દ્વિતીય અધ્યાય
ભગવાન નારાયણથી સંક્ષેપમાં યમ લોકના વિષયમાં સાંભળીને ગરુડજીએ કહ્યું હે ભગવન! યમલોકનો માર્ગ કેટલો દુઃખદાયી છે? ત્યાં જીવ પાપ કરવાથી એનામાં કેવી રીતે જાય છે? તમે મને બતાવવાની કૃપા કરો! નારાયણ ભગવાને કહ્યું-હે ગરુડ! યમલોકનો માર્ગ અત્યંત દુઃખદાયી છે. મારા ભક્ત હોવા છતાં પણ એને સાંભળીને તમે ધ્રૂજી જશો. એ યમલોકમાં વૃક્ષોનો છાંયડો નથી, જ્યાં જીવ વિશ્રામ લઈ શકે અને ના તો ત્યાં અન્ન વગેરે છે, જેનાથી જીવના પ્રાણનો નિર્વાહ થઈ શકે. ના તો ત્યાં કોઈ જળ નજરે પડે છે, જેનાથી અતિ તરસ્યો પ્રાણી પાણી પી શકે. તે તરસ્યો જ રહે છે.
હે ખગરાજ! એ લોકમાં બારેય સૂર્ય એવા તપે છે, જાણે પ્રલયના અંતમાં અગ્નિ રૃપમાં તપે છે. ત્યાં ઠંડક અને હવાથી જીવ અત્યંત પીડિત થાય છે. ક્યાંક તેને મોટા-મોટા ઝેરી સાપોથી કરડાવવામાં આવે છે, ક્યાંક-ક્યાંક કાંટાઓથી બંધાવવામાં આવે છે અને ક્યાંક-ક્યાંક ઘોર સિંહ, વાઘ અને કુતરાઓથી ખવડાવવામાં આવે છે. ક્યાંક વિંછીઓથી કરડાવવામાં આવે છે અને ક્યાંક અગ્નિમાં સળગાવવામાં આવે છે. એના પછી વિશાળ એક અસિપત્ર-વન છે, જેનો વિસ્તાર બે હજાર યોજનનો છે, તે વન કાગડાઓ, ગીધ, ઉલ્લુ અને મધની માખીઓથી ભરેલું હોય છે અને વનના ચારે તરફ પ્રચંડ દાવાગ્નિ રહે છે. જ્યારે કીટ અને માખીઓના કરડવાથી તથા અગ્નિની ગરમીથી તે જીવ વૃક્ષની નીચે જાય છે, ત્યારે તલવારની સમાન તેજ એ વૃક્ષોના પાંદડાઓથી એનું શરીર છિન્ન-ભિન્ન થઈ જાય છે. ક્યાંક અંધારા કૂવામાં ફેંકવામાં આવે છે, ક્યાંક પર્વત પર નીચે ફેંકવામાં આવે છે, ક્યાંક છરાની ધારની સમાન તીક્ષ્ણ માર્ગમાં ચલાવવામાં આવે છે અને ક્યાંક-ક્યાંક ખીલ્લાઓ પર ચલાવવામાં આવેછે. ક્યાંક તે અંધકારયુક્ત ગુફાઓમાં, ક્યાંક જળમાં, ક્યાંક જોંકથી ભરેલા કીચડમાં ફેંકવામાં આવે છે અને જોકોથી કરડાવવામાં આવે છે. ક્યાંક સળગતી કીચમાં ફેંકવામાં આવે છે. ક્યાંક સળગતા બાલૂમાં ચલાવવામાં આવે છે. ક્યાંક તાંબાની સમાન સળગતી પૃથ્વી પર અને ક્યાંક અંગાર-સમૂહમાં ઝોંકવામાં આવેછે, ક્યાંક ધૂમાડાથી ભરેલા માર્ગથી