ઝવેરભાઈ પટેલ અને લડબાના છ સંતાનો પૈકીના એક વલ્લભભાઈ ઝવેરભાઈ પટેલનો જન્મ ગુજરાતના નડિયાદ ખાતે થયો હતો. તેમની જન્મતારીખનો કોઈ રેકોર્ડ નથી. સામાન્ય રીતે સ્વીકૃત તારીખ ઓક્ટોબર 31, 1875 છે. જેનો સ્ત્રોત તેમનું મેટ્રિકનું પ્રમાણપત્ર છે, ફોર્મ ભરતી વખતે વલ્લભભાઈએ પોતે પસંદ કર્યું હતું.
સરદાર પટેલનો પરિવાર ખેતીના વ્યવસાય સાથે જોડાયેલો હતો, અને આર્થિક સ્થિતિની દ્રષ્ટિએ નિમ્ન મધ્યમ વર્ગ હતો. તેમને ગરીબ હતા અને શિક્ષણની કોઈ ખાસ સુવિધા ન હતી. વલ્લભભાઈનું બાળપણ પુસ્તકોથી દૂર કરમસદના પૈતૃક ખેતરોમાં વીત્યું હતું. તેઓ પહેલેથી જ કિશોરાવસ્થામાં હતા, જ્યારે તેઓ કરમસદની મિડલ સ્કૂલમાંથી પાસ આઉટ થયા અને નડિયાદની હાઈસ્કૂલમાં ગયા, જ્યાંથી તેમણે 1897માં મેટ્રિક કર્યું હતું.
નાના છોકરા તરીકે પણ વલ્લભભાઈએ સંગઠન અને નેતૃત્વના ગુણો પ્રદર્શિત કર્યા, જેમણે તેમને તેમની ભાવિ ભૂમિકા માટે ચિહ્નિત કર્યા હતું. એકવાર છઠ્ઠા સ્વરૂપના છોકરા તરીકે તેણે તેના સહાધ્યાયીઓની સફળ હડતાલનું આયોજન કર્યું હતું, જે ત્રણ દિવસ સુધી ચાલતી એક શિક્ષકને પાઠ શીખવવા માટે હતું.
વલ્લભભાઈને આ લક્ષણો તેમના પિતા પાસેથી વારસામાં મળ્યા હોવા જોઈએ, જેઓ કહેવાય છે કે, ઝાંસીની રાણી હેઠળ વિદ્રોહમાં લડ્યા હતા અને ત્યારબાદ મલ્હાર રાવ હોલકરે તેમને બંદી બનાવી લીધા હતા.
સરદાર પટેલની પ્રારંભિક કારકિર્દી
વલ્લભભાઈ જ્યારે મેટ્રિક થયા ત્યારે બાવીસ વર્ષના હતા. પરિવારના નિર્દોષ સંજોગોને કારણે ઉચ્ચ શિક્ષણ તેમની પહોંચમાં ન હતું. પછીની શ્રેષ્ઠ બાબત એ હતી કે કાયદાનો અભ્યાસક્રમ લેવો અને દેશના વકીલ તરીકે સ્થાપિત થવું. આ તેમણે કર્યું અને ગોધરા પ્રેક્ટિસ પણ કરી હતી.
પરંતુ પ્લેગનો હુમલો, જે તેને એક મિત્રની સંભાળ રાખતી વખતે થયો હતો, તેણે તેને શહેર છોડી દીધું અને નડિયાદમાં થોડો સમય વિતાવ્યા બાદ તેમને વર્ષ 1902 માં બોરસદ ગયો, જે ખેડા જિલ્લાનું એક શહેર હતું જ્યાં તે સમયે સૌથી વધુ ગુનેગારો હતા. ગુજરાતમાં કેસ નોંધાયા છે.
વલ્લભભાઈ અહીં બચાવપક્ષના વકીલ તરીકે ખૂબ લોકપ્રિય થયા. વલ્લભભાઈ હવે ઈંગ્લેન્ડ જઈને બેરિસ્ટર તરીકે લાયક બનવા ઈચ્છતા હતા. બોરસદ ખાતેની તેમની પ્રેક્ટિસમાંથી તેમણે ત્યાં તેમના ખર્ચ માટે પૂરતી કમાણી કરી હતી પરંતુ અમુક સંજોગોને લીધે તેઓ એક જ વારમાં પ્રવાસ કરી શક્યા ન હતા.
