લિખિતંગ લાવણ્યા
લઘુનવલ
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ બે
અનુરવે મને કહ્યું, “સુરમ્યા, આ ડાયરી વાંચ!” અને હું બહુ સવાલો કર્યા વગર વાંચવા લાગી.
અનુરવે મને જે ડાયરી વાંચવા આપી હતી, એ આમ તો ત્રેવીસ વરસ જૂની હતી, પણ એમાંની કોઈ કોઈ વાત, પચાસ વરસ જૂની લાગતી હતી. આજના ચેટિંગ અને ડેટિંગના સમયમાં એ સ્વીકારવાનું ય બહુ એબ્સર્ડ લાગે કે કોઈ છોકરી પરણીને સાસરે આવી જાય અને એનો પતિ શું કરે છે, કેવો છે એની એને ખબર જ ન હોય! માત્ર રિસ્પેક્ટેબલ, પૈસાદાર ખાનદાન જોઈને છોકરી અને એના ઘરવાળા હા પાડી દે! બુલશીટ! પણ સાવ મેલોડ્રામા જેવી સ્ટોરી તો અનુરવ મને વાંચવા ન જ આપે. એની ચોઈસની વસ્તુ સાવ નકામી તો ન જ હોય, એટલો મને વિશ્વાસ હતો.
વળી આ ડાયરી સાવ ડાયરી જેવી ય ન હતી. સંવાદો વર્ણનો લગભગ નોવેલ જેવાં જ હતાં. પણ તો ય બપોર પછી અનુરવ આવશે એટલે “સાવ બકવાસ છે” કહીને આ ડાયરી એના માથે મારીશ! ના ના, એવું કરીશ તો બધા રહ્યાસહ્યા પાના પણ છૂટા પડી જશે. શરૂ કરી છે, તો હવે પૂરી કરું.
*
હું લાવણ્યા. દાદાજીની ડેલીમાં એકલવાયા પતંગિયાની જેમ અહીંથી ત્યાં ઊડીઊડીને મોટી થઈ. હવે વિચારું છું તો લાગે છે કે એ ડેલીની અંદરનું જીવન બહુ રોમાંચક પણ હતું ને બહુ બોરિંગ પણ હતું. ઘરમાં બે જ જણાં. હું ને દાદા. મને મળો એટલે તમને ખ્યાલ આવે કે એકલા ઉછરનાર બાળકો બહારથી થોડા અબુધ હોય અને અંદરથી થોડા વિચારશીલ. બહારની દુનિયાનો સારો કે નરસો પવન ડેલીને વટાવી અંદર આવતો નહીં. પણ એક દિવસ એ જ રસ્તે ડેલી વટાવી અચાનક માંગુ આવ્યું. અને મને ઉડાવી તમારી ડેલીમાં લઈ આવ્યું. આજે એનો પહેલો દિવસ. ના, ના, પહેલી રાત.
જેની સાથે આખી જિંદગી વિતાવવાનું નક્કી કર્યું હોય એની સાથે પહેલી રાતની કલ્પના કેવી હોય? મને હતું કે આખી રાત હું તમારો પરિચય કેળવું. બસ વાતો જ કર્યા કરું. મારું દિલ ખોલી દઉં અને તમારું દિલ જીતી લઉં.
પણ મારી સામે તમારો પરિચય આપવા માટે તમે પોતે નહીં, તમારા પિતાજી ચુનીલાલ દીવાન ઊભા હતા. જે ઘરમાં હું વહુ બનીને આવી એ ઘરના મોભી, તમારા પપ્પા ચુનીલાલ દીવાન, મારા દાદા જગમોહનદાસના મિત્ર હતા, એ સિવાય એમના વિશે હું કશું જાણતી નહોતી. જો કે, એક વખતના બરોબરિયા મિત્ર ધનવાન થઈ જાય પછી પણ એને મિત્ર કહેવાય?
એક ધનિક, આબરુદાર માણસ પોતાની પુત્રવધુની સામે, લગ્નની પહેલી જ રાતે, એના જેઠની હાજરીમાં અને પતિની ગેરહાજરીમાં ગળગળો થઈને વાત કરે તો તમને સમજ ન પડે કે શું પ્રતિભાવ આપવો!
“બેટા તું જેની સાથે પરણીને આવી છે એ તરંગની જિંદગીમાં આજની તારીખે એના ગોઠિયાઓ, પત્તા-દારુ, ઐયાશી અને ટંટાફસાદ સિવાય બીજું કંઈ નથી. બાર વરસનો હતો ત્યારે મોટાભાઈના ક્લાસના એક છોકરાનું માથું ભાંગ્યું. બે વરસ પછી શિક્ષક પર કંપાસ ફેંકીને શાળાથી ભાગ્યો તે ભાગ્યો. ત્યારથી રખડે છે. અમારા સંસ્કારી પરિવારની બાર પેઢીની વંશાવલિમાં કોઈ આવો દુર્ગુણી પાક્યો નથી.”
પપ્પાજી આટલું બોલતાં બોલતાં ગુસ્સાથી ધગધગી ગયા. એમની આંખો તગતગી ગઈ. આવા સમયે મારે શું કરવાનું હોય, એનો કોઈ અનુભવ કે ખ્યાલ મને હતો નહીં. હું મૂઢની જેમ સાંભળતી રહી. એમનો ચહેરો જોઈ લાગતું હતું કે એ હજુ ઘણું ઉમેરી શક્યા હોત, પણ મારી સામે જોઈ કોણ જાણે કેમ એમની જીભ અટકી. બધા કહે છે, મારી આંખો સાવ નાદાન અને નિર્દોષ છે. એમને પણ કદાચ એવું જ લાગ્યું હશે.
આગળ નીકળી ગયેલી વાતને પાછી વાળતા હોય એમ બોલ્યા, “આમ પાછો ભોળો છે, પણ જરા આડે માર્ગે છે. બસ એટલું જ.”
પપ્પાજીને ડૂમો ભરાયો એટલે હવે ઉમંગભાઈ બોલ્યા, “મેં તો ના જ પાડી હતી કે આ કુલખ્ખણીના લગન ના કરાવાય! એ પોતાની ભેગી બીજા કોઈની ય જિંદગી બગાડશે!”
મને ખ્યાલ આવ્યો, એ ‘બીજું કોઈ’ હું હતી.
પપ્પાજી જરા સ્વસ્થ થયા, “તરંગને સીધે રસ્તે લાવવાનો કોઈ રસ્તો કારગત ન નીવડ્યો, ત્યારે આખરે રામપુર આશ્રમ જઈ સ્વામીજીના ચરણમાં પાઘડી ઉતારીને કરગર્યો તો સ્વામીજી એટલું બોલ્યા, “દીવાનજી! એને સુધારવાનો એક રસ્તો છે. છેલ્લા પ્રયાસ તરીકે એને પરણાવી દો. કદાચ સુધરી જાય.”
સ્વામીજીએ પોતાના જીવનમાં પોતે જે રસ્તો પસંદ ન કર્યો એ રસ્તો એમણે તમને સુધારવા માટે સૂચવ્યો!
“સ્વામીજી તો કહી દીધું પણ બાર ગાઉ સુધી તો તરંગના અપલખ્ખણની હવા પ્રસરેલી હતી. એને કોણ છોકરી આપે?” પપ્પાજી હવે દીવાન ઓછા અને લાચાર વધુ દેખાતા હતા.
તો મારા દાદાએ કેમ આ ઘરમાં છોકરી આપી? હું સાથેસાથે મનમાં વિચારી પણ રહી હતી. હું બે કામ એક સાથે કરી શકતી. સાંભળવાનું અને વિચારવાનું.
પપ્પાજીએ આગળ ચલાવ્યું, “સ્વામીજીની વાત મારા મનમાં ઘોળાતી રહી. તરંગ માટે કોણ કન્યા આપશે, એ વિચારમાં મારી નિંદર હરામ થઈ ગઈ. ત્યાં એક દિવસ તારા દાદા પાસે લેણું માંગવા તારે ગામ આવવાનું થયું. બેટા લાવણ્યા! તારા દાદા જગમોહનદાસ દવે મારા જિગરી દોસ્ત. પણ સોમાલિયામાં એમનું વહાણ લૂંટાયું અને એ રાતોરાત ફૂટપાથ પર આવી ગયા. લેણદારો લોહીના તરસ્યા થયા હતા. એમના દીકરા-વહુએ તો બેઈજ્જતીના ડરથી વખ ઘોળ્યું.”
દસ- અગિયાર વરસ પહેલા, મમ્મી પપ્પાને ડેલીમાં સફેદ ચાદર ઓઢીને સૂતેલા છેલીવાર જોયેલા ત્યારે હું તો આઠ નવ વરસની હતી. એ ઘટનાની વાત ચુનીલાલ દીવાન કરી રહ્યા હતા. એની પાછળની ખરી હિસ્ટરી આજે ખબર પડી.
પપ્પાજીએ વાત આગળ ચલાવી. મેં હમણાં જ કહ્યું કે હું સાંભળવા અને વિચારવાનું કામ એક સાથે કરી શકું છું. પણ આ શું થયું? હવે વિચારું છું તો સાંભળી નથી શકતી અને સાંભળું છું તો વિચારી નથી શકતી.
કાનમાં ચુનીલાલ દીવાનનો અવાજ અથડાઈ રહ્યો હતો. અને મગજમાં બે સફેદ ચાદરો નાચી રહી હતી. “તે વખતે મેં અણીના ટાંકણે બે કરોડની રકમ ઉધાર આપી. પાંચ વરસ વીત્યા, દસ વરસ વીત્યા, પણ તારા દાદાથી ઉધારી ચૂકવાઈ નહીં. મૂળ રકમ તો હજુ ત્યાંની ત્યાં હતી, પણ વખતોવખત વ્યાજ માંગવા હું મુનીમજીને લઈને તમારે ડેલે જતો.”
એક ઊંડો શ્વાસ લઈને ચુનીલાલે વાત આગળ વધારી, “ત્યારે તારા દાદાને પૈસાની એવી જરૂર હતી કે હવેલી લખી આપેલી. દસ વરસમાં રકમ ન ચૂકવાય તો શરત મુજબ તમારી હવેલી મારી થાય. એટલે તારા દાદાએ ગઈ દીવાળીએ હવેલીના કાગળ મારી સામે મૂકી દીધા. કહેવા લાગ્યા, “તમારી મૂડી તો શું વ્યાજ પણ ચૂકવી શક્યો નથી. આ લો હવેલીના દસ્તાવેજ.” ત્યાં જ તું મહેમાન માટે પાણી લઈને આવી. દાદાએ તને કહ્યું, “લાવણ્યા, બેટા અંદર જા અને કાકા માટે ચા મૂક.” દાદાએ હવેલીના દસ્તાવેજ હાથમાં મૂક્યા. પણ હું તને જોઈ રહ્યો હતો પણ મારું મન કંઈ દેવાની વસૂલીમાં નહોતું, મારું મન તો... મેં તરત કહ્યું, “આ હવેલીના દસ્તાવેજ મારે ન જોઈએ. મેં તો તમને દોસ્તીદાવે મદદ કરી હતી. પણ તમારે કંઈ આપવું જ હોય તો તમારી મૂડીનું વ્યાજ મને આપી દો એટલે કે મારા તરંગ માટે તમારી પૌત્રી લાવણ્યાનો હાથ આપી દો.”
હું યાદ કરવા મથી રહી હતી. દાદાજીએ ક્યારે અને કયા શબ્દોમાં આ માંગાની વાત મને કરી હતી? મેં કઈ સ્થિતિમાં એને સાંભળી? લગ્ન વિશેની મારી કલ્પના શું હતી? હું મારા લગ્નની વાત સાંભળીને હું શરમાયેલી કે ગભરાયેલી? મેં ક્યારે અને કેવી રીતે દાદાજીને હા પાડેલી? મેં હા પાડી હતી ખરી? આ બધું અચાનક હું ભૂલી ગઈ હોય એવું લાગવા માંડ્યું. જાણે મગજમાંથી સ્મૃતિનો એક ટુકડો લોચાની જેમ ખરી પડ્યો. અચાનક મગજમાં સફેદ ચાદરો લહેરાતી બંધ થઈ. જાણે એમણે શરણાગતિ સ્વીકારી લીધી. ભૂતકાળ બેમતલબ હતો. ભવિષ્ય કંડારવાનું બાકી હતું, અને વર્તમાન દીવાન ચુનીલાલ શેઠના અવાજમાં બોલી રહ્યો હતો, “દીકરા! આ ખાનદાનની ઈજ્જત હવે તારા હાથમાં છે.” પપ્પાજીએ વાત જાણે પૂરી કરી હોય એમ બે પળ ચૂપકીદી છવાઈ ગઈ.
ત્યાં જ મેડી પર ફરી પગરવ થયો. આજની રાતનો આ ત્રીજો અને છેલ્લો પગરવ હતો. લાકડાના દાદર પર લય વગર પડતી મોજડીની ઠક ઠક સંભળાઈ, ત્યારે એ દિવસે તો ખબર નહોતી પડી કે આગલા બે પગરવ કરતા જુદો, આ નશામાં ધૂત માણસનો પગરવ છે.
તમે આવ્યા. દરવાજાનો ટેકો લીધો. મોટાભાઈ અને પિતાજીને સામે ઊભેલા જોઈને લથડવા પર મહામહેનતે અંકુશ મેળવ્યો.
લથડવા વગર કદાચ આગળ નહીં વધી શકાય અને લથડશો તો તમાશો થશે એવી આશંકાથી તમે દરવાજે જ જરા બારસાખનો ટેકો લઈ ઊભા રહ્યા.
પપ્પાજી ગર્જ્યા, “રાહ કોની જોઈ રહ્યો છે?”
આ શું? પપ્પાજીએ મારી સાથે વાત કરી ત્યારે એમના અવાજમાં જે નરમાશ હતી તે અચાનક ક્યાં ગાયબ થઈ ગઈ?
તમે દરવાજા પાસે સંકોરાઈને રસ્તો કર્યો, અને એ બન્નેને ઈશારો કર્યો કે આપ જઈ શકો છો.
ઉમંગભાઈ તમારી નજીકથી પસાર થયા અને નાક બંધ કરી આગળ નીકળી ગયા. તમારા પપ્પા તમારી પાસેથી પસાર થયા અને અચાનક એમણે તમાચો ઉગામ્યો,
“તેં ફરી શરાબ પીધો? આજના દિવસે પણ..”ઉમંગભાઈ સમયસર પાછા વળ્યા અને પપ્પાજીનો હાથ પકડી લીધો. સારું થયું. નવવધૂ કદી ન જોવા માંગે એ ઘટનાને આકાર લેતી અટકી.
ચુનીલાલના ધ્રુજી રહેલા શરીરને શાંત પાડતાં ઉમંગભાઈ કહી રહ્યા હતા, “તમે રહેવા દો, હવે લાવણ્યા એને સાચવશે.”
ઉમંગભાઇ ચુનીલાલને દોરીને મેડીને નીચે લઈ ગયા.
તમારા લથડતા દેહને ટેકો આપી પથારી સુધી લઈ જવાનું કામ મારે કરવાનું હતું. તમે તો પડતાંવેંત સૂઈ જ ગયા અને મેં ડાયરી ખોલી અક્ષરો પાડ્યા.
હું લાવણ્યા, પથ્થર નીચે દબાયેલું પતંગિયું. અરમાન તો એવાં હતાં કે કોઈ મને જ ફૂલની જેમ ઊંચકી લે પણ ભાગ્યમાં લખ્યું હતું કે બન્ને ખાનદાનની ઈજ્જતનો ભાર મારે મારા નાનકડા ખભા પર ઉઠાવવાનો હતો. આ એની શુભ શરૂઆત હતી.
લિખિતંગ લાવણ્યા
(ક્રમશ:)