ચલાવવામાં આવે છે. ક્યાંક આગની વર્ષા પર, ક્યાંક પથ્થરના ટુકડાંનો વરસાદ, ક્યાંક ખારા કીચડની વરસાદ થાય છે, ક્યાંક મોટી ઘોર ગુફાઓ હોય છે, ક્યાંક કંદરામાં ઘુસાડવામાં આવે છે. આ રીતે તે જીવ સતત પીડા સહન કરે છે અને એનું રૃપ એવું થઈ જાય છે, જાણે ચારે તરફ વિશાળકાય ખૂબ જ ઊંડો અંધકાર છે અને ક્યાંક કષ્ટથી ચઢવા યોગ્ય શીલાઓ હોય છે. એની સાથે ક્યાંક પીપ તથા લોહીથી ભરેલા, ક્યાંક વિષ્ઠાથી ભરેલા કુંડ છે (જેમાં રહેવું પડે છે). મધ્ય માર્ગમાં એક વૈતરણી નામની વિશાળ નદી છે, જે જોવા માત્રથી ભય આપવાવાળી છે, જેની વાર્તા સાંભળવાથી રોમાંચ થઈ જાય છે. તે નદીના એક સો યોજના પહોળી છે, જેમાં પીબ-લોહી ભરેલું હોય છે અને જેના કિનારા હાડકાઓથી બનેલા હોય છે. જેમાં લોહી, માંસ અને પીબના કીચડ ભરેલા હોય છે,જે મોટી ઊંડી છે તથા મોટા દુઃખથી પાર થવા યોગ્ય છે અને જે મોટા-મોટા ઘડિયાળોથી પૂર્ણ છે. એમાં માંસ ખાવાવાળા સેંકડો પ્રકારના પક્ષીઓનો નિવાસ છે. આ નદી પાપીઓ માટે કઠોરતાથી પાર થવાવાળી છે.
હે ગરુડ! જેમ આગની જ્વાળાથી ઉકળીને કડાઈમાં ઘી ઉકલે છે, એવી જ પ્રકારે પાપીને આવેલો જોઈને એ નદીનું જળ ઉકળવા લાગે છે અને તે નદી ચારે તરફ સોયની સમાન મુખવાલા કીડાઓથી યુક્ત છે. વજ્રની સમાન ચાંચવાળા ગિધ અને કાગડાઓથી તે નદી ભરેલી છે અને ભાજ્ય, ઘડિયાલ, મગર, ઝોંક, કાચબા અને માંસ-ભક્ષક જળચરોથી પણ તે ભરેલી છે. એ નદીમાં છોડવામાં આવેલો પાપી જીવ ભયાનક રૃપથી રોવે છે-હે ભાઈ! હે પુત્ર! હે પિતા! વગેરે શબ્દ વારંવાર બોલે છે. જ્યારે તે પાપી જીવ ભૂખ-તરસથી પીડિત થાય છે ત્યારે તેને રુધિર અને માંસ પીવા અને ખાવા માટે મળે છે. તે નદી રક્તપૂર્ણ તથા ફેણથી યુક્ત છે. મહા ઘોર ગર્જના કરતી ભયદાયક એ નદીને જોવા માત્રથી તે પાપી મનુષ્ય મૂર્ચ્છિત થઈ જાયછે. એમાં અનેક પ્રકારના સાપ અને વિંછી ભરેલા છે. એમાં પડેલા પ્રાણીની રક્ષા કરવાવાળું કોઈ નથી રહેતું. તે પાપી જીવ નદીના સેંકડો હજારો ભંવરોમાં પડીને નીચે પાતાળે જાય છે. પછી ક્ષણમાં ઉપર આવી જાય છે. આ રીતે તે સર્વદા ચલાયમાન રહે છે.