તેમના ભાઈ વિઠ્ઠલભાઈએ એક અંગ્રેજી પેઢીમાં તેમનું શિક્ષણ પૂર્ણ કરવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી અને વલ્લભભાઈએ સહેલાઈથી આ વાત સ્વીકારી અને તેમના રોકાણનો ખર્ચ પણ ચૂકવ્યો હતો. તેમની પત્ની ઝવેરબાઈનું 1909ની શરૂઆતમાં પેટની કોઈ બિમારીના ઓપરેશન બાદ અવસાન થયું હતું. જ્યારે શોકના સમાચાર વલ્લભભાઈ સુધી પહોંચ્યા ત્યારે તેઓ આણંદ ખાતે એક હત્યા કેસમાં સાક્ષીની ઉલટતપાસ કરી રહ્યા હતા.
અભેદ્ય સંયમ સાથે જેના માટે તેમને પછીથી જાણીતા બન્યા, તેમણે દુઃખ દર્શાવ્યું નહીં, પરંતુ હાથમાં ઉલટ તપાસ સાથે આગળ વધ્યો હતો. છેવટે તેઓ 1910માં ઈંગ્લેન્ડ માટે જહાજમાં ગયા અને મધ્ય મંદિરમાં જોડાયા. અહીં તેણે એટલી મહેનત અને નિષ્ઠાપૂર્વક કામ કર્યું કે તેણે રોમન લોમાં ટોપ કર્યું અને ઇનામ મેળવ્યું હતું. આ સાથે અને ત્રણ વર્ષના સામાન્ય સમયગાળાને બદલે બે વર્ષના અંતે તેમને બારમાં બોલાવવામાં આવ્યા હતા.
વર્ષ 1913માં ભારત પરત ફર્યા બાદ તેમણે અમદાવાદમાં પ્રેક્ટિસ શરૂ કરી અને તેમાં મોટી સફળતા મેળવી હતી. તેમની પાસે તૈયાર બુદ્ધિ, સામાન્ય જ્ઞાનનો ભંડોળ અને અંગ્રેજ અધિકારીઓના ક્રોધનો ભોગ બનેલા અને કાયદાની ચુંગાલમાં ફસાયેલા લોકો માટે ઊંડી સહાનુભૂતિ હતી, જે ખેડા જિલ્લામાં અસામાન્ય ન હતી. બેરિસ્ટર તરીકેની તેમની પ્રતિષ્ઠાને કારણે તેઓ જાહેર જીવનમાં આદરણીય સ્થાન ભોગવવા આવ્યા હતા.
સરદાર પટેલની પ્રારંભિક રાજકીય કારકિર્દી
સરદાર પટેલ મહાત્મા ગાંધીના નેતૃત્વને સ્વીકાર્યું હતું, મહાત્મા ગાંધીએ સાર્વજનિક ભૂલોને યોગ્ય કરવા માટે આપેલા નિર્ભય નેતૃત્વથી ખૂબ પ્રભાવિત થયા હતા. 1917માં તેઓ પ્રથમ વખત અમદાવાદના સેનિટેશન કમિશનર તરીકે ચૂંટાયા હતા.
1924 થી 1928 સુધી તેઓ મ્યુનિસિપલ કમિટીના ચેરમેન હતા. મ્યુનિસિપલ વહીવટી તંત્ર સાથેના તેમના જોડાણના વર્ષોમાં નાગરિક જીવનના સુધારણા માટે ખૂબ અર્થપૂર્ણ કાર્ય દ્વારા ચિહ્નિત કરવામાં આવ્યા હતા. પાણી પુરવઠા, સ્વચ્છતા અને ટાઉન પ્લાનિંગમાં સુધારો કરવા માટે કામ કરવામાં આવ્યું હતું અને મ્યુનિસિપાલિટી બ્રિટિશ શાસનને માત્ર સંલગ્ન બનીને પોતાની ઇચ્છાથી લોકપ્રિય સંસ્થામાં રૂપાંતરિત કરવામાં આવી હતી.
વર્ષ 1917માં પ્લેગ અને 1918માં દુષ્કાળ જેવી આફતો પણ આવી હતી અને બંને પ્રસંગોએ વલ્લભભાઈએ તકલીફો દૂર કરવા મહત્ત્વનું કામ કર્યું હતું. 1917માં તેઓ ગુજરાત સભાના સચિવ તરીકે ચૂંટાયા હતા, આ એક એવી રાજકીય સંસ્થા જેને ગાંધીજીને તેમના અભિયાનોમાં ખૂબ મદદ કરી હતી.
1918માં ખેડા સત્યાગ્રહ દરમિયાન મહાત્મા ગાંધી સાથેનો સંબંધ ગાઢ બન્યો હતો, જે પાક નિષ્ફળ ગયો હોવાથી જમીન મહેસૂલ આકારણીની ચુકવણીમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. અનિચ્છનીય વસાહતી સરકાર તરફથી રાહત મળે તે પહેલાં ધરપકડો, માલસામાનની જપ્તી, પશુધન અને ઘણી સત્તાવાર નિર્દયતા દ્વારા ચિહ્નિત થયેલ તીવ્ર ઝુંબેશમાં ત્રણ મહિનાનો સમય લાગ્યો હતો.
ગાંધીજીએ કહ્યું કે, જો વલ્લભભાઈની મદદ ન હોત તો "આ અભિયાન આટલી સફળતાપૂર્વક પાર પડ્યું ન હોત". વર્ષ 1917 થી 1922 સુધીના પાંચ વર્ષ ભારતમાં લોકપ્રિય આંદોલનના વર્ષો હતા. પ્રથમ યુદ્ધનો અંત રોલેટ એક્ટ દ્વારા અનુસરવામાં આવ્યો અને હજુ પણ વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા પર વધુ કાપ મૂકવામાં આવ્યો હતો. જે બાદ પંજાબમાં નરસંહાર અને આતંક સાથે ખિલાફત ચળવળને અનુસરી હતી. ગાંધીજી અને કોંગ્રેસે અસહકારનો નિર્ણય લીધો. વલ્લભભાઈએ સારા માટે તેમની પ્રેક્ટિસ છોડી દીધી અને રાજકીય અને રચનાત્મક કાર્ય, ગામડાઓમાં પ્રવાસ, સભાઓ સંબોધિત કરવા, વિદેશી કાપડની દુકાનો અને દારૂની દુકાનો પર ધરણાં યોજવા માટે પોતાને સંપૂર્ણપણે સમર્પિત દીધા હતા.
જે બાદ બારડોલી સત્યાગ્રહ થયો હતા. બારડોલી તાલુકામાંથી જમીન મહેસૂલની આકારણીમાં 22 ટકા અને કેટલાક ગામોમાં 50 થી 60 ટકા જેટલો વધારો કરવાનો સરકારના નિર્ણયે સત્યાગ્રહ કરવા માટે પ્રેરિત કર્યા હતા. અન્ય માધ્યમો દ્વારા નિવારણ મેળવવામાં નિષ્ફળ જવાથી બારડોલી તાલુકાના ખેડૂતોએ 12 ફેબ્રુઆરી, 1928ના રોજ એક કોન્ફરન્સમાં વલ્લભભાઈ પટેલના નેતૃત્વ હેઠળ જમીન મહેસૂલની ચૂકવણી અટકાવવાનો નિર્ણય કર્યો હતો. આ સંઘર્ષ ગંભીર અને કડવો હતો. મિલકતો અને પશુધનની એટલી હદે જપ્તી કરવામાં આવી હતી કે, છેલ્લા દિવસો સુધી લોકોએ પોતાની જાતને અને તેમની ભેંસોને બંધ કરીને રાખાવી પડી હતી.
સંઘર્ષે સમગ્ર દેશનું ધ્યાન તેના તરફ ખેંચ્યું હતું. પટેલો અને તલાટીઓએ નોકરીમાંથી રાજીનામું આપી દીધું હતું. સરકારની આવક અવાસ્તવિક રહી અને સરકારે આખરે લોકપ્રિય સંકલ્પ સમક્ષ ઝુકવું પડ્યું અને વધારો કેટલી હદે વાજબી હતો તે શોધવા માટે તપાસ શરૂ કરવામાં આવી અને વધેલી આવકની વસૂલાત મુલતવી રાખવામાં આવી હતી. તે માત્ર બારડોલીના 80,000 ખેડૂતોનો જ નહીં પરંતુ ખાસ કરીને વલ્લભભાઈનો વ્યક્તિગત વિજય હતો. તેમને રાષ્ટ્ર દ્વારા "સરદાર"નું બિરુદ આપવામાં આવ્યું હતું.
ભારતીય રાષ્ટ્રીય ચળવળમાં સરદારની ભૂમિકા
આ સમયે દેશની રાજકીય પરિસ્થિતિ કટોકટીની નજીક આવી રહી હતી. કોંગ્રેસે દેશ માટે પૂર્ણ સ્વરાજના તેના ધ્યેયને સ્વીકાર્યું હતું, જ્યારે બ્રિટિશ સરકાર એક હિતને બીજાની સામે રાખવાની તેમની નીતિ દ્વારા અને બંધારણીય યુક્તિઓ દ્વારા, સ્વતંત્રતાના અવાજને દબાવવાનો પ્રયાસ કરી રહી હતી અને તેમના શાસનને મજબૂત કરવા માટે શક્ય તમામ પ્રયત્નો કરી રહ્યા હતા.
સાયમન કમિશનનો બહિષ્કાર ગાંધીજી દ્વારા પ્રખ્યાત મીઠાના સત્યાગ્રહની શરૂઆત બાદ કરવામાં આવ્યો હતો. વલ્લભભાઈ પટેલે મીઠાના કાયદાનો કોઈ ભંગ કર્યો ન હતો, પણ ધરપકડ કરવામાં આવેલા રાષ્ટ્રીય નેતાઓમાં પ્રથમ હતા. ગાંધીજી દાંડી તરફ કૂચ કરવા નીકળ્યા તેના થોડા દિવસો પહેલા 7 માર્ચ, 1930ના રોજ તેમની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. તેમને જૂનમાં મુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. ત્યાં સુધીમાં ગાંધીજી, જવાહરલાલ નેહરૂ અને અન્ય નેતાઓ જેલમાં હતા અને દેશમાં સંઘર્ષનો વેગ વધી રહ્યો હતો. થોડા મહિનામાં વલ્લભભાઈ પાછા જેલમાં હતા.
માર્ચ 1931માં વલ્લભભાઈએ ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના 46મા અધિવેશનની અધ્યક્ષતા કરી હતી, જેને ગાંધી-લર્વિન સંધિને બહાલી આપવા માટે બોલાવવામાં આવ્યું હતું, જે તે સમયે પૂર્ણ થયું હતું. આ કાર્ય સરળ ન હતું, ભગતસિંહ અને અન્ય કેટલાક લોકો માટે કોંગ્રેસનું અધિવેશન શરૂ થયું તે જ દિવસે ફાંસી આપવામાં આવી હતી અને પ્રતિનિધિઓ, ખાસ કરીને યુવા વર્ગ રોષમાં હતો, જ્યારે આ કરારની શરતો સાથે જવાહરલાલ નેહરૂ અને સુભાષ ચંદ્ર બોઝ ખુશ ન હતા, પરંતુ કોંગ્રેસે આખરે એક અવાજે કરાર પર પોતાની મહોર લગાવી દીધી હતી. સવિનય અસહકાર સ્થગિત કરવામાં આવ્યો અને રાજકીય કેદીઓને મુક્ત કરવામાં આવ્યા અને કોંગ્રેસ ગોળમેજી પરિષદમાં ભાગ લેવા સંમત થઈ હતી.
ગોળમેજી પરિષદ નિષ્ફળ રહી હતી અને ગાંધીજી અને અન્ય ટોચના નેતાઓની ધરપકડ કરવામાં આવી અને દમનની નીતિ અપનાવવામાં આવી હતી. વલ્લભભાઈ પટેલ ગાંધીજી સાથે યરવડા જેલમાં બંધ હતા અને તેઓ ત્યાં જાન્યુઆરી 1932 થી મે 1933 સુધી સોળ મહિના સુધી સાથે રહ્યા હતા.
ત્યારબાદ વલ્લભભાઈએ બીજું વર્ષ નાસિક જેલમાં વિતાવ્યું હતું. જ્યારે ભારત સરકારનો અધિનિયમ 1935 આવ્યો, ત્યારે કોંગ્રેસે, સામાન્ય રીતે કાયદાની ટીકા કરતી હોવા છતાં તેની બંધારણીય જોગવાઈઓને અજમાવવાનું નક્કી કર્યું હતું. જે ભારતીયોને સ્વ-સરકારનું માપ આપવા અને પ્રાંતીય ધારાસભાઓની ચૂંટણીઓમાં ભાગ લેવાનું જણાય છે, જે તેના હેઠળ પરિકલ્પના કરવામાં આવી હતી.
અગિયારમાંથી સાત પ્રાંતોમાં કોંગ્રેસની બહુમતી પાછી આવી અને કોંગ્રેસ મંત્રાલયોની રચના કરવામાં આવી હતી. કોંગ્રેસ સંસદીય પેટા સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે વલ્લભભાઈ પટેલે આ મંત્રાલયોની પ્રવૃત્તિઓનું માર્ગદર્શન અને નિયંત્રણ કર્યું હતું. જો કે, બહુ લાંબા સમય માટે નહીં, કારણ કે, 3 સપ્ટેમ્બર, 1939ના રોજ જ્યારે બ્રિટને જર્મની સામે યુદ્ધની ઘોષણા કરી, ત્યારે વાઈસરોયે કેન્દ્રીય અથવા પ્રાંતીય ધારાસભાની સલાહ લીધા વગર ભારતને બ્રિટનના સાથી તરીકે યુદ્ધમાં પ્રવેશ્યું હોવાનું જાહેર કર્યું હતું.
કોંગ્રેસ આ પદ સ્વીકારી શકી નહીં અને કોંગ્રેસના મંત્રાલયોએ રાજીનામું આપી દીધું હતું. ગાંધીજીએ યુદ્ધમાં ભારતની ભાગીદારીનો વિરોધ કરીને વ્યક્તિગત સવિનય આજ્ઞાભંગની શરૂઆત કરી અને કોંગ્રેસના નેતાઓએ કોર્ટમાં ધરપકડ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. વલ્લભભાઈ પટેલની 17 નવેમ્બર, 1940ના રોજ ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. તેમને 20 ઓગસ્ટ, 1941ના રોજ તબિયતના કારણોસર મુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. જે બાદ અખિલ ભારતીય કોંગ્રેસ સમિતિએ 8 ઓગસ્ટ, 1942ના રોજ બોમ્બેમાં પ્રસિદ્ધ ભારત છોડો ઠરાવ પસાર કર્યો અને વલ્લભભાઈ, કાર્ય સમિતિના અન્ય સભ્યો સાથે 9 ઓગસ્ટ, 1942 ના રોજ ધરપકડ કરવામાં આવ્યા અને અહમદનગર કિલ્લામાં નજરકેદ કરવામાં આવ્યા જ્યારે ગાંધીજી, કસ્તુરબા અને મહાદેવ દેસાઈને આગા ખાનના મહેલમાં નજરકેદ કરવામાં આવ્યા હતા.
આ સમય દરમિયાન સરદાર લગભગ ત્રણ વર્ષ જેલમાં હતા. જ્યારે યુદ્ધના અંતે કોંગ્રેસના નેતાઓને મુક્ત કરવામાં આવ્યા અને બ્રિટિશ સરકારે ભારતની સ્વતંત્રતાની સમસ્યાનો શાંતિપૂર્ણ બંધારણીય ઉકેલ શોધવાનું નક્કી કર્યું હતું, ત્યારે વલ્લભભાઈ પટેલ કોંગ્રેસના મુખ્ય વાટાઘાટકારોમાંના એક હતા.
સ્વતંત્રતા બાદના અખંડ ભારતના ઘડતરમાં યોગદાન
જ્યારે ભારતે આઝાદી મેળવી, ત્યારે સરદાર નાયબ વડાપ્રધાન બન્યા અને ગૃહ, રાજ્યો અને માહિતી અને પ્રસારણ પોર્ટફોલિયો માટેની જવાબદારી સંભાળી રહ્યા હતા.
