अध्याय 17
हनुमंताचे रावणसभेत आगमन
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
इंद्रजिताची दैन्यावस्था, ब्रह्मदेवाचे स्मरण
रणीं पाठी देवोनि वानरा । लपाला असतां विवरा ।
परम लज्जा राजकुमरा । काय महावीरां मुख दावूं ॥ १ ॥
माझी वीरवृत्ति अति लाठी । इंद्रजितनामाची ख्याती मोठी ।
वानरें नेली पुच्छासाठीं । रणसंकटीं गांजोनी ॥ २ ॥
कपिपुच्छाचा दुर्धर मार । रणीं गांजिला राजकुमर ।
सैन्या जाला समूळ मार । काय करूं मी आतां ॥ ३ ॥
कैसेनि भेटों महावीरां । केंवी मुख दावूं राक्षसेंद्रा ।
आतां न वचें लंकापुरा । लाजेचें वीरा अति दुःख ॥ ४ ॥
वाहिली सदाशिवाची आण । शिवलों रावणाचे चरण ।
प्रमाणें जालीं अप्रमाण । वानरें पूर्ण गांजिलें ॥ ५ ॥
मज रणीं येतें मरण । तरी पावतो कृतकल्याण ।
अवकळा वांचले प्राण । वरदान जळो माझें ॥ ६ ॥
अवकळेचें जें जिणें । त्याहूनि श्रेष्ठ रणीं मरणें ।
जळोत माझीं वरदवचनें । वरदानें नागविलें ॥ ७ ॥
पोटीं घालावयापुरतें । शस्त्र नुरेचि माझें हातें ।
जें जीव द्यावा येथें । वरदान मातें मरों नेदी ॥ ८ ॥
रणीं गांजिलें माकडें । कांही उपाय न चले पुढें ।
इंद्रजित खळखळां रडे । अति सांकडें ओढवलें ॥ ९ ॥
मुख दावूं नये लाजेहातीं । मरण नये वरदोक्तीं ।
इंद्रजित पडला अति आकांतीं । तंव ब्रह्मोक्ती आठवली ॥ १० ॥
गळा बांधोनि मारूती । इंद्रजित आणील लंकेप्रती ।
ऐसें बोलिला प्रजापती । त्यासी निश्चितीं पाचारूं ॥ ११ ॥
मिथ्या नव्हे ब्रह्मवाणी । तरी कां मी भंगलो रणीं ।
हनुमान न बांधवे बंधनीं । सत्यवचनी केंवी ब्रह्मा ॥ १२ ॥
पाचारावया चतुरानन । धाडावया नाहीं सेवकजन ।
बाहेर निघतां आपण । रोकडें मरण कपिपुच्छें ॥ १३ ॥
मज बाहेरी निघतां । पुच्छ करील माझे घाता ।
हनुमंत लागला मजभोंवता । नेदी विधाता मज भेटो ॥ १४ ॥
माझ्या पित्याचे पित्याचा पिता । कैसेनि भेटे मज विधाता ।
ऐसी इंद्रजित करितां चिंता । आला अवचिता परमेष्ठी ॥ १५ ॥
ब्रह्मदेवाचे आगमन, इंद्रजिताची दुर्बलता :
ब्रह्मा देखोनि अवचिता । हर्ष इंद्रजिताच्या चित्ता ।
चरण वंदोनियां माथां । होय सांगतां उल्लासें ॥ १६ ॥
स्वामी बोलिलेति वचनोक्ती । गळा बांधोनि मारुती ।
तूं आणिसील लंकेप्रती । मज उपहति कां जाली ॥ १७ ॥
तो राक्षसराजसुत । स्त्रष्ट्याप्रति असे पुसत ।
कैसेनि बांधवे हनुमंत । त्यासी निग्रहार्थ मज सांगें ॥ १८ ॥
हनुमान हरिहरां अवध्य । तया माझे न करवे बंध ।
कपीसीं न चले माझा क्रोध । वाक्य अबद्ध बंधनीं ॥ १९ ॥
