ડરના મના હૈ
Article 4
‘જોએલ્મા’ બિલ્ડીંગ: તેર ભૂતોનું તાંડવ
લેખકઃ મયૂર પટેલ. ફોનઃ ૦૯૫૩૭૪૦૨૧૩૧
૧૧ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૧ ના રોજ ન્યુયોર્કનાં વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર પર થયેલા આતંકવાદી હુમલામાં લગભગ ૩૦૦૦ લોકોએ જાન ગુમાવ્યા હતા. એ વિશ્વવિખ્યાત ‘સ્કાયસ્ક્રૅપર ટ્રેજેડી’માં જગ વિખ્યાત ટ્વિન ટાવર્સને આગમાં ભસ્મીભૂત થતા આપણે બધાંએ ટી.વી. પર જોયા હતા. બહુમાળી ઈમારતને રાખમાં ફેરવી નાખતી આગની આવી જ એક ગમખ્વાર દુર્ઘટના આજથી લગભગ ૩૯ વર્ષ અગાઉ દક્ષિણ અમેરિકી દેશ બ્રાઝિલમાં બની હતી, પરંતુ તે જમાનામાં પ્રચાર માધ્યમો આજનાં જેવો વૈશ્વિક ફેલાવો ધરાવતા ન હોવાથી આપણામાંના ઘણા આ દુર્ઘટનાથી અજાણ છે. કોઈ ઈમારત આગમાં ખાક થઈ જાય એ આમ તો ખાસ નવાઈ પમાડનારી વાત નથી હોતી, કેમ કે એવી દુર્ઘટના અકસ્માતમાં ખપી જતી હોય છે. પણ જો કોઈ ઈમારતમાં લાગેલી આગનું કારણ જ ન જડે અને દુર્ઘટના ઘટ્યા બાદ પણ એ ઈમારત રહસ્યમય બનાવોની શિકાર બન્યા કરે તો? તો ચોક્કસ એ ઈમારતમાં છાશવારે સર્જાતી રહેતી ભેદી દુર્ઘટનાઓ વિશે શંકા જાગે કે કંશુક તો રહસ્યમય છે જ. બ્રાઝિલમાં બનેલી આગજનીની દુર્ઘટના પણ આવો જ એક વણઉકેલ્યો કોયડો છે.
દુર્ઘટના શું હતી?
શુક્રવાર ૧ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૭૪ની એ ગોંઝારી સવારે ૮ વાગ્યાને ૫૦ મિનિટે બ્રાઝિલનાં સાઓ પાઓલો શહેરનાં જોએલ્મા બિલ્ડીંગમાં અચાનક આગ ફાટી નીકળી હતી. ૨૫ માળના એ સમયે તોતિંગ ઊંચાઈના ગણાતા એ બિલ્ડીંગનાં ૧ થી ૧૦ માળ રેસિડેન્શીઅલ હતા અને ૧૧મા માળથી ઉપરનાં માળ કમર્શીઅલ હતા. ૧૨મા માળે એક એ.સી. યુનિટમાં ઓવરહિટીંગ થતા આગ લાગી હતી. લાકડાનાં ફર્નિચર અને પાર્ટીશન, સેલ્યુલોઝ ફાઇબર ટાઇલની બનેલી ફૉલ્સ સિલિંગ અને ફ્લૉર પરની કાર્પેટ જેવી જ્વલનશીલ ચીજો જોતજોતામાં આગની ચપેટમાં આવી ગઈ. ફાયર ફાઇટરની ટીમ આવે ત્યાં સુધીમાં આગ ૧૨મા માળે પૂરેપૂરી ફેલાઈ ચૂકી હતી. પવનની થપાટોને સહારે આગે વધુ વિકરાળ સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. બિલ્ડીંગનાં દાદરમાં થઈને ઉપર ઉઠેલી આગ ૧૫મા માળ સુધી પહોંચી ગઈ. દાદરનાં ભાગમાં જ્વલનશીલ પદાર્થોની માત્રા ખૂબ ઓછી હોવાથી સદભાગ્યે આગ બીજા મજલાઓ પર નહોતી ફરી વળી. ૧૨મા માળથી નીચેના માળ પર રહેલા માણસો સલામતીપૂર્વક નીચે પહોંચી ગયા પરંતુ ૧૨મા માળથી ઉપરનાં માળ પરનાં લોકોની હાલત કફોડી થઈ ગઈ હતી. ૧૨, ૧૩, ૧૪ અને ૧૫મા માળ પર લોકો આગની ચપેટમાં આવીને મરણને શરણ થવા લાગ્યા તો ૧૫મા માળથી ૨૫મા માળ પર રહેલા લોકો ફસાઈ ગયા હતા કેમ કે અગનજ્વાળા અને ધુમાડાએ બચવાના એકમાત્ર રસ્તા એવા દાદરનો કબજો લઈ લીધો હતો અને તેઓ કોઈ કાળે નીચે ઉતરી શકે એમ નહોતા. કેટલાક લોકો બિલ્ડીંગનાં ટેરેસ પર પહોંચી ગયા. એમને એવી આશા હતી કે મદદ માટે કોઈ હેલિકોપ્ટર મોકલવામાં આવશે પરંતુ એ આશા ઠગારી નીવડી. એમને બચાવવા કોઈ હેલિકોપ્ટર આવ્યું નહિ. બિલ્ડીંગનાં ટેરેસ પર ઉતરવા માટે હેલિપેડ નહોતું. એ ઉપરાંત હવામાં હેલિકોપ્ટરને સ્થિર રાખીને પણ બચાવકાર્ય કરી શકાય એમ નહોતું કેમ કે આકાશમાં ઊંચે સુધી ઉડી રહેલા ધુમાડાનાં ગોટેગોટામાં બિલ્ડીંગની ટોચ અને ટેરેસ દેખાતી જ નહોતી, જેને લીધે હેલિકોપ્ટર વડે બિલ્ડીંગનાં ટેરેસ સુધી પહોંચવાનું શક્ય જ નહોતું.
સંજોગો કહો કે કમ્બખ્તી, પણ ફાયર બ્રિગેડની નીસરણી ફક્ત ૧૧મા માળ સુધી પહોંચી શકે એટલી જ ઊંચી હતી. જાંબાઝ ફાયર ફાઇટરો બિલ્ડીંગમાં ધસી ગયા પણ આગ એટલી ભીષણ હતી કે તેઓ ૧૧મા માળથી ઉપર જઈ જ ન શક્યા. સામાન્યપણે આવી કટોકટીમાં લિફ્ટનો ઉપયોગ ટાળવાનો હોય છે, કેમ કે પાવર કટ થતાં કે અન્ય કોઈ પણ ખરાબીને લીધે લિફ્ટ અધવચ્ચે ખોટકાઇ જાય તો લિફ્ટની અંદર ફસાયેલાનું બહાર નીકળવું અત્યંત મુશ્કેલ બની જાય. જોકે, અન્ય કોઈ ઉપાય ન રહેતા ફાયર ફાઇટરોએ બિલ્ડીંગની ચાર પૈકી ત્રણ લિફટનો ઉપયોગ કરીને ૩૦૦ લોકોને બચાવ્યા. ચોથી લિફ્ટ કોઈક કારણસર ખોટકાઈ ગઈ હતી. જીવ પર આવેલા કેટલાક લોકો બારીની બહાર નીકળી બિલ્ડીંગની બહારની બાજુ બનેલી પાળીઓ પર પહોંચી ગયા કે જેથી તેઓ એક માળ પરથી બીજા માળ પર ઉતરી ૧૧મા માળ સુધી જઈ શકે અને ત્યાં ફાયરબ્રિગેડની નીસરણી તેમને બચાવી લે. આવું દુસ્સાહસ કરવાના પ્રયત્નમાં લોકો નીચે પટકાઈને મરણને શરણ થઈ ગયા હતા. હા, આવું ડેરડેવિલ સાહસ ખેડીને બચવામાં અમુક લોકો સાચે જ સફળ પણ થયા હતા, પણ આગમાં સપડાયેલા બધાં જ એટલા નસીબદાર નહોતા. ૪૦ લોકોએ મરણિયા બનીને બિલ્ડીંગમાંથી ભૂસ્કો મારી દીધો અને એ તમામ કાળનો કોળીયો બની ગયા.
આશ્ચર્યજનક બાબતે એ કે, આટલી ભીષણ આગ સવારે ૧૦:૩૦ કલાક બાદ ધીમેધીમે કરીને આપમેળે જ હોલવાઈ ગઈ, પણ ત્યાં સુધીમાં ૧૭૯ લોકો મોતનો ભોગ બની ચૂક્યા હતા. કોઈ બહુમાળી ઈમારત દુર્ઘટનામાં થયેલી એ ત્યાર સુધીની સૌથી મોટી જાનહાની હતી. આગ હોલવાયા બાદ જ ફાયર ફાઇટરો, મેડિકલ ટીમ અને પોલીસ ૧૧મા માળની ઉપર પહોંચી શક્યા. વારાફરતી દરેક માળનાં એકે-એક રૂમમાં બચાવદળનાં સભ્યોએ તપાસ કરી અને લોકોને બચાવ્યા. બચાવકાર્ય દરમ્યાન ૧૨મા માળે ખોટકાયેલી પેલી લિફ્ટ બચાવદળનાં સભ્યોના ધ્યાનમાં આવી. લિફ્ટનાં દરવાજાનું મેટલ આગની ભીષણ ગરમીને લીધે પીગળીને સજ્જડ જામ થઈ ગયું હતું. મહામહેનતે દરવાજો તોડવામાં આવ્યો ત્યારે અંદરનું જુગુપ્સાપ્રેરક દ્રશ્ય જોઈને બધા ચોંકી ગયા. ખૂબ જ ખરાબ રીતે બળી ગયેલા માનવદેહનો ઢગલો અંદર પડ્યો હતો. લિફ્ટની અંદર તાપમાન એટલું બધું વધી ગયું હતું કે મૃતદેહો લિફ્ટની ફ્લૉર અને દિવાલો પર રીતસર ચોંટી ગયા હતા. કેટલીક લાશો એકબીજા સાથે પણ ચોંટી ગઈ હતી અને તે પણ એ હદે કે બચાવદળનાં સભ્યોને મૃતદેહોની કુલ સંખ્યા ૧૩ હતી એ ગણતા પણ ખાસ્સી વાર લાગી હતી.
દુર્ઘટના કેમ ઘટી?
જોએલ્મા બિલ્ડીંગમાં દુર્ઘટના ઘટી એનું કારણ એ હતું કે, બિલ્ડીંગની સલામતી વ્યવસ્થા સાથે ભારે સમાધાન કરવામાં આવ્યું હતું. બલ્કે એમ કહો કે, બિલ્ડીંગમાં સલામતી વ્યવસ્થા જેવું કશું હતું જ નહિ. એ.સી. યુનિટમાં ઓવરહિટીંગ થતા આગ લાગી હતી કેમ કે, ખૂબ જરૂરી એવું સર્કિટ બ્રેકીંગ એ.સી.ને આપવામાં આવ્યું જ નહોતું. આટલા ઊંચા બિલ્ડીંગમાં આવવા-જવા માટે ફક્ત એક જ દાદર હતો અને બીજી કોઈ ઇમર્જન્સી ઍક્ઝિટ પણ નહોતી. આગ લાગે તો પાણીનો છંટકાવ શરૂ કરી દે એવા ‘ફાયર સ્પ્રીંક્લર્સ’ પણ લગાવવામાં આવ્યા નહોતા. ફાયર અલાર્મ અને ઇમર્જન્સી લાઇટ્સ જેવી બેસિક જરૂરિયાતોનો પણ અભાવ હતો. સલામતી વ્યવસ્થામાં આટલી હદની બેદરકારી ન રાખવામાં આવી હોત તો કદાચ આવી ભયંકર દુર્ઘટના બની જ ન હોત અને જો બની પણ હોત તો જાન-માલનું નુકશાન ઓછું થયું હોત.
વણઉકેલ્યા રહસ્યમય પ્રશ્નો:
દુર્ઘટનાને લગતા કેટલાક પ્રશ્નો હતા જેના જવાબ કદી મળી શક્યા નથી. આગ લાગી તે સમયે જોએલ્મા બિલ્ડીંગમાં ૭૫૦થી વધારે માણસો હતા અને એ પૈકી કોઈએ પણ એ ૧૩ રહસ્યમય લાશો પર પોતાનો દાવો કર્યો નહોતો. ડેડબૉડી પરથી મળેલા ઘરેણા અને કાંડા-ઘડિયાળ જેવી વસ્તુઓથી પણ મૃતકોની ઓળખ શક્ય બની નહોતી. એ લાશો ખરેખર કોની હતી એ આજ સુધી જાણી શકાયુ નથી. તમામ અનામી મૃતદેહોને સેઇન્ટ પીટર્સ સ્મશાનમાં દફનાવી દેવામાં આવ્યા હતા. એ ૧૩ ભેદી મૃતકો વિશે મીડિઆમાં ભારે ચર્ચાઓ ચાલી હતી અને જોએલ્મા બિલ્ડીંગની એ હોનારત ‘મિસ્ટ્રિ ઑફ ધી થર્ટીન સૉલ્સ’ નામે જાણીતી બની હતી. બિલ્ડીંગના રહેવાસીઓના કહેવા મુજબ આગ હોનારતમાં લિફ્ટમાંથી જે ૧૩ લાશ મળી હતી એ કદી જીવીત ઇન્સાન હતા જ નહીં, એ ૧૩ આગની દુર્ઘટનામાં સળગીને મર્યા જ નહોતા, એ ૧૩ તો આગ લાગવા પહેલાં જ… અને કદાચ એ ૧૩ને લીધે જ આગ… પ્રશ્નો અનેક હતા, અને હંમેશ માટે અનુત્તર રહેવાના હતા.
અન્ય પ્રશ્ન એ પણ ખરો કે આગ ૧૨ થી લઈને ૧૫ માળ સુધી જ કેમ સિમિત રહી હતી. શા માટે આગ વધુ ઉપરનાં માળ પર ના ફેલાઈ? ધીમે ધીમે કરીને આગ આપોઆપ જ કેવી રીતે હોલવાઈ ગઈ એનો બુધ્ધીગમ્ય ખુલાસો પણ કોઈની પાસે નહોતો.
સાચી કહાની કે વાયકા?
જોએલ્મા બિલ્ડીંગની દુર્ઘટના બાદ એની પાછળની જે ઘટના પ્રકાશમાં આવી એ કંઈક આ પ્રકારની હતી. એ બિલ્ડીંગ જે સ્થળે બન્યું હતું તે સ્થળે અગાઉ એક રહેણાંક મકાન હતું. ઈ.સ. ૧૯૪૮નાં અરસામાં એ મકાનમાં પૉલ કેમ્પબેલ નામનો એક ૨૬ વર્ષીય કેમિસ્ટ પોતાની માતા અને બે અપરિણિત બહેનો સાથે રહેતો હતો. એક દિવસ પૉલે કોઈ અગમ્ય કારણસર પોતાની માતા અને બન્ને બહેનોની હત્યા કરી દીધી હતી. તેમની લાશોને ઘરનાં પાછળનાં કમ્પાઉન્ડમાં ફેંકીને તેણે પોતે પણ આત્મહત્યા કરી લીધી હતી. કેમ્પબેલ કુટુંબ પડોશીઓ સાથે ખાસ કોઈ વ્યવહાર નહોતું રાખતું એટલે આ સામુહિક હત્યાકાંડ પાછળનું ચોક્કસ કારણ તો કદી જાણી શકાયું નહિ, પરંતુ લોકો એવી વાતો કરતા હતા કે પૉલને એક યુવતી સાથે પ્રેમસંબંધ હતો અને તે એની સાથે લગ્ન કરવા ઈચ્છતો હતો. પરંતુ તેની માતા અને બહેનો તેના લગ્નનાં વિરોધી હતા કેમ કે તેમને ડર હતો કે લગ્ન બાદ પૉલ તેની પત્ની સાથે અલગ ઘર વસાવી લેશે અને તેઓ નોંધારા થઈ જશે. આ વિષયમાં પૉલને તેની માતા અને બહેનો સાથે ઘણીવાર બોલાચાલી થઈ જતી. એક દિવસ ઝઘડાએ ઉગ્ર સ્વરૂપ લઈ લીધું અને ગુસ્સામાં પૉલે એક પછી એક કરીને ત્રણે મહિલાઓને મોતને ઘાટ ઉતારી દીધી હતી.
પૉલનાં ઘરનાં કમ્પાઉન્ડમાંથી લાશો ઉઠાવનારા કર્મચારીઓ પૈકી એક આદમી થોડા દિવસો બાદ કોઈ પણ દેખીતા કારણ વિના મૃત્યુ પામ્યો હતો અને ત્યારથી એ જગ્યા શ્રાપિત હોવાની વાતો થવા લાગી હતી.
જોએલ્મા બિલ્ડીંગમાં દેખાતા એ અજાણ્યા લોકો કોણ હતા?
થોડા વર્ષો પડતર રહ્યા બાદ કેમ્પબેલ કુટુંબના મકાનને તોડી પાડવામાં આવ્યું અને ત્યાં જોએલ્મા બિલ્ડીંગનું બાંધકામ શરૂ કરવામાં આવ્યું. આ સ્થળે થયેલા હત્યાકાંડને લીધે સ્થાનિક લોકો તેને શરૂઆતથી જ શ્રાપિત માનતા હતા. જોએલ્મા બિલ્ડીંગને વપરાશ માટે ઈ.સ. ૧૯૭૨માં ખુલ્લું મૂકવામાં આવ્યું હતું અને ત્યારથી જ તેમાં ચિત્રવિચિત્ર ઘટનાઓ બનવા લાગી હતી. જે લિફ્ટમાંથી પેલી ૧૩ લાશો મળી હતી એ લિફ્ટ કોઈ દેખીતા કારણ વિના વારંવાર ખોટકાઈ જતી હતી. જે ફ્લૅટ અને ઓફિસ વેચાયા વિના બંધ પડ્યા હતા તેની અંદરથી પણ ઘણીવાર માણસોનાં અવાજ સંભળાતા હતા. બિલ્ડીંગનાં રહીશો પૈકી કેટલાકે તો મધરાતનાં સમયે બિલ્ડીંગનાં પેસેજમાં અજાણ્યા લોકોને ફરતા પણ જોયા હતા. આગની હોનારત બાદ એ અજાણ્યા લોકો પેલા ૧૩ મૃતકો જ હોવાની વાતો ફેલાઈ હતી. લોકોને આવા અગોચર અનુભવો ફક્ત ૧૨મા અને ૧૫મા માળ વચ્ચે જ થતા હતા! આગ પણ એ ચાર માળ પર જ લાગી હતી અને એ ફક્ત સંજોગની વાત ન હોઈ શકે.
દુર્ઘટના બાદ શું બન્યું?
આગ દુર્ઘટના બાદ ૪ વર્ષો સુધી જોએલ્મા બિલ્ડીંગ બંધ રહ્યું હતું. એ પછી તેનું રીપેરીંગ અને રીકન્સ્ટ્રકશન કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યારબાદ તેને “ફલૅગ સ્ક્વૅર”ના નવા નામે ખુલ્લું મુકવામાં આવ્યું હતું. સદભાગ્યે, ત્યારથી લઈને આજ સુધી એ બિલ્ડીંગમાં બીજી કોઈ મોટી દુર્ઘટના નથી બની. આજે એ બિલ્ડીંગ પ્રવૃત્તિઓથી, જનસામાન્યના આવાગમનથી ધમધમે છે, પરંતુ લોકો હજુ પણ કહે છે કે, એ બિલ્ડીંગ જે જમીન પર ઊભું છે એ જમીન શ્રાપિત છે.
