે, તેમાં પણ આપણે તારું નામ નોંધાવીશું.’
જાંબી અને એની માને તો આમાં થોડા શબ્દો સમજાયા થોડા ન સમજાયા, પણ નિશાળની વાત સમજાણીને જાંબી ઠેકડો મારી ઊઠી કે, ‘મા, મને ભણવું છે.’ જાંબીની મા તો કશું સમજી ન’તી શકતી, પણ બધા ભણેલા માણસો અને એ જ્યાં કામ કરતી એ બધાએ કહ્યું કે, ‘તું ચિતા ન કર. અમે જાંબી માટે બધું કરીશું. અમારા બાળકનો જીવ બચાવી તારી દીકરીએ તો અમને જિંદગીની ખુશી આપી છે, તો એના સપનાં પૂરાં કરી એને ખુશ કરવા અમને મદદ કરવા દે.’ અને જાંબીની મા માની ગઈ.
થોડા દિવસ પછી ફરી એક વહેલી સવારે જાંબી દરીયામાં લિસ્કીની પીઠ પર વળગીને સૂતાં સૂતાં બોલતી હતી કે, ‘જો લિસ્કી, મારા બધાં સપનાં પૂરાં થયાં. મને કેટલા બધા છોકરાંવ કરતાં તરવામાં આગળ જીકળી જવામાં આ ચમકતો ચંદો મળ્યો. બધા એને મેડલ, મેડલ કરતા હતા. ને હા, લિસ્કી! જો આ બીજો ચંદો. આપણે ઓલા બાળકને બચાવેલો એના બદલામાં મળ્યો. કેટલા મોટા માણસો બહુ જ ઉપર ઉપર બધા સ્ટેજ કહેતાતા, ત્યાં બોલાવી મને પહેરાવ્યો! પણ એ તો તને જ મળવો જોઈએ. લે, આ તને પહેરાવું.’ કહીને જાંબીએ એક મેડલ લિસ્મીને પહેરાવ્યું ને એક પોતે પહેર્યું! જાંબી કહે, ‘લિસ્કી, મને છીપમાંથી મોતી મેળવવું હતું. એ હવે મને સમજાયું કે હું નિશાળે જઈ ભણીને આગળ વધું એ જ સાચું મોતી! પણ નિશાળે જવા રોજ દૂર જવું પડશે એટલે તને મળવાનો સમય ઓછો પડશે. એ નહીં ગમે મને!’ અને તે દી’ બન્ને ભારે હૈયે છૂટાં પડ્યાં.
થોડા દિવસ પછી દરિયાખેડૂ આવી ગયા અને ચોમાસામાં આરામ કરી ફરી દરિયાની પૂજા ગોઠવી, ત્યારે શાળાએ જતી જાંબીના હાથે પૂજા કરાવીને જાંબીએ મોટેથી શંખ ફૂંક્યો ને જાણે એ શંખમાંથી વહેતી હવા બોલી. ‘લિસ્કી... લિસ્મી...’ ને પૂજામાં બધાને દરિયાના પવિત્ર જળના છાંટા ઊડાડતી હોય એમ ઊછળતી લિસ્મી આવી અને જાંબી દોડીને તેને વળગીને ગેલ કરવા લાગી. ને દરિયાખેડૂની વસાહત આનંદથી એમની જાંબી પરીને, એની હિંમતને એના પ્રાણીપ્રેમને મનોમન વંદીને દરિયા સામે હાથ જોડી બધા ઊભા રહી ગયા! ને જાંબી લિસ્કી સાથે એક ડૂબકી લગાવવા ફરી એની પીઠ પર સવાર થઈ દરિયામાં સરકી ગઈ!
-----------------------------