इंद्रजिताचे निजहस्तीं । बंधन पावोनि मारूती ।
आणिजेल लंकेप्रती । ते वचनोक्ती सत्य करा ॥ २० ॥
असत्य न व्हावें ब्रह्मवचन । कपीस ब्रह्मापाशबंधन ।
नारदें सांगितलें आपण । ते आठवण मज जाली ॥ २१ ॥
स्वामीनें कृपा करून । द्यावें ब्रह्मपाशबंधन ।
तेणें मी हनुमंता बांधोन । मग श्लाघ्यता वाढिवीं ॥ २२ ॥
यासी ब्रह्मपाश नेदितां । मिथ्या मानी ब्रह्मवाक्यता ।
दिधल्या न बांधवे हनुमंता । प्रत्ययार्था दिधलें ॥ २३ ॥
इंद्रजित ब्रह्मपाश घेऊनी । मोकली मारूती लक्षोनी ।
कपि न लिंपे पाशबंधनीं । निर्बंधनी ब्रह्मपाशा ॥ २४ ॥
इंद्र यम वायु वरूण । यांचें हनुमंता वरदान ।
शशी सूर्य वन्हि ईशान । यांचें वरदान हनुमंता ॥ २५ ॥
हरिहरांचें वरदान । ब्रह्मयाचें ब्रह्मवरदान ।
कपीस ब्रह्मपाश-बंधन । न बांधी जाण वरदानें ॥ २६ ॥
कर्मपाश धर्मपाश । ब्रह्मयाचें ब्रह्मपाश ।
बांधूं न शके जन्मपाश । नित्य निर्दोष हनुमंत ॥ २७ ॥
हनुमांन सबाह्य निराश । निरपेक्षाचे हरिहर दास ।
त्यासी कैसेनि बांधिती पाश । नित्यनिराश हनुमंत ॥ २८ ॥
पाश न लागती हनुमंता । इंद्रजितासी परम चिंता ।
ब्रह्मपाश गेले वृथा । तेचि श्लोकार्था अनुवादे ॥ २९ ॥
इंद्रजित ब्रह्मपाश घालितां । ते न लागती हनुमंता ।
वानरें महाकर्म केलें वृथा । जघन्यता मज आली ॥ ३० ॥
जेथें न चले माझी मंत्रशक्ती । न चले ब्रह्मपाश ब्रह्मशक्ती ।
तेथें राक्षसमंत्रियुक्ती । कैसेनि रीती सरेल ॥ ३१ ॥
माझी अस्त्रशस्त्रशक्ती । ब्रह्मपाश ब्रह्मशक्ती ।
अवघी वृथा केली मारूतीं । राक्षसयुक्ती अति मिथ्यां ॥ ३२ ॥
ज्यासी बांधीना ब्रह्मपाशशस्त्र । त्यावरी न चले आणिकाचें अस्त्र ।
वानर सर्वार्थीं दुर्धर । यासी कपींद्र नाटोपे ॥ ३३ ॥
ब्रह्मयानें दिधली खोटी शक्ती । म्हणोनि न बांधवे मारूती ।
इंद्रजित कोपला प्रजापती । दुष्टमति आम्हांवरी ॥ ३४ ॥
तूं आमुचा मूळपुरूष । तुवांचि मांडिला आमुचा द्वेष ।
रणीं मारावे राक्षस । देशी उपदेश वानरा ॥ ३५ ॥
ब्रह्मदेवावर दोषारोप करताच ब्रह्मदेवाने सांगितले की राक्षसांच्या
कपटवृत्तीमुळे माझा पाश प्रभावी रीतीने मारूतीला पकडू शकत नाही :
ब्रह्मा म्हणे तूं विकल्पमूर्ती । ब्रह्मद्वेष तुझ्या चित्तीं ।
तुज नातळे ब्रह्मशक्तीं । रणीं मारूती केंवी बांधवे ॥ ३६ ॥
निष्कपट निर्मळवृत्ती । शम दम नित्य शांती ।
त्याचेनि हातें ब्रह्मशक्ती । विजयाप्राप्ती स्वानंदें ॥ ३७ ॥
माझी शक्ती दे मजप्रती । बांधोन देईन मी मारूती ।
तुमच्या न चलती युक्ती । तुम्हां मारूती न बांधवे ॥ ३८ ॥
मापेंवीण करांच्या राशी । न मोजवती आणिकांसी ।
राक्षसीं पीडावे भूतांसी । हनुमंतासी न बांधवे ॥ ३९ ॥
डोळा देखे सर्वरूपासी । देखों न शके आपणासी ।
जीवपीडा राक्षसांपासीं । हनुमंतासी न बांधवे ॥ ४० ॥
पाशशक्ति घेवोनि हातीं । सन्मुख येवोनि प्रजापती ।
स्वयें बोले हनुमंताप्रती । तेही उपपत्ती अवधारा ॥ ४१ ॥
पाशात अडकण्याविषयी ब्रह्मदेवाची मारूतीला विनंती :
ब्रह्मा म्हणे हनुमंतासी । तुज न बांधवे ब्रह्मपाशीं ।
माझें वचन सत्यत्वासी । मानीं आपणांसी पाशबंध ॥ ४२ ॥
असत्यवाद माझे माथां । येवों नेदीं हनुमंता ।
ब्रह्मवाक्यें बंधनता । पाशबंधनता मानावी ॥ ४३ ॥
ब्राह्मणाचें ब्रह्मवचन । नुल्लंघिसी अणुप्रमाण ।
माझें पाळोनियां वचन । पाशबंधन मानावें ॥ ४४ ॥
साधना ब्रह्मयाचें वचन । हनुमंत घाली लोटांगण ।
तुझेनि बोलें देह त्यागीन । पाशबंधन तें किती ॥ ४५ ॥
ऐसें बोलोनि हनुमंत । ब्रह्मापाशीं पडे मूर्च्छित ।
धरणीवरी निचेष्टित । धकधकित जेंवी भ्याडा ॥ ४६ ॥
विनंती मान्य करून हनुमंताने बांधून घेतले :
ब्रह्मपाशीं हनुमंत । पडला दिसे निचेष्टित ।
परी तो बंधमोक्षातीत । नित्यनिर्मुक्त रामभक्त ॥ ४७ ॥
ब्रह्मपाशीं हनुमंत । निश्चयेंसी नित्य निर्मुक्त ।
ब्रह्माज्ञे बद्धत्व दावित । प्राकृत मानित बांधला ॥ ४८ ॥
जेंवी रवि थिल्लरांत । लोक मानिती थिल्लरस्थ ।
तेंवी कपि ब्रह्मपाशांत । बांधला दिसत परी मुक्त ॥ ४९ ॥
विजयी वीर इंद्रजित । ब्रह्मपाशीं बांधला हनुमंत ।
ऐशा गोष्टी लंकेआंत । सांगती मात घरोघरीं ॥ ५० ॥
ब्रह्मपाशें बांधला हनुमंत । परी तो ब्रह्मबंधातीत ।
देखोनि इंद्रजित विस्मित । तेंचि बोलेन श्लोकार्थीं ॥ ५१ ॥
पाशबद्ध झालेल्या मारुतीशी राक्षसांच्या चेष्टा व त्याची ओढाताण :
क्षितितळीं निश्चेष्टिंत । पडिला देखोनि हनुमंत ।
राक्षस धाम्वोनि समस्त । त्यासी बांधित वेलवाखीं ॥ ५२ ॥
एक तृणवेंठी वळिती । एक वृक्षासाली काढिती ।
एक द्रुम चिरफाळिती । रणीं मारूती बांधावया ॥ ५३ ॥
एक आणिती चर्हाटें । एक वळिती सलंब फांटे ।
देखोनि हासिजे मर्कटे । बंधन खोटें मज न लागे ॥ ५४ ॥
राक्षसें बापुडीं वेडीं । व्यर्थ करिती ओढाओढी ।
फोडीन लंकेच्या उतरंडी । पाडीन दरडी दुर्गाच्या ॥ ५५ ॥
रावणा देखोनिया दृष्टीं । यांचा घावो साहोनि पृष्ठीं ।
तो घावो नेवोनि तृणासाठीं । लंका उठाउठीं जाळूं आजी ॥ ५६ ॥
ऐसा आवांका धरोनि पोटीं । द्रुमचीरबंधन मानूनि कंठीं ।