હે ગરુડ! પાપી જીવોના પતન માટે આ નદી બનાવવામાં આવી છે. આવી કઠોર અને અત્યંત દુઃખને આપવાવાળી નદીનો આર-પાર ક્યાંય નજરે નથી પડતો. આ પ્રકારે યમના માર્ગમાં અનેક પ્રકારના દુઃખો ભોગવતો-ભોગવતો, રોતો-બૂમો પાડતો-પાડતો પ્રાણી યમલોક આવી જાય છે. કોઈને ફાંસીમાં બાંધીને, કોઈને અંકુશોમાં ખેંચીને, કોઈને શસ્ત્રોમાં છેદીને યમદૂત પાપીઓને યમલોકમાં લઈ જાય છે. આ યમલોક અત્યંત કષ્ટદાયક છે. યમદૂત કોઈને નાકમાં દોરી નાંખીને લઈ જાય છે, કોઈના કાનમાં દોરી નાંખીને કોની કાળ-પાશમાં બાંધીને કોઈને કાગડાઓની જેમ ખેંચીને પાપીઓને યમલોક લઈ જાય છે. હાથ, ગળા, પગમાં શ્રૃંખલા બાંધીને એના પર લોખંડનો ભાર લાદીને એમને રસ્તામાં ચાલવા માટે કહે છે. ત્યાં ભયાનક યમદૂત મુદ્ગરથી મારે છે અને તે પાપી અને દુઃખી જીવ મ્હોંથી લોહી પાડે છે અને પછી એને ખાય છે. પછી પોતાના કરેલા કર્મોને વિચારે છે તથા ગ્લાનિ કરીને અનેક પ્રકારના દુઃખોને ભોગવીને યમલોક જાય છે. તે અજ્ઞાની યમમાર્ગમાં જતો-જતો 'હા પુત્ર-હા પૌત્ર' કહીને વિલાપ કરીને દુઃખી થાય છે. તે મનમાં વિચારે છે કે ખૂબ જ પુણ્યથી મનુષ્યનો જન્મ મળ્યો છે, એને મેળવીને મેં કોઈ ધર્મ ના કર્યો. ના તો કશું દાન કર્યું, ના અગ્નિમાં હવન કર્યો, તપસ્યા પણ ના કરી અને ના દેવતાઓનું પૂજન કર્યું, ના વિધિપૂર્વક તીર્થોની સેવા કરી, એનાથી જ હે શરીર!પોતાના માટે કરેલા કર્મોના ફળ ભોગવ. ના બ્રાહ્મણોનું પૂજન કર્યું, ના ગંગા સ્નાન કર્યું, ન સાધુઓની સેવા કરી અને ન ક્યારેય પરોપકાર કર્યો. આથી હે દેહિન! પોતાના કર્મોનું ફળ ભોગવો. પશુ-પક્ષીઓ તથા મનુષ્યોના હિત માટે ના નિર્જળ દેશમાં જળાશય બનાવડાવ્યું, ના ગાય બ્રાહ્મણોની જીવિતા માટે કશું દાન કર્યું એનાથી હે આત્મ! પોતાના કરેલા કર્મોને ભોગવ. ના નિત્ય રૃપથી અન્ન-દાન કર્યું. ન ગાયોને ક્યારેય પર્યાપ્ત તૃણ વગેરે આપ્યું છે, ના વેદ-શાસ્ત્રના અર્થો પર શ્રદ્ધા કરી છે. ના ક્યારેય પુરાણોને સાંભળાય છે અને ના તો ક્યારેય કથાવાચક વ્યાસનું પૂજન કર્યું છે. એનાથી હે દેહ! પોતાના કરેલા કર્મોનું ફળ ભોગવો. મેં પોતાના સ્વામીની આજ્ઞાનું પણ ક્યારેય પાલન નથી કર્યું, ના પોતાના પતિવ્રત ધર્મ પાલન કર્યો, ના ક્યારેય મોટાઓનો આદર-સત્કાર તથા સેવા કરી, આથી હે શરીર પોતાના કરેલા કર્મને ભોગવ. સ્ત્રીઓનો પરમ ધર્મ પતિની સેવા કરવાનો જ છે, એ જાણીને પણ જે સ્ત્રીએ પતિની સેવા નથી કરી, પતિ મરવા પર સતી પણ નથી થઈ, વિધવા હોવા પર તપસ્યા નથી કરી, આથી પોતાના કર્મના ફળને પ્રાપ્ત કરો. મેં પોતાના પૂર્વ કર્મો દ્વારા અત્યંત દુઃખદાયી નારી-શરીર મેળવ્યું, એનાથી ના તો માસોપવાસ, ના તો ચંદ્રાયણ વ્રત જ કર્યા અને ના નિયમો દ્વારા એ શરીરને સાર્થક કર્યું. આ પ્રકારે સ્ત્રી-પુરુષ જીવ અનેક પ્રકારથી વિલાપ કરીને પોતાના પહેલા કર્મોનું સ્મરણ કરે છે અને શરીરની યાદ કરીને એના વિષયમાં વિચારે છે ત્યારે આ રીતે યમના માર્ગમાં જાય છે.
એની આગળ ભગવાન નારાયણે ગરુડજીથી કહ્યું-મનુષ્ય પ્રેત રૃપી જીવના સમાન વાયુની સમાન સત્તર દિવસ સુધી ચાલે છે. અઢારમાં દિવસે તે સૌમ્ય-પુર નામક નગરમાં પહોંચે છે. ત્યાં પર મોટા-મોટા પ્રેતોના ગણ રહે છે. ત્યાં એક સુંદર વટ વૃક્ષ પણ છે અને એક નદી છે. આ નદીનું નામ પુષ્પભદ્રા છે. જીવ અહીંયા પર યમદૂતોની સાથે નિવાસ કરે છે અને પોતાના બધા તીર્થો અને સ્ત્રી, પુરુષ, પુત્ર વગેરેને યાદ કરીને દુઃખ પ્રાપ્ત કરે છે. અહીંયા પર મનુષ્ય મિત્ર વગેરેની ચિંતા કરે છે, તો આ સમય યમદૂત એનાથી પૂછે કે હવે તારા મિત્ર અને સાથી ક્યાં ગયા. હવે તો પોતાના કરેલા કર્મોનું ફળ ભોગવવાનું છે. પોતાના કર્મોનું ફળ ભોગવતા-ભોગવતા કાળ દ્વારા નિર્ધારિત માર્ગ પર ચાલો. યમના દૂત આ પ્રકારે કહે છે કે તમે અમારા બળને નથી જાણતા. તેં ક્યારે એવો પ્રયત્ન જ નથી કર્યો જેનાથી તારી યમ માર્ગથી યાત્રા ન થાય. (અર્થાત્ તેં પોતાના જીવનમાં પુણ્યોનો સંચય નથી કર્યો, જેનાથી નરક યાતના ન સહન કરવી પડે). હવે તો નિશ્ચિત છે કે તારે યમલોકમાં ચાલવાનું છે. સામાન્ય બાળક પણ યમલોકને જાણે છે અને પરલોક યાત્રી શું તેં ક્યારેય બ્રાહ્મણના મુખથી પુરાણની કથા સાંભળી છે અને શું ક્યારેય અનુભવ કર્યો છે કે યમલોકમાં ખૂબ જ યાચના છે. આ રીતથી કહીને પાપી પ્રાણીને યમદૂત મુદ્ગરોથી મારે છે. તે મૂર્ચ્છિત થઈને પડે છે, ડરીને ભાગે-દોડે છે પછી પડી જાય છે અને યમદૂત એને પછી પકડીને યાતના આપે છે. યમદૂત એને ઘસેડીને લઈ જાય છે. તે જીવ પોતાના ઘરથી તેરમાં દિવસે ચાલે છે. તે જીવ પોતાના ઘરેથી તેરમા દિવસે ચાલે છે અને સૌમ્યપુરમાં સત્તર દિવસ પછી પહોંચે છે. ત્યાં જઈને પોતાના પુત્રો દ્વારા શ્રાદ્ધનું ભોજન કરે છે. એના પછી પરી સૌરીપુર નામના સ્થાન પર જાય છે. સૌરીપુરમાં જંગમ નામનો એક રાજા યમના સ્વરૃપવાળો જ વિદ્યમાન રહે છે. એને જોઈને જીવ ભયભીત થઈ જાય છે અને ત્યાં જ વિશ્રામ કરે છે.
એના ઉપરાંત ત્રણ પક્ષના શ્રાદ્ધમાં ત્યાં પહોંચીને પ્રદત્ત અન્ન, જળનું ભોજન કરે છે. આ ઉપનગર એના ઉપરાંત એના દ્વારા પાર કરવામાં આવે છે. પછી તે નગેન્દ્ર ભવનમાં પહોંચે છે અને એને અત્યંત ભયાનક વનના રૃપમાં જોઈને દુઃખી થાય છે અને રોવે છે. આ તે સ્થળ છે જ્યાં યમદૂત એને વારંવાર ખેંચીને અને ઘસેડે છે. તે જીવ આ વનને બે મહીનામાં પાર કરે છે. અહીંયા પર તે પોતાના ઘરવાળાઓના આપવામાં આવેલા દ્વિમાસિક શ્રાદ્ધનું અન્ન ભોજન પ્રાપ્ત કરે છે અને ખાઈ-પી પછી યમદૂતોની સાથે આગળ ચાલી દે છે. ત્રણ મહીનામાં તે જીવનું પ્રેત ગંધર્વ પત્તનપુર પહોંચીને પિંડનું તે ભોજન કરે છે, જે એના પરિવારવાળાઓ દ્વારા આપવામાં આવે છે. ચોથી મહીનામાં શૈલપુર નામના નગરમાં પહોંચે છે અને ત્યાં પર તે પ્રેત પથ્થરોની વરસાદથી ખૂબ દુઃખી થાય છે કેમ કે એના ઉપર પથ્થર જ પથ્થર પડે છે અને પછી એના પછી તે ચૌથા મહીનામાં શૈલપુર નામના નગરમાં પહોંચે છે અને ત્યાં પર તે પ્રેત પથ્થરોના વરસાદથી ખુબ દુઃખી થાય છે કેમ કે એના ઉપર પથ્થર જ પથ્થર પડે છે અને પછી એના પછી તે ચોથા મહીનાના પિંડને ખાઈને થોડું-ઘણું સુખ પ્રાપ્ત કરે છે. એના પછી ત્યાંથી જઈને તે પાંચમા મહીનામાં ક્રૌંચપુરમાં પહોંચે છે. ત્યાં ક્રૌંચપુરમાં સ્થિત પાંચમા મહીનામાં શ્રાદ્ધ ખાય છે અને એના પછી ક્રૂરપુર નામના સ્થાનમાં પહોંચે છે. આ ક્રૂરપુરમાં અનેક કઠોર પ્રાણી રહે છે. જ્યારે જીવ પ્રેત એમની વચ્ચે પહોંચે છે, તો પાંચ મહીના પછી ૧૫ દિવસ વ્યતીત થવા પર અન્ન જળ ખાય છે. અને પછી તે ત્યાં જ રોકાય છે. થોડો સમય રોકાયા પછી તે ફરી યમદૂતોની સાથે આગળ વધી જાય છે. થોડા સમય પછી ફરી યમદૂત એને તાડવાનું-પરેશાન કરવાનું પ્રારંભ કરી દે છે. યમદૂત એને ખરાબ રીતે ઘસડે છે અને આ રીતે ઘસેડાઈને તે ફરી એ નગરથી આગળ ચાલે છે. અહીંયાથી આગળ ગયા પછી જીવ ચિત્ર-ભવન નામના નગરમાં પહોંચે છે. આ ચિત્ર ભવન સ્થાન પર યમરાજના નાના ભાઈ વિચિત્ર નામનો યમરાજ રાજ્ય કરે છે. આ વિચિત્ર, મોટા શરીરવાળો છે અને ખૂબ જ ભયાનક લાગે છે. જ્યારે જીવ એને જુએ છે તો ખૂબ જ ગભરાય છે અને એને જોઈને ભાગવા ઇચ્છે છે. પરંતુ તે પરવશ થઈ જાય છે. એના પછી તે વૈતરણી નદીના કિનારે પહોંચે છે. અહીંયા વૈતરણી નદીને પાર કરાવવા માટે અનેક મલ્લાહ ઊભા હોય છે. આ મલ્લાહ જીવથી આવીને વાત કરે છે અને કહે છે કે અમે વૈતરણી નદીને પાર કરાવવાવાળા છીએ. નજીકમાં જ નાવ છે. જો તેં પોતાના જીવનમાં પુણ્ય કર્યા હોય તો તું આ નૌકા પર આવીને બેસી જા અને જો ના, તો અમે કશું નથી કરી શકતા. જે વ્યક્તિ જ્ઞાનચક્ષુઓથી જોઈને દાન કરે છે, તે જ વૈતરણીને પાર કરી શકે છે અને દાનમાં ગૌદાનનું મહત્ત્વ ખૂબ વધારે છે અર્થાત્ ગૌદાન કરવાવાળા વ્યક્તિ વૈતરણીને પાર કરવાના અધિકારી થઈ જાય છે. આ રીતે યમપુરના માર્ગમાં પોતાને અસમર્થ મેળવીને પાપી વ્યક્તિ ફક્ત દેવનું સ્મરણ કરીને જ રહી જાય છે. યમરાજના દૂત એ ઉકળતી નદીને જુએ છે તથા એ જીવને બતાવે છે. એ ઉકળતી નદીમાં તે એ પાપીને છોડી દેવા ઇચ્છે છે, પોતાની આ દશા જોઈને જીવ દર્દથી બૂમો પાડે છે. યમદૂત જીવને એ નદીમાં ફેંકી દે છે, જે જીવે દાન કર્યુ હોય છે, તે એ ઉકળતા પાણીથી તરીને નદીને પાર કરી લે છે અને જેણે દાન કર્યું નથી હોતું તે એમાં ડૂબે છે. એના પછી આકાશમાં વિહાર કરવાવાળા યમદૂત એ પ્રતેના મુખમાં કાંટા ફસાવી દે છે અને ડૂબતા પ્રેતને માછલીની જેમ ઘસેડીને નદીની પાર પહોંચાડે છે. અહીંયા આવીને પ્રેત કે જીવ છઠ્ઠા મહીનામાં આપવામાં આવેલું શ્રાદ્ધ ખાય છે અને પછી એના આગળની યાત્રા કરે છે. તે ખૂબ ભૂખ્યો હોય છે અને ભૂખથી વ્યાકુળ થઈને પૂરા માર્ગમાં વિલાપ કરતો રહે છે.
અહીંયા પર યમદૂત એને બાહ્યપદ નગરમાં લઈ જાય છે અને જ્યારે તે ત્યાં પહોંચે છે, તો પોતાના પુત્રો દ્વારા આપવામાં આવેલા સાતમા મહીનાનું શ્રાદ્ધનું અન્ન ખાઈને સંતોષને પ્રાપ્ત કરે છે-એનાથી આગળ ભગવાન નારાયણ ગરુડજીથી કહે છે કે ગરુડજી બાહ્યપદ નગરને પાર કરીને જીવ દુખદપુર નગરમાં પહોંચે છે અને ત્યાં આકાશ માર્ગથી ચાલીને અનેક પ્રકારના દુઃખોને ભોગવે છે. અહીંયા એને આઠમા મહીનાના શ્રાદ્ધમાં આપવામાં આવેલું અન્ન જળ વગેરે મળે છે અને તે ભોજન કરતો-કરતો આગળ ચાલી જાય છે. નવમો મહીનો પૂરો થતાં જ તે નાના ક્રન્દપુર જાય છે. ત્યાં નાનાક્રંદ ગણોને જોઈને દુઃખથી ઘણી બૂમો પાડે છે અને પશ્ચાતાપ કરે છે. અહીંયા પર યમદૂત એને ફરીથી ખૂબ ધમકાવે છે અને પ્રતાડિત કરે છે. એના પછી તે દસમા મહીનામાં સુપ્ત ભવનપુર જાય છે. ત્યાં પહોંચીને દસમા મહીનાના પિંડ દાનને પ્રાપ્ત કરે છે પરંતુ અતૃપ્ત રહી જાય છે. એના પછી રૌદ્ર નગરમાં તે અગિયાર મહીને પહોંચે છે. અહીંયા ફરીથી શ્રાદ્ધનું અન્ન ખાય છે. આ રીતે શ્રાદ્ધના જળ-અન્નને પી-ખાઈને તે ૧૫ દિવસ પછી પયોવર્ષણ નગરમાં પહોંચ છે. આ નગર ખૂબ વિચિત્ર છે. અહીંયા પર જીવના પ્રેતને દુઃખ આપવાવાળા વાદળો વરસતા રહે છે, જે એને આરામ નથી લેવા દેતા. એના પછી એ જ સ્થળ પર થોડા-ઘણા સયમમાં આપવામાં આવેલા શ્રાદ્ધના અન્નને અત્યંત કષ્ટપૂર્વક ખાય છે. જ્યારે વર્ષ પૂરું થઈ જાય છે તો જીવનું પ્રેત શીતાદ્ય નગરમાં પહોંચે છે. આ સ્થાન એવું છે જ્યાં હિમાલય પર્વતથી પણ વધારે ઠંડું વાતાવરણ રહે છે. અહીંયા પર આવી જીવ ના ફક્ત ભૂખથી પીડિત થાય છે બલ્કે એને શીત પણ સતાવવા લાગે છે. આ રીતે અહીંયા ફરી તે ઠંડી અને ભૂખથી પીડિત થઈને ચારે દિશાઓમાં જોતો-જોતો પોતાના કોઈ બંધુ-બાંધવને શોધવાનો પ્રયત્ન કરે છે અને એ વિચારે છે કે જો કોઈ પોતાનો બંધુ હોય તે તે મારી સહાયતા કરશે, આ દુઃખને દૂર કરશે. આ વિચારવા પર યમદૂત એને ચેતવણી આપે છે કે શું તેં એવા પુણ્ય કર્યા છે, જે અહીંયા આવવા પર કોઈ તારી મદદ કરે. તૂં કયા પુણ્યના બળ પર પોતાના દુઃખોને ઓછું કરવા ઇચ્છે છે. તેં એવું કયું પુણ્ય કર્યું છે, જેનાથી તારા પાપ નષ્ટ થઈ શકે છે. જ્યારે જીવને યમદૂત આવું કહે છે તો તે ખૂબ પીડિત થાય છે અને વર્ષના અંતમાં આપવામાં આવેલા શ્રાદ્ધના પિંડદાનને ખાઈને ધૈર્ય ધારણ કરે છે. એક વર્ષ વીતી જવા પર તે યમલોકની પાસે જ બહુભીતિપુરમાં જાય છે અને પછી જે નાનું-એવું શરીર એને મળ્યું હોય છે, એનો ત્યાગ કરે છે.
મનુષ્ય જીવ પોતાના કર્મોના ફળ ભોગવવા માટે જ અંગૂઠાની સમાન દુઃખથી ભરેલા શરીને મેળવીને યમદૂતોની સાથે જાય છે. જે જીવોએ મૃત્યુના સમયે કોઈ પણ દાન નથી કર્યું અને એને ન કરવાથી ધર્મ સંચય નથી કર્યો તે યમદૂતો દ્વારા બાંધવામાં આવેલા દૃઢ બંધનોમાં પડીને ખૂબ કષ્ટ ભોગવે છે. હે ગરુડ મહારાજ! આ આખું વિવરણ ધર્મરાજના નગરના ચારે દ્વારોમાંથી એક દક્ષિણ માર્ગનું વિવરણ છે. મેં તમને બતાવ્યું કે દક્ષિણ માર્ગથી કયા પ્રકારે મનુષ્ય જીવ જાય છે અને કઈ રીતે એને યાતનાઓ મળે છે. તે કયા રૃપમાં ભૂખ્યો-તરસ્યો જઈને કયા-કયા રૃપોમાં કષ્ટ સહન કરે છે. હવે એની આગળ તમે બોલો કે શું સાંભળવા ઇચ્છો છો?
***
