લિખિતંગ લાવણ્યા
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ 6
ડોક્ટર કહીને ગયા, “લાવણ્યાબેન, તમારા પતિની રિકવરી બહુ સારી છે.” મને પૂછવાનું મન થયું, “ઈંડા ખાવાને કારણે હશે?” હું છાનું હસી. મન ગુલાબી ગુલાબી થઈ ગયું.
ડોક્ટર બોલ્યા, “બહુ જલદી હોસ્પીટલમાંથી રજા મળશે.” અહીંથી રજા લેવાની વાત સાંભળી મારા ગુલાબી મનમાં જરા ભૂખરાશ પથરાઈ ગઈ. કાયમ આ રૂમમાં ન રહી શકાય? હું અને તમે. તમે અને હું. બે માણસ માટે મોટી હવેલીની જરૂર શું છે?
ડોક્ટર ગયા એટલે તમે વાતનો તંતુ આગળ ધપાવ્યો, “ કંપાસ ફેંક્યો, સ્કૂલ છૂટી, ભણવાનો યોગ પૂરો થયો. તોય બીજી રીતે પપ્પા અને ભાઈનું દિલ જીતવાના તમામ પ્રયત્નો પછી મને ખબર પડી કે મારા હાથે કોઈ એવું સારું કામ થવાનું નથી કે જેનાથી ભાઈ અને પપ્પા રાજી થાય. એમનું ધ્યાન ખેંચવા માટે, એમની નજરમાં રહેવા માટે હું કંઈ ને કંઈ નવું કારસ્તાન ઊભો કરતો રહેતો જેથી એ લોકો ભલે ઠપકો આપવાના બહાને પણ મારા ઉપર ધ્યાન તો આપે અને હું ભલે ‘સોરી’ કહેવાના બહાને એમના પરની લાગણી તો વ્યક્ત કરી શકું! પણ દિલથી વાતચીત કરવાને બદલે માત્ર સલાહોનો ધોધ. મને સુધારવાના ખોટા ખોટા નુસ્ખા અને અને મારી મરજી પૂછ્યા વગરના અખતરા. મને ક્યાંય એમાં હૂંફ ન દેખાતી. હું ધીમે ધીમે ઘરથી દૂર થતો ગયો. ઠપકો સાંભળવાનું અને સોરી કહેવાનું નાટક બંધ કર્યું. એવા લોકો સાથે, એવી જગ્યાઓએ બેસવાથી જ મને સારું લાગતું જે મને સલાહ ન આપે, જે મારી ખામીઓ ન બતાવે. હું જેમની સાથે બેસતો થયો એ લોકો મારી જેમ જ અંદરથી ધગધગતા હતા. દુનિયાથી નારાજ હતા. બધા કંઈ સારા ન હતા. સાવ ખરાબ પણ નહોતા. પણ કોઈને બીડીનું વ્યસન હતું, તો કોઈએ શરાબ ચાખેલો હતો. કોઈ આક્રમક સ્વભાવના બાવડાબાજ અને લડાકુ હતા તો કોઈ છોકરીઓને આકર્ષવાની બધી ટ્રીક્સમાં માહેર હતા. કોઈને લોટરી-જુગારમાં જ રોમાંચ મળતો. બે વરસ અમે બધાં અમારો એક એક નાનો-મોટો દુર્ગુણ લઈને સાથે રહ્યા. દોસ્તી થઈ. બધાએ દોસ્તીયારીમાં એકબીજાના કૃત્યોમાં બિનશરતી ખુલ્લાદિલે સાથ આપ્યો. બે વરસ પછી બધાં બધી વાતે પારંગત થઈ ગયા હતા.”
તમારી વાત સાંભળતાં મને થયું, “સદગુણો શીખતા વાર લાગે અને જલદી ભૂલી જવાય. દુર્ગુણોનું સાવ ઊલટું. શીખતા વાર ન લાગે અને કદી ન ભૂલાય!”
તમે વાત આગળ ચલાવી, “આ બધાંમાં હું એકમાત્ર પૈસાવાળાનો દીકરો હતો અને પાછો ઉદાર હતો. એટલે પપ્પા પાસેથી પૈસા મળશે એ આશાથી આ મિત્રો માટે ખર્ચ કરતો ગયો. ઉધારી કરતો ગયો.”
હું બહુ વિચારીને, અચકાઈને બોલી, “ભાઈ અને પપ્પાજીએ લોહીપસીનો એક કરીને આ સંપત્તિ એકઠી કરી હોય એટલે આવા કામ માટે કદાચ ન જ આપે..”
“બરાબર છે, ન જ આપે.. હજુ પણ આજની તારીખેય હું સામે ચાલીને પૈસા માંગતો નથી. પણ એ લોકો કોઈ ધંધો શરૂ કરવા રકમ આપે તો હું કમાતો થાઉં ને!”
“પપ્પાજીએ તમને કહ્યું હશે, ‘અમારી સાથે પેઢી પર બેસ..અનુભવ લે’ બરાબર છે?”
તમે જે રીતે મારી સામે જોયું એ પરથી ખબર પડી કે મારું અનુમાન સાચું હશે.
એટલે મેં પ્રોત્સાહિત થઈને મારી શાણી વાણી આગળ વધારી, “સમાજમાં માન્ય હોય એ રીતનો, ઈમાનદારીથી ધંધો કરવો હોય તો આવો અનુભવ કામ ન લાગે? એમની પેઢી પર બેસવામાં તમને શું વાંધો છે?”
તમે ઉખડ્યા, “એમની પેઢી પર બેસી એ લુચ્ચા લોહીતરસ્યા વેપારીઓ સાથે ધંધો કરવા કરતાં મુન્નીબાઈની લારી પર મવાલીઓ સાથે બેસવાનું મને વધારે સારું લાગે છે. કમ સે કમ એ જેવા છે તેવા દેખાય તો છે!”
હું ચૂપ થઈ ગઈ. જરા અવિશ્વાસથી તમને જોતી રહી, “તમારા વાતમાં કોઈ તથ્ય હતું? કે પછી હું ખોટી દલીલો કરનાર ખડક સાથે માથાં પછાડી રહી હતી?”
*
“સુરમ્યાબેન ટીફીન ઠંડુ થાય છે.” અમારા પ્યૂન પરભુનો અવાજ સંભળાયો. મને ખ્યાલ આવ્યો કે હું સુરમ્યા છું, લાવણ્યા નથી. હું લાવણ્યાની વાતમાં ખૂંપી ગઈ હતી.
અમારી ઓફિસમાં માઈક્રોવેવ છે. એટલે જમવાનું ગરમ તો થાય. પણ માઈક્રોવેવમાં વારેવારે ગરમ કરીએ તો રોટલી કડક થઈ જાય. જોકે, હું જે રોટલી બનાવું છું એ તો પહેલાથી જ કડક હોય છે. પણ હૂ કેર્સ? લગન થતાં સુધી આવડી જશે. શીખવાનો ટાઈમ કોની પાસે છે? અને નવલકથા શીખું કે રસોઈ?
જો કે અનુરવ કહે છે, “નવલકથા અને રસોઈ બન્નેમાં નવ રસોનો મહિમા છે. રસોઈ અને નવલકથામાં બીજું સામ્ય એ છે કે બન્ને ધીમી આંચે પાકે છે.” લાવણ્યાની સ્ટોરી પણ ધીમી આંચે પાકી રહી છે. હું વિચારી રહી હતી, એક કાચી ઉંમરની છોકરી અને એક મવાલીગીરીને રસ્તો ચડેલો યુવાન.. આ બે વચ્ચેની ચર્ચા રંગ લાવશે? મારા મનમાં ઉથલપાથલ ચાલી રહી હતી. બ્રેક જરૂરી હતો. ત્યાં જ જમવાનું આવ્યું. આગળ વધતાં પહેલા જમી લઉં.
આગળ વાંચવાની ચટપટીમાં મેં થાળી અડધી છોડી દીધી. આમ હું ડાયેટીંગ કરી શકતી નથી. પણ આજે આપોઆપ ડાયેટીંગ થયું, થોડીવાર પહેલા ચા અને સમોસાનો પણ મેં ત્યાગ કરેલો. એટલે મેં મારી કમર જોઈ. પા એક ઈંચ ઘટી? ના, કેમ કે ડાયરી વાંચતા વાંચતા હું બે વેફર્સના પેકેટ ખાઈ ચૂકી હતી, એ યાદ આવ્યું. વાંચવાની ટેવ સારી છે પણ વાંચતા વાંચતા ફાકા મારવાની ટેવ ખરાબ છે.
હાથ ધોતાં ધોતાં હું વિચારી રહી છું, લાવણ્યા જેવી કાચી ઉમરની, કાચા અનુભવોવાળી છોકરી તરંગ જેવા આડે માર્ગે ગયેલા યુવાનના મનના ખડક સાથે માથાં પછાડી રહી હતી? કે પછી એ ખડકને તોડીને લાવણ્યા કોઈ નાજુક કૂંપળ ઉગાડી શકશે? મેં જલદી જલદી ડાયરી પકડવાની લ્હાયમાં ઝડપથી કમર પર હાથ લૂછી લીધા. (લેડીઝ રૂમાલનો જમાનો ગયો!).
*
તમે મારી સામે જોઈ બોલ્યા, “શું કહ્યું તે? લાવણ્યા?”
તમે મારું નામ ‘લાવણ્યા’ તમારા હોઠે બોલ્યા એ મને એટલું બધું ગમ્યું કે મેં અગાઉ શું કહેલું તે ભૂલી ગઈ. મારા જેવી (અરે, કદાચ કોઈ પણ) છોકરીના જીવનમાં પ્રથમવાર કોઈ પુરુષ આવે, એનો રોમાંચ જ એટલો બધો હોય છે કે એ સારો છે કે એ આડે માર્ગે છે, એ વિચારવાના હોશ રહેતા નથી.
લગ્ન પહેલા પ્રેમ કરવાની ગતાગમ નહોતી મને. છતાં મુન્નીબાઈની દીકરીની જગ્યાએ મેં મારી જાતને કલ્પી જોઈ. ઘડીભર મજા આવી. હું તમારા પ્રત્યે ઝડપથી ખેંચાવાનો અનુભવ પણ કરી રહી હતી અને એ વિચારી પણ રહી હતી કે મુગ્ધ વયે પ્રેમનું આકર્ષણ દુર્ગુણના ભય કરતાં કેટલું શક્તિશાળી હોય છે! મારા તો લગ્ન થયા હતા, તમારી સાથે. એટલે નછૂટકેય તમને સમજવા માંગું છું. પણ આવું બધું સામાજિક કશું ન હોત અને આમ જ હું તમારા પ્રેમમાં પડી હોત તો? તમારી આવી ખરડાયેલી છબી જોઈનેય પ્રેમ કર્યો હોત તમને? મને થયું, દુનિયાની કેટલી બધી મુગ્ધાઓ ‘પછી એને સુધારી દઈશ’ એવા વિશ્વાસથી થોડી ધૂમિલ છબીવાળા યુવકોને દિલ દઈ બેસતી હોય છે!
સારું થયું તમને યાદ હતું કે વાત ક્યાં પહોંચી હતી. તમારા અવાજે મારી વિચારધારા અટકાવી, “લાવણ્યા તું કહે છે કે મારે સમાજમાન્ય રીતે, ઈમાનદારીથી ધંધો કરવાનો અનુભવ લેવા માટે બે એક વરસ પપ્પાની પેઢી પર બેસીને પ્યૂન જેવું કામ કરવાની જરૂર હતી?”
“પ્યૂન જેવું?” હું ચોંકી.
“હા, બે દિવસ પેઢી પર બેઠો. પપ્પાએ મારી પાસે જુનિયર પ્યૂન જેવું કામ કરાવ્યું.”
હું હસી, “પ્યૂન તો સમજ્યા, પણ જુનિયર પ્યૂન?”
“હા, સો રુપિયાની નોટનોય વહીવટ કરવાનો હોય તો સિનિયર પ્યૂન મંગુને કામ સોંપવાનું. માત્ર ચોપડા અને પડીકાં લાવવા લઈ જવાના હોય તો જુનિયર પ્યૂન તરંગને કામ સોંપવાનું.” તમે એક શ્વાસ લીધો, સિગરેટ સળગાવી અને કહ્યું, “ત્રીજે દિવસે સવારે ઘરથી પેઢી જવા નીકળ્યો પણ ગયો મુન્નીબાઈની લારી પર!”
તમે ફરીથી એક કશ લઈ સિગરેટ ઓલવી નાખી, પેકેટ પણ રૂમના ખૂણામાં દૂર ફેંકી દીધું, “મારા પપ્પાએ વ્હાણવટાના ધંધામાં પગ કેવી રીતે જમાવ્યો ખબર છે તને? પહેલા પપ્પા એક મામૂલી નોકરી કરતા હતા. પણ જૂનું સ્ક્રેપમાં આવેલું એક ખાલી વહાણ ડૂબાડી એનો માલસામાનનો બાર કરોડનો વીમો પકવ્યો હતો મારા પપ્પાએ. ત્યારથી દગા અને લાલચના પાયા પર આ સમૃદ્ધિનો મહેલ ઉભેલો છે! એમના કરતા મુન્નીબાઈ પોતાનો ઈંડાની લારીનો ધંધો ઈમાનદારીથી કરે છે.”
મને આંચકો તો લાગ્યો, પણ મેં કહ્યું, “એ તો પપ્પાજીએ ધંધામાં આગળ આવવા માટે જરાતરા..” એકંદરે સજ્જન લાગતાં પપ્પાજીના બચાવમાં આગળ શું બોલવું તે મને સૂઝ્યું નહીં.
તમે ધીમે રહીને બોલ્યા, “મેં જેમના માથે કંપાસનો ઘા કર્યો, એ શિક્ષક સાચું બોલતા હતા, એવી મને પાછળથી ખબર પડી. પપ્પાને માત્ર એ એક વિધવા સાથે નહીં, બીજા ઘણા આડા સંબંધ હતા.”
હું ચૂપ થઈ ગઈ. મારા સસરાજીની દાનવીર, ધર્મપ્રેમી, સમાજહિતચિંતક તરીકેની બહુ મોટી નામના હતી. એમનો મવાલી કહેવાતો દીકરો એ નામના પરદા ચીરી રહ્યો હતો.
“જે નાલાયકીઓ હું ધોળેદાડે કરું છું, એવા જ કરતૂતો પપ્પા અને ભાઈ પણ, રાતના અંધારામાં કરી, દિવસે નાહીધોઈ પૂજાપાઠ કરી ચોખ્ખા થઈ ફરે છે. એ મંદિરમાંનો ઈશ્વર તો દેખાવનો છે, બાકી એમને મન તો પૈસો જ પરમેશ્વર છે. પણ મને એમનાથી ફરિયાદ નથી. કેમ કે આખી દુનિયા જ એવી છે.”
મેં જોયું કે ઓલવેલી સિગરેટ પાછી સળગાવી શકાય કે કેમ એ તમે વિચારતાં હતાં. પણ તમે નહોતાં જ સળગાવવાના એ પણ મને ખબર હતી. પણ હવે હું કોઈ સારી વાત કરું તો તમારા મનમાંથી ધુમાડો હટે.
“તરંગ, તમે અલગ ધંધો કરો. તમારી રીતે કરો. નાનો ધંધો કરો. ઓછી મૂડીએ કરો.”
“મારા જેવા કુપાત્ર કે કુસંસ્કારી છોકરાને કોઈ એક લાખ પણ ન આપે.”
મેં કહ્યું, “તમે તમારી વેલ્યૂ બહુ ઓછી આંકી છે તરંગ!””વેલ્યૂ? આ ઘરમાં ન્યૂસંસ વેલ્યૂ સિવાય મારી કોઈ વેલ્યૂ નથી! કંઈ પણ કરો મીંડું!”
“પણ હવે તો આપણા બન્નેની વેલ્યૂનો સવાલ છે.” હું એવી રીતે બોલી જાણે મીંડાની આગળ એકડો લગાવવા મારો જન્મ થયો હોય.
“લાવણ્યા, જેઓ પ્રેમ નથી આપી શક્યા એ પૈસા શું આપશે?”
મારાથી કહેવાઈ ગયું, “જુઓ, મારા પિયરના જે દાગીના છે, એ સહેજે દસેક લાખના હશે, તમે કોઈ નાનું કામ શરૂ કરો. પછી જુઓ તમારી અને ભેગીભેગી મારી વેલ્યુ થાય છે કે નહીં!”તમે લલચાયા નહીં, “નહીં થાય. જો જે તું મને દસ લાખ આપતીબાપતી નહીં, હું ઉડાવી જઈશ. પૈસાવાળાઓની અને પૈસાની બન્નેની કોઈ કિંમત નથી રહી મારા મનમાં, જેમ ચાલે છે તેમ ચાલવા દે. લાવણ્યા! ઈંડા અને સિગરેટ બદલ આભાર પણ મારી નજીક આવવાનો પ્રયાસ છોડી દે, હું સુધરવાનો નથી.” આમ કહી તમે સાવ પીઠ ફેરવી લીધી.
મને થયું, લો ગઈ બધી મહેનત પાણીમાં. પણ હુંય આટલી મહેનત પછી હાર ન માનું. મને શું સૂઝ્યું કે હું અચાનક બોલી, “આ ઘરમાં આપણી વેલ્યુ વધારવાની બીજી એક રીત છે. ઉમંગભાઈ અને ચંદાબાના લગ્નને નવ વરસ થઈ ગયા હજુ પારણુ બંધાયું નથી. દીવાન પરિવારને આપણે વારસ આપીએ તો કદાચ... શું કહો છો..?”
મેં પીઠ પાછળથી બન્ને હાથ વીંટાળ્યા.
તમે “હેં.. હા..” કરતા રહ્યા, પણ મેં મારા દેહમાં જેટલી તાકાત હતી એટલી તાકાતથી ભીંસ બનાવી રાખી. આવેશમાં ને આવેશમાં મારો હાથ તમારા માથાના ઘા પર વાગી ન ગયો હોત તો ત્યાં જ આપણું મચ અવેઈટેડ હનીમૂન થઈ જાત.
પણ હવે મને હનીમૂનની ઉતાવળ નહોતી. ઉતાવળ હતી નાનો ધંધો શરૂ કરવાની. હોસ્પીટલમાંથી રજા મળી કે તરત મેં ઉત્સાહથી અને તમે અવિશ્વાસથી અધકચરા મને દુકાનની તપાસ શરૂ કરી.
રાતે મેડીમાં મેં ગણતરી માંડી. ધંધાની આવકમાંથી પેલા ટપોરી કામેશનું દેવું પણ વરસેકમાં ચૂકવી દેવાનો નિર્ધાર કર્યો. દીવાના અજવાળે સાવ પાકો નહીં અને સાવ કાચો નહીં એવો પ્લાન તૈયાર કર્યો, અને મેં સંતોષથી દીવો બુઝાવ્યો. અને તમારી નજીક સરકી.
મારા મનના સ્થિર જળ જેવા પારદર્શક સરોવર પર પ્રેમનું એક બિન્દુ ટપાક કરી ટપક્યું અને હું તરંગિત થઈ ગઈ. મન હિલોળે ચડ્યું. અત્યાર સુધી ખોબામાં સાચવી રાખેલો શાંત સલિલનો કળશ, મદીલી મદિરાનો જામ બની નસેનસમાં રેલાઈ ગયો. પ્રેમના એક નશાની એ એકએક ક્ષણ શાશ્વત હતી તરંગ! દિવસો ઘેનભર્યા અને રાતો ઉજાગરાભરી. સતત ઝરમરતાં વરસાદને પીને ખુદ સમય લડખડી રહ્યો હતો. પહેલા વરસાદને ઝીલી ધરતીના અંકુર ફૂટું ફૂટું થઈ રહ્યા હતા.
*
આ પણ પહેલા પાના પર હતું એવું ભારેખમ ગુજરાતી! લેખકોએ હવે સમજવું પડશે કે આવનારી પેઢીમાં તમને આ સુરમ્યા જેવા જ વાચકો મળવાના છે. લાવણ્યાએ લખેલો આ આખો ફકરો મારે બે વાર વાંચવો પડ્યો. મજા પડી એટલા માટે નહીં. બરાબર સમજ પડે એટલા માટે. જો કે આ ફકરો વાંચવાથી મારું લેવલ થોડું ઉપર આવ્યું. ચલચિત્રમાં આવું દૃશ્ય જોઈએ એની મજા જુદી અને આવું વાંચીએ એની મજા જુદી. નહીં?
પણ આની સાથે જ લાવણ્યાની કથામાં નવમો રસ પણ આવી ગયો. ગુજરાતીમાં શું કહેવાય? હા, શૃંગાર રસ! પણ આ રસ આટલો જ છે. આગળ ફરી પાછી કામની વાત દેખાય છે. એટલે કે ‘કામ’ની નહી, કામની.
*
બે દિવસની દોડધામભરી તપાસ અને શોધખોળ પછી આપણે તારણ પર પહોંચ્યા કે સસ્તામાં સસ્તી દુકાન બાર લાખની છે. અને મારા ઘરેણા પર કોઈપણ સોની દસ લાખની લોન આપશે. તમારે પપ્પા કે ભાઈ પાસે પૈસા માંગવા નહોતા. તમે હજુ સસ્તી દુકાન શોધવા માટે રાહ જોવા માંગતા હતા.
મેં બહુ અધિકારપૂર્વક કહ્યું, “બાર લાખ રુપિયામાં મળે છે તો લઈ લો, પણ બણ નહીં. મોકાની જગ્યાએ ઓફિસ છે. મેં તમને કહ્યું ને વધારાના બે લાખની પણ વ્યવસ્થા થઈ જશે.”
પિયરમાં મારા ખાતામાં સવા બે લાખ રુપિયા હતા. હું નાહીને તૈયાર થઈ. તમે બહાર જ ઊભા હતા. તમારો મૂડ ફરીથી મસ્તી કરવાનો હતો. પણ બસનો ટાઈમ થઈ ગયો હતો.
મેડીથી ઉતરી, ત્યાં જ ચંદાબા આવ્યા, “ ક્યાં જવા નીકળ્યા?”
પહેલા હું જૂઠું બોલતી નહોતી. પણ આજે મોંથી અસત્ય નીકળી ગયું, “મારા પિયર.. દાદાની ખબર લેવા. આજે જાઉં છું કાલે તો આવી જઈશ.”
ચંદાબા આંખ ફાડીને જોતા રહ્યા, કેમ કે મારા મોં પર તમે કરવા ધારેલી મસ્તીમાંથી માંડ છટકી, એના રમતિયાળ ભાવ હજુ આથમ્યા નહોતા, અને એવા રાતાચોળ મોં સાથે હું ધરાર બોલતી હતી કે દાદા બહુ બીમાર છે. કોણ વિશ્વાસ કરે? ક્રમશ:
