ईर्ष्यी घृणी न संतुष्टः क्रोधनो त्याशङ्कितः।
परभाग्योपजीवी च षडेते नित्यदुः खिताः।।
ઈર્ષ્યા રાખનાર, ઘૃણા કરનાર, અસંતુષ્ટ, ક્રોધી, સતત શંકિત રહેનાર અને બીજાના ભાગ્ય પર જીવતાર રહેનાર – આ છ લોકોએ હંમેશા દુખી રહેવું પડે છે.
આ વાર્તા માનવીય ગર્વ, ઇર્ષ્યા અને અહંકારના આંતરિક સંઘર્ષને પ્રગટ કરતી છે, જે પંડિતો વચ્ચેના પરસ્પર દ્વેષના રૂપમાં દેખાય છે. બે પંડિતો હતા: એક વ્યાકરણજ્ઞ અને બીજો ન્યાયજ્ઞ. બંને શ્રેષ્ઠ વિદ્વાન હતા, પરંતુ તેમની વચ્ચે સ્પર્ધા અને આદરનું અભાવ ન હતો.
એક દિવસ, એક શેઠના ઘરમાં બને પંડિતો મહેમાન બન્યા. શેઠે તેમને અલગ-અલગ મકાનોમાં નિવાસ માટે વ્યવસ્થિત કર્યું. વ્યાકરણજ્ઞ પંડિતનો દરવાજો ખટકાવતાં શેઠ તેની મુલાકાત લેવા પહોંચ્યા. શેઠે પુછ્યું, "તમારા પરિપ્રેક્ષ્યમાં તો તમે વ્યાકરણવિદ્યામાં અભીદંત એવા પંડિત છો. તમે વર્ગભેદ, વિભક્તિ, પ્રત્યય વગેરે વિષયોમાં પારંગત છો!"
વ્યાકરણજ્ઞ પંડિતે ગુમાવેલી શ્રધ્ધા સાથે કહ્યું, "હા, હું જ્ઞાનનો શ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન છું. કાશીમાં અનેક વર્ષો સુધી મહેનત કરી છે અને સમગ્ર વ્યાકરણશાસ્ત્ર મારા માટે સરળ છે."
શેઠે આગળ કહ્યું, "પરંતુ તમારી સાથે આવેલા ન્યાયવિદ પણ મોટો પંડિત છે, ન્યાયશાસ્ત્રના મહાનવિદ્વાન તરીકે જાણીતા છે."
આ સાંભળીને વ્યાકરણજ્ઞ પંડિતે કહ્યું, "એ ન્યાયવિદ? એ તો એક બળદ છે, ગધેડો છે! હું તેને વિદ્વાન ગણતા નથી."
શેઠે પછી ન્યાયવિદને તેના નિવાસસ્થળ પર ગયા. ન્યાયવિદને જોઈને શેઠે પુછ્યું, "તમે તો ન્યાયવિદ્યામાં અપ્રતિમ છો, આકાશસર્જક એવા છો. આપના જાણમાં સંપૂર્ણ ન્યાયશાસ્ત્ર અનુકૂળ છે."
ન્યાયવિદ હસતા હસતા કહે, "હા, હું સંપૂર્ણ ન્યાયશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો છે. જે માણસના મન અને બુદ્ધિ તેજસ્વી હોય, તે જ ન્યાયશાસ્ત્રમાં મહાન બની શકે છે."
શેઠે વધુ પુછ્યું, "પરંતુ તમારી સાથે આવ્યા તે વ્યાકરણજ્ઞ પંડિત પણ ખરો વિદ્વાન છે."
આ સાંભળીને ન્યાયવિદે વાંધો ઉઠાવ્યો, "અરે, આને વ્યાકરણવિદ્ કહેવાય છે? આ તો એક બળદ છે! એના માનસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં તો વ્યાકરણનું કયો અર્થ!"
જ્યારે ભોજનનો સમય આવ્યો, ત્યારે પંડિતોને તેમના ઉપેક્ષિત પાત્રો પર ભોજન આપવામાં આવ્યું. ન્યાયવિદના થાળામાં ભૂસું, અને વ્યાકરણજ્ઞના થાળામાં ધાસ મુકવામાં આવ્યું. આ જોઈને બંને પંડિતો ઉફફાણમાં આવી ગયા.
શેઠે શાંતિપૂર્વક કહ્યું, "તમારા વર્તનથી અને તમારા મૌદુના પાત્રો પર આ ખોરાક મૂકીને, હું તો ફક્ત આપના જાતીય ગુણને અનુરૂપ ભોજન આપું છું. જે તમે જે પ્રકારના પાત્ર છો, એ રીતે આ પાત્રો તમને આપવામાં આવ્યા છે. આ ખોરાક છતાં, તમે ગુસ્સા કેમ કરતાં છો?"
બે પંડિતો સહમતિ પૂર્વક બોલ્યા, "આ ભોજનનો આ રીતે કયો અર્થ?"
શેઠ હસતાં કહ્યું, "તમારા વિવેક અને પાત્રતા મુજબ જ તમારી જાતને સર્વોત્તમ માન્યા છે. એક વ્યાકરણવિદ તો ન્યાયવિદને ગધેડો કહે છે, અને ન્યાયવિદ એક વ્યાકરણવિદને બળદ. એટલે, તમારે પાત્રતા પ્રમાણે જ ભોજન આપવામાં આવ્યું છે."
यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः।
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः॥15॥ अ 12 : श 15
જેને આ વિશ્વમાંથી કોઈ દુઃખ, સમસ્યા અથવા આફત નથી, અને જેને આ વિશ્વ તરફથી કોઈ ફરિયાદ, સમસ્યા અથવા આફત નથી, અને જે આનંદ, ઈર્ષ્યા, ભય અને ચિંતા થી મુક્ત છે – તે ભક્ત મને પ્રિય છે.
આ વાર્તા એ બતાવે છે કે માનવ મસ્તિષ્કમાં જેણે પોતાના અંગત અસંતોષ અને ઇર્ષ્યાને હૃદયમાં વિમુક્ત કરવાનું શીખવા જરૂરી છે, તે જ શ્રેષ્ઠ ભોજનનો પાત્ર બની શકે છે.
"આ એ રીતે શીખવું છે કે તમારી પાત્રતા તમારું યથાર્થ અને શ્રેષ્ઠ અનુરૂપ છે."
ईर्ष्या कलहमूलं स्यात्क्षमा मूलं हि सम्पदां |
ईर्ष्यादोशाद्विप्रशापं अवाप जनमेजयः || - महासुभषितसंग्रह
હે જનમેજય! ઈર્ષ્યા જેવું ભાવ લોકો વચ્ચે ઝઘડાનું મુખ્ય કારણ બને છે. તેની વિરુદ્ધ, જો લોકોમાં ક્ષમા જેવી ભાવના હોય, તો તે તેમના ધન-સંપત્તિમાં વધારો કરે છે. ઈર્ષ્યા જેવા દોષ અને બ્રાહ્મણો દ્વારા આપવામાં આવેલા શાપને કારણે લોકોને ભારે કષ્ટો ભોગવવા પડે છે.
· "ઈર્ષા એટલે અંગત નુકસાનનો આરંભ છે."
આ ભાવના દર્શાવે છે કે જ્યારે કોઈ બીજા વ્યક્તિના શ્રેષ્ઠતા અથવા મંગળમાં વાંધો બનાવે છે, ત્યારે તે માત્ર પોતાને નુકસાન પોછે છે.
· "ઈર્ષા એ મનનું દુશ્મન છે."
ઈર્ષા આપણને શાંતિથી દૂર રાખે છે અને જીવનમાં મનોરંજન અને સંતોષના શાંત પ્રવાહને અવરોધે છે.
· "જ્યાં ઈર્ષા છે, ત્યાં શાંતિ નથી."
જ્યારે આપણને બીજાની પ્રગતિથી હટતા વશ આવીને ઈર્ષા થાય છે, ત્યારે અંદરથી શાંતિની ખોટ અનુભવી છે.
· "ઈર્ષા એ આત્માનો પિંડ છે, જે દરેક પ્રકારના દુઃખનો કારણ બને છે."
ઈર્ષા મનમાં નકારાત્મક ભાવનાઓ ઊભી કરે છે, જે મનुष्यને દોઢાતા અને દુખી બનાવે છે.
· "ઈર્ષાથી શ્રેષ્ઠતા ક્યારેય પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી."
ઈર્ષાને અંતે આપણે માત્ર નફાની આશા રાખી રહ્યા છીએ, પરંતુ તે માનસિક ખોટ અને અસંતોષ લાવે છે.
· "ઈર્ષા એ વિમુક્તિનો માર્ગ નથી, તે દાંતો અને પાટલાની જેમ છે."
જ્યારે આપણું હૃદય બીજાની સફળતા પર ઈર્ષા અનુભવે છે, ત્યારે આપણે પોતાની આંતરિક શાંતિ ગુમાવી લાંઇ છે.
· "ઈર્ષા એ પંખી છે, જે આપણને હંમેશા આગળ તરફ દોરી જાય છે, પણ ક્યારેય સંતોષના દરિયામાં પ્હોંચતા નથી."
ઈર્ષા આપણને સતત બીજાની જીતીને આકર્ષિત કરે છે, પરંતુ આપણને પોતાનું સંતોષ પ્રાપ્ય નથી થતું.
· "ઈર્ષાને શાંતિથી જીતવું એ પરમ યોગીનું કામ છે."
જ્યાં ઇર્ષા ઊભી થાય છે, ત્યાં શાંતિ અને વિમુક્તિ આવે છે, અને તેને ત્યાગ કરવું મહાન યોગીનું ગુણ છે.
· "ઈર્ષા એ ખોટી અપેક્ષા છે, જે માણસને સદંતર નિરાશા તરફ દોરી જાય છે."
બીજા લોકોની સફળતા માટે આપણને ઈર્ષા થતી હોય છે, પરંતુ આ જ આપણને દુઃખી અને નિરાશ થવા માટે પ્રેરિત કરે છે.
· "ઈર્ષામાં એક નાનકડી દુશ્મની છુપાયેલી છે."
ઈર્ષામાં આપણને બીજાને નકામું કે અસમર્થ માની લેવા માટે મન થાય છે, જે વ્યક્તિગત અંતરડામાં વિમુખતા લાવે છે.