આ ક્ષમતામાં જ તેમને ભારતના સંઘમાં રાજ્યોના એકીકરણની સૌથી જટિલ અને ચોંકાવનારી સમસ્યાનો સામનો કરવા માટે આહવાન કરવામાં આવ્યું હતું અને તે જગજાહેર છે કે, તેમની યુક્તિ, સમજાવટની શક્તિ અને રાજનીતિ સંપૂર્ણ રમતમાં કામ આવી હતી. તેમણે આ પ્રશ્નને સંભાળ્યો કારણ કે, માત્ર તેઓ જ તેને સંભાળી શક્યા હોત, એક વર્ષથી ઓછા સમયમાં રજવાડાઓને 562 થી ઘટાડીને 26 વહીવટી એકમો અને ભારતના લગભગ 80 મિલિયન લોકો સુધી લોકશાહી લાવી શક્યા હોત, જેમાં લગભગ 27 ટકાનો લઘુમતિઓનો સમાવેશ થાય છે. રાજ્યોના એકીકરણને ચોક્કસપણે વલ્લભભાઈ પટેલના જીવનની સૌથી મોટી સિદ્ધિ ગણાવી શકાય છે.
ગૃહ પ્રધાન તરીકે, તેમણે ઇતિહાસમાં અભૂતપૂર્વ સાંપ્રદાયિક ઝઘડાથી તબાહ થયેલા દેશમાં વ્યવસ્થા અને શાંતિ પાછી લાવવાના પ્રયાસોની અધ્યક્ષતા કરી હતી. એક મહાન વહીવટકર્તાની નિર્દય કાર્યક્ષમતાથી તેણે આ કાર્ય પૂર્ણ કર્યું હતું.
ભારતના ભાગલા બાદ સરદારની ભૂમિકા
સરદાર પટેલે વિભાજનની સમસ્યાઓનું નિરાકરણ કર્યું, કાયદો અને વ્યવસ્થા પુનઃસ્થાપિત કરી અને હજારો શરણાર્થીઓના પુનર્વસન સાથે ખૂબ હિંમત અને દૂરંદેશી સાથે કામ કર્યું હતું. તેમણે અમારી સેવાઓનું પુનર્ગઠન કર્યું જે અંગ્રેજોની વિદાય સાથે ક્ષીણ થઈ ગઈ હતી અને આપણી નવી લોકશાહીને સ્થિર વહીવટી આધાર પ્રદાન કરવા માટે નવી ભારતીય વહીવટી સેવાની રચના કરી હતી.
કોંગ્રેસ પાર્ટીમાં સરદારનું યોગદાન
જ્યારે ગાંધીજીએ કોંગ્રેસને વ્યાપક-આધારિત કાર્યવાહી માટે એક કાર્યક્રમ આપ્યો હતો, તે વલ્લભભાઈ હતા, જેમણે પાર્ટી મશીનરીનું નિર્માણ કર્યું હતું. જેથી તે કાર્યક્રમ હાથ ધરવા માટે તેમના પહેલાં કોઈએ અસરકારક સંગઠનની જરૂરિયાત વિશે પૂરતો વિચાર કર્યો ન હતો, પરંતુ વલ્લભભાઈએ તેમના પ્રચાર દરમિયાન આ જરૂરિયાતને અનુભવી અને તેમની સંગઠનાત્મક પ્રતિભા અને શક્તિને પાર્ટીની મજબૂતી બનાવવા માટે સમર્પિત કરી જે હવે સંગઠિત અને અસરકારક રીતે લડી શકે છે.
પાર્ટી સંગઠન પર તેમની પકડ સંપૂર્ણ હતી. વલ્લભભાઈ પટેલ આમ તો ભારતની સ્વતંત્રતાના મુખ્ય શિલ્પી અને રક્ષક હતા અને દેશની આઝાદીને મજબૂત કરવામાં તેમનું યોગદાન અજોડ છે.
સરદાર પટેલનું અવસાન
15 ડિસેમ્બર, 1950 ના રોજ સરદાર પટેલનું અવસાન થયું હતું. સરદાર પટેલને સંતાનમાં એક પુત્ર ડાહ્યાભાઈ પટેલ અને એક પુત્રી મણીબેન પટેલ હતા.
🙏 શિવ શંભુ 🕉️
