ડરના મના હૈ
Article 3
ભૃત્યુ વહાણ: મેરી સેલેસ્ટ
લેખકઃ મયૂર પટેલ, વલસાડ. ફોનઃ ૦૯૫૩૭૪૦૨૧૩૧
માણસનું ભૂત હોય એવા તો ઘણા દાખલા આપણે સાંભળ્યા છે. ક્વચિત કોઈ પ્રાણીનું પ્રેત દેખાયું હોવાની વાતો પણ જાણમાં છે, પણ ક્યારેય કોઈ નિર્જીવ વસ્તુનું ભૂત હોવાનું ભાળ્યું છે? નહીં? તો આજે આપણે જે ‘ડર-સફર’ પર જવાના છે, એ આવી જ એક નિર્જીવ વસ્તુની પ્રેતકથા છે. એ વસ્તુ એટલે એક દરિયાઈ વહાણ. વાત બહુ જૂની છે કે…
ઈ.સ. ૧૮૬૧માં કેનેડા દેશનાં નોવા સ્કોટિયા પ્રાંતનાં સ્પેન્સર્સ ટાપુ ખાતે એક લક્કડિયા વહાણ બનાવવામાં આવ્યું હતું. વહાણનું નિર્માણ જોશુઆ ડૅવિસ નામના ઇજનેર દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. વેપારનાં હેતુસર ભાગીદારીમાં બનાવાયેલા આ વહાણના એક કે બે નહીં, પણ કુલ આઠ માલિક હતા. ૩૨ મીટર લાંબા અને ૨૮૨ ટનનાં એ માલવાહક વહાણને ‘ઍમેઝોન’ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. એ જમાનાનું એ એક વિશાળ અને ગુણવત્તાસભર વહાણ હતું. અન્ય માલવાહક વહાણોની સરખામણીમાં એ ખાસ્સું ચડિયાતું હતું. વહાણ પર કેપ્ટન માટે અલાયદી કેબિન, દિવાનખંડ, રસોડું અને એકથી વધારે બાથરૂમ હતા. અકસ્માતે ઘુસેલા પાણીને ઉલેચી નાખવા માટે ત્રણ હેન્ડપંપ પણ ખરા.
શાપિત વહાણ:
શરૂઆતથી જ ઍમેઝોન શાપિત હોવાનુ કહેવાતું હતું કેમ કે, તેના બાંધકામ દરમિયાન નાના-મોટા અકસ્માતો થયા જ કરતા હતા. ઍમેઝોનનો પહેલો કેપ્ટન રોબર્ટ મૅકલેલન હતો. ઍમેઝોનમાં પહેલા જ પ્રવાસમાં ફક્ત નવ દિવસની મુસાફરી બાદ રોબર્ટને ન્યુમોનિયા થઈ ગયો અને મધદરીયે જ તેનું મૃત્યુ થઈ ગયું. રોબર્ટ બાદ ઍમેઝોનને નવો કેપ્ટન મળ્યો. નામ એનું જ્હોન નટીંગ પાર્કર. જ્હોન ઍમેઝોનને યુરોપથી અમેરિકા તરફ હંકારી ગયો, પણ સફર દરમિયાન વહાણને ગંભીર અકસ્માત નડ્યો. ઍમેઝોન એક માછીમાર નૌકા સાથે ટકરાઈ અને જ્હોને રાજીનામું આપવું પડ્યું. ઈજાગ્રસ્ત ઍમેઝોનને સમારકામ માટે લઈ જવી પડી, પણ મરમ્મત દરમિયાન તેમાં આગ ફાટી નીકળી અને તે વધુ નુકશાન પામી. બળી ગયેલા લાકડાં બદલીને નવા લાકડાં બેસાડી તેને ફરી તૈયાર કરવામાં આવી. એમેઝોનને દુરસ્ત કરવામાં ખાસ્સો ખર્ચ થયો, પણ તેની ઉપયોગિતા જોતા એ ખર્ચ લેખે લાગે એમ હતું. સમારકામ બાદની પહેલી જ સફરમાં તે ફરીવાર અકસ્માતગ્રસ્ત બની. એટલાંટિક મહાસાગર ખેડતી વખતે ઇંગ્લૅન્ડનાં ડોવર બંદર નજીક જ તે એક બીજા વહાણ સાથે ટકરાઈ ગઈ. આ રીતે અવારનવાર અકસ્માતનો ભોગ બનતી ઍમેઝોન પર થોડા વર્ષોમાં અપશુકનિયાળ હોવાનું લેબલ લાગી ગયું. તેના પર સવાર ખલાસીઓ અવારનવાર બિમારીનો ભોગ બનવા લાગ્યા હતા. તેનો ચાર્જ સંભાળ્યા બાદ કુલ ત્રણ કેપ્ટનોએ અકસ્માત કે બિમારીમાં જીવ ગુમાવ્યા હતા. તેના રિનોવેશનમાં પણ વારંવાર ખર્ચો થતો રહ્યો. દરેક અકસ્માત બાદ તેને વધુ મજબૂત બનાવવામાં આવ્યું પરંતુ કેમે કરીને તેના પર અકસ્માતોનો સિલસિલો અટકતો નહોતો. દરમિયાન તે વેસ્ટ ઇન્ડીઝ ટાપુઓ, મધ્ય અમેરિકા અને દક્ષિણ અમેરિકાનાં દેશો વચ્ચે વેપાર માટે ખેપ મારતું રહ્યું. આવક સારી થતી હોવાથી વારંવાર દુર્ઘટનાગ્રસ્ત થતી હોવા છતાં માલિકો તેને રીપેર કરી કરીને દરિયા પર ઉતારતા રહ્યા.
ઍમેઝોનમાંથી મેરી સેલેસ્ટ:
ઈ.સ. ૧૮૬૭માં વળી ઍમેઝોનને સમુદ્રી તોફાન નડ્યું. આ વખતે તો તેને અત્યંત ભારે નુકસાન થયું. તેના વારંવારના અકસ્માતોથી કંટાળેલા તેના માલિકોએ તેને વેચવા કાઢી પરંતુ અપશુકનિયાળનાં લેબલને લીધે તેને ઝટ કોઈ લેવાલ મળ્યો નહિ. ગમે એટલા પૈસા મળે તો પણ ઍમેઝોનને હંકારવા કોઈ નાવિક કે કેપ્ટન તૈયાર થતો નહિ એટલી હદે તે કુખ્યાત થઈ ગઈ હતી. અંતે રિચાર્ડ હેઇન્સ નામના અમેરિકને તેને ખરીદી લીધી. નવા માલિકે મરમ્મત, રંગરોગાન અને સજાવટ બાદ તેને નવું નામ આપ્યું– મેરી સેલેસ્ટ. નામ બદલવાથી તેની કિસ્મત બદલાઈ જશે અને તેના પર લાગેલું અપશુકનિયાળનું લેબલ હટી જશે એવી રિચાર્ડની માન્યતા હતી. વહાણનાં તળિયે જાડાં પતરાં જડાવવામાં આવ્યા હતા કે જેથી વહાણ કોઈ ખડક સાથે ટકરાય તો પણ તેને ખાસ નુકશાન ન થાય અને તેની સફર અટકે નહિ. કેપ્ટન બેન્જામિન બ્રીગ્સની આગેવાનીમાં ૫ નવેમ્બર, ૧૮૭૨નાં રોજ મેરી સેલેસ્ટ ન્યુયોર્કથી ઇટલીનાં જિનોઆ બંદરે જવા ઉપડ્યું ત્યારે તેના ભંડકિયામાં કમર્શિઅલ (ઔદ્યોગિક વપરાશ માટેનાં) આલ્કોહોલનાં ૧૭૦૦ પીપડા ખડકાયેલા હતા. બ્રીગ્સ સાથે તેની પત્નિ સારા, બે વર્ષની દીકરી સોફિયા અને સાત ખલાસીઓ હતા. કેપ્ટન સહિત તમામ ખલાસીઓ દરિયો ખેડવામાં વર્ષોનો અનુભવ ધરાવતા હતા.
મેરી સેલેસ્ટની છેલ્લી સફર:
મેરી સેલેસ્ટએ ન્યુયોર્ક છોડ્યું તેના સાત દિવસ પછી એના જેવું જ બીજું માલવાહક વહાણ ‘ડે ગ્રાશીઆ’ પણ મેરી સેલેસ્ટનાં પ્રવાસ માર્ગે જ યુરોપ જવા ઉપડ્યું. તેના ભંડકિયામાં પેટ્રોલનાં સેંકડો બેરલ હતા. એ વહાણનો કેપ્ટન ડેવિડ રીડ મૂરહાઉસ, કેપ્ટન બ્રીગ્સનો જૂનો મિત્ર હતો. મેરી સેલેસ્ટ ઉપડવાની હતી તેની આગલી રાતે બન્નેએ સાથે ડિનર પણ લીધું હતું. બન્નેના વહાણ એટલાંટિક મહાસાગર પાર કરી જિબ્રાલ્ટરની ખાડીમાં થઈને મેડિટેરેનીયન સમુદ્રમાં હંકારવાના હતા. ઇટલીમાં મળવાનો કોલ આપીને બન્ને મિત્રો છૂટા પડ્યા હતા.
મધદરિયે મુલાકાત:
૪ ડિસેમ્બર, ૧૮૭૨નાં દિવસે ડે ગ્રાશીઆ એટલાંટિક મહાસાગરનાં શાંત પાણી પર સરકી રહ્યું હતું. અઝોર્સ ટાપુ પાર કરી તે જિબ્રાલ્ટરની ખાડી તરફ આગળ વધી રહ્યું હતું. આકાશમાં વાદળોનું કોઈ નામોનિશાન નહોતું અને સૂરજ તપી રહ્યો હતો. હવામાન ખુશનુમા હતું. વહાણનાં કુવાસ્થંભ પર બેઠેલો જ્હોન જ્હોનસન પોતાના દૂરબીન વડે ચારે બાજુ નજર રાખી રહ્યો હતો. (એ જમાનામાં દરિયાઈ ચાંચિયાઓ ભારે લૂંટફાટ મચાવતા હતા, એટલે દરિયાઈ સફર દરમિયાન ચોવીસે કલાક આ પ્રકારની સાવચેતી રાખવી જરૂરી હતી.) અચાનક જ્હોને પાંચેક માઇલ દૂર એક વહાણ જોયું. વહાણ આમતેમ ડોલી રહ્યું હતું અને તેનાં શઢ ફાટેલા હતા. વહાણનાં તૂતક પર પણ કોઈ ચહલપહલ નહોતી દેખાતી. જ્હોને તરત કેપ્ટન મૂરહાઉસને એ વહાણ વિશે જણાવ્યું. મૂરહાઉસે પોતાનું વહાણ એ દિશામાં લેવડાવ્યું. લાવારિસ વહાનની નજીક જતાં જ મૂરહાઉસને આશ્ચર્યનો આંચકો લાગ્યો કેમ કે એ વહાણ મેરી સેલેસ્ટ હતું! મેરી સેલેસ્ટ પર એક પણ નાવિક હાજર નહોતો એ વળી બીજો આંચકો હતો. મૂરહાઉસના આદેશ પર ડે ગ્રાશીઆનાં બે ખલાસીઓ નાનકડી હોડીમાં બેસીને મેરી સેલેસ્ટ પર પહોંચ્યા. નધણિયાતા મેરી સેલેસ્ટનો દેખાવ ડરામણો હતો. ફાટેલા શઢ હવામાં ફફડી રહ્યા હતા, કૂવાસ્થંભનું લાકડું કીચૂડાટ બોલાવી રહ્યું હતું અને તૂતક પરની કેબીનનો દરવાજો પવનમાં ભટકાઈ રહ્યો હતો. ચારે તરફ ભેંકાર સન્નાટો છવાયેલો હતો. જાણે કે હોરર ફિલ્મનું કોઈ દ્રશ્ય જોઈ લ્યો! મેરી સેલેસ્ટ તદ્દન નિર્જન હતું. ડાઇનીંગ ટેબલ પર પીરસેલું ભોજન જેમનું તેમ પડેલું હતું. ભંડકિયામાં છ મહિના ચાલે એટલું સીધું-સામાન અને પાણી ભર્યું પડ્યું હતું. ખલાસીઓનો અંગત સામાન પણ જેમનો તેમ પડ્યો હતો. મેરી સેલેસ્ટ પરથી કેપ્ટન મૂરહાઉસની ‘લોગ બૂક’ (નોંધપોથી) મળી. દરિયાઈ સફર દરમિયાન કેપ્ટન પોતાની લોગ બૂકમાં તારીખવાર અક્ષાંસ-રેખાંશ અને હવામાનની માહિતી તથા પોતાને થયેલા અનુભવો લખતો હોય છે. કેપ્ટન મૂરહાઉસની લોગ બૂકમાં છેલ્લી નોંધ ૨૩ નવેમ્બરની હતી જેનો મતલબ એ કે મેરી સેલેસ્ટને દસ દિવસ અગાઉ જ છોડી દેવામાં આવી હતી. વહાણ છોડીને તેના નાવિકો ક્યાં ગયા એ કોઈને ખબર નહોતી. નધણિયાતા વહાણે દસ દિવસમાં પોતાની મેળે જ ૬૭૦ કિલોમીટર જેટલું લાંબું અંતર ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાં કાપ્યું હતું!
એ જમાનામાં હજી વાયરલેસ યંત્ર શોધાયું નહોતું એટલે મેરી સેલેસ્ટ નધણિયાતી મળી આવ્યાના ખબર તાત્કાલિક તેના માલિકો સુધી પહોચાડી શકાય એમ નહોતું. મેરી સેલેસ્ટને મજબૂત દોરડાં વડે પોતાના વહાણ સાથે બાંધીને કેપ્ટન મૂરહાઉસ તેને જિબ્રાલ્ટર તરફ ઘસડી ગયો. આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદા પ્રમાણે મધદરિયે નધણિયાતું વહાણ મળી આવે તો તેની માલિકી તે જેને મળ્યું હોય તેની ગણાય. આમ કેપ્ટન મૂરહાઉસ હવે મેરી સેલેસ્ટનો માલિક બન્યો હતો. પરંતુ અભિશાપિત ગણાતા વહાણને પોતાની પાસે રાખી તેનો વહીવટ કરવાનું જોખમ લેવાને બદલે તેણે મેરી સેલેસ્ટને જિબ્રાલ્ટરમાં જ વેચીને રોકડી કરી લેવાનું મુનાસિબ માન્યું. જે રકમ મળી તે રકમમાં સોદો પતાવી તેણે અડધી રકમ પોતાની પાસે રાખી બાકીની પોતાના નાવિકોમાં વહેંચી દીધી.
વણઉકેલ્યું રહસ્ય:
દસ-દસ માણસો મધદરિયે અચાનક હંમેશ માટે ગુમ થઈ જાય એ ઘટના કંઈ જેવી-તેવી નહોતી. મેરી સેલેસ્ટને નડેલી આ રહસ્યમય દુર્ઘટના વિશે જાતજાતની ધારણાઓ કરવામાં આવી. દરિયાઈ તોફાનથી લઈને ભૂકંપ સુધીની થીયરીઓ રજૂ કરવામાં આવી. જો આવું કંઈ બન્યું હોય તો તો વહાણને ભારે નુકશાન થાય, જે બિલકુલ થયું નહોતું. ખલાસીઓનો સામાન, ફર્નિચર, કાચનાં વાસણો, મહત્વપૂર્ણ નકશાઓ, નેવિગેશનના સાધનો વગેરે તમામ ચીજો સલામત હતી. દરિયાઈ તોફાન અને ભૂકંપ જેવી કોઈ પ્રાકૃતિક આપદા આવે તો ખલાસીઓ અને વહાણ સાથે જ ડુબે એ સ્વાભાવિક વાત છે, પણ મેરી સેલેસ્ટના કિસ્સામાં એવુંય બન્યું નહોતું. ચાંચિયાઓનાં હુમલાની શક્યતા પણ અપ્રસ્તુત હતી કેમ કે, ચાંચિયાઓ તો લૂંટના ઈરાદે જ હુમલો કરે, અને મેરી સેલેસ્ટ પરથી દેખીતી રીતે કંઈ પણ લૂંટાયું નહોતું. બીજું બધું છોડો તો પણ આલ્કોહોલનાં ૧૭૦૦ પીપડા ભારે કીંમતી હતા, પણ એ જેમ ના તેમ પડ્યા હતા. કેટલાકે વિશાળ સમુદ્રી રાક્ષસ તો કેટલાકે પરગ્રહવાસીઓનાં હુમલાની કલ્પના કરી, પરંતુ એ ફક્ત કલ્પના જ હતી. દુર્ઘટના બદલ કુખ્યાત ‘બર્મ્યુડા ટ્રાયેંગલ’ને પણ જવાબદાર ઠેરવાયો હતો, પરંતુ હકીકત એ હતી કે મેરી સેલેસ્ટનાં પ્રવાસમાર્ગમાં બર્મ્યુડા ટ્રાયેંગલ આવતો જ નહોતો. નાવિકોએ બળવો કર્યો હોય એમ માનીએ તો પણ કેપ્ટનને ખતમ કર્યા બાદ તેઓ કંઈ પણ લૂંટ્યા વિના વહાણને મધદરિયે શા માટે છોડી દે? નાવિકોનો અંગત સામાન પણ જેમ નો તેમ પડ્યો હતો, એટલે એ શક્યતા પર પણ પૂર્ણવિરામ મૂકાયું. એવું લાગતું હતું કે જાણે નાવિકો બેઠાબેઠા અચાનક જ વહાણ પરથી અદ્રશ્ય થઈ ગયા હતા. જે બન્યું હોય તે, પણ મેરી સેલેસ્ટનાં ગુમ થયેલા ખલાસીઓ અને કેપ્ટન મૂરહાઉસનાં પરિવારની કદી ભાળ મળી નહિ.
મેરી સેલેસ્ટની કમઠાણ:
મેરી સેલેસ્ટની કહાની અહીં પૂરી નથી થતી. જિબ્રાલ્ટરમાં કેપ્ટન મૂરહાઉસ દ્વારા વેચાયા બાદ પણ તેના માલિકો બદલાતા રહ્યા. પછીનાં ૧૩ વર્ષમાં તે ૧૭ વખત વેચાઈ. કોઈ પણ તેને લાંબો સમય પોતાની પાસે રાખી શકતું નહિ કેમ કે તેના અકસ્માતોનો સિલસિલો રોકાવાનું નામ નહોતો લેતો. કદાચ તેને કેપ્ટન અને ખલાસીઓનાં હાથમાં રહી દરિયા પર હંકારવાનું મંજૂર જ નહોતું. એક સફર દરમિયાન તે કેરેબિયન સમુદ્રમાં પરવાળાનાં એક ખડક પર ચડી ગઈ અને પછી હંમેશ માટે ત્યાં જ ખોડાઈ ગઈ. તેને ફરીથી દરિયામાં લાવવા માટે અનેક પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા, પણ હવે તે મચક આપવા તૈયાર નહોતી. આખરે તેને ત્યાં જ છોડી દેવામાં આવી જ્યાં વર્ષો વિતતા તે ધીમે ધીમે ભંગારમાં ફેરવાઈ ગઈ.
૧૧૬ વર્ષોના વહાણા વિત્યા પછી ઈ.સ. ૨૦૦૧માં કેરેબિયન સમુદ્રમાં હૈતી ટાપુ પાસે મેરી સેલેસ્ટનો ભંગાર શોધી કાઢવામાં આવ્યો હતો. શાપિત ગણાયેલી મેરી સેલેસ્ટ હાલમાં સમુદ્રનાં તળીયે ટુકડાઓમાં વિશ્રામ કરી રહી છે.