घ्यावया रावणाची भेटी । जातो जगजेठी हनुमंत ॥ ५७ ॥
जातां हनुमंता प्रती । भेणें पळाली ब्रह्मपाशीं ।
ब्रह्मपाशीं मुक्त मारूती । चिंतावर्ती इंद्रजित ॥ ५८ ॥
जो बांधवेना ब्रह्मपाशीं । तो केंवी बांधवे द्रुमपाशीं ।
बंधनमिसें जातो लंकेसी । रावणासी गांजावया ॥ ५९ ॥
बंधन नाहीं हनुमंता । मिथ्या मानोनि बंधनता ।
स्वयें लंकेसी जातो आतां । लंकानाथा गांजावया ॥ ६० ॥
आम्हांसी गांजिल अशोकवनी । रावणा गांजील लंकाभुवनीं ।
परमचिंता इंद्रजिताचे मनीं । अपेश जनीं मज आलें ॥ ६१ ॥
इंद्रजितें हनुमंत । बांधोनि आणिला लंकेआंत ।
हेंची लोकीं विरूढली मात । करील अनर्थ तें नकळे ॥ ६२ ॥
अशा रीतीने मारूतीचा लंकेत प्रवेश :
ब्रह्मयानें सांगितलें कानीं । तें हनुमंतें धरोनि मनीं ।
प्रवेशला लंकाभुवनीं । इंद्रजिताचें मनीं चळकांप ॥ ६३ ॥
इंद्रजित म्हणे राक्षसांसी । हनुमान बांधा ब्रह्मपाशीं ।
ब्रह्मपाशें बंधन नाहीं त्यासी । तो तुम्हांसी न धरवे ॥ ६४ ॥
राक्षस म्हणती वानर किती । सांपडलें आमुच्या हातीं ।
आम्ही याची करूं शांती । तूं का चित्ती भितोसी ॥ ६५ ॥
मत्तमातंग महाबळी । वृथा बांधिजे कमळमृणालीं ।
तेंवी हनुमंत महाबळी । बांधिजे सकळीं वृक्षशाखा ॥ ६६ ॥
एक बांधितीं रज्जुबंधनीं । एक बांधिती वाक वळूनी ।
एक बांधिती मुंज चिरूनी । कपि धरोनि आणिला ॥ ६७ ॥
एक ओढिती पूर्वेसी । एक ओढिती पश्चिमेसी ।
एक ओढिती उत्तरेसी । दक्षिणेसी एक पैं ॥ ६८ ॥
एक रागें हाणिती बुक्की । जो हाणी तो होय दुःखी ।
मणगटें मोडोनि तवकी । महाशंख वामहस्तें ॥ ६९ ॥
एक आक्रोशें हाणिती मुसळ । मुसळ पिष्ट होय तत्काळ ।
हाणी त्याचा हात उखळे । पडे तत्काळ मूर्च्छित ॥ ७० ॥
एक धांवोनि टोला हाणित । घायें रूधिर स्त्रवे हात ।
हनुमान गदगदां हांसत । व्यर्थ पुरूषार्थ राक्षसांचा ॥ ७१ ॥
ओढाओढी हनुमंतासीं । राक्षस करिती कासाविसी ।
कपि कुंथत लौकिसेंसीं । निजमानसीं उल्लास ॥ ७२ ॥
धरोनि नेला रावणाप्रती । मी गांजीन लंकापती ।
राक्षस माझा घात करिती । वानरचित्तीम नाहीं शंका ॥ ७३ ॥
राक्षस अट्टहासें गर्जती । अखयाचा हा जीवघाती ।
सांपडला आमुच्या हातीं । प्राणाहुती करूं याची ॥ ७४ ॥
हनुमान पुढें नेइजेत । धरोनि इंद्रजिताचा हात ।
ब्रह्मा त्यामागें पैं जात । मंत्र जपत तो ऐका ॥ ७५ ॥
गृहा वै प्रतिष्ठासूक्त । ब्रह्मा स्वानंदें जपत ।
रामराज्य लंकेआंत । हनुमंत प्रवेशें ॥ ७६ ॥
वेगें आणिला रावणापासीं । कोप आला दशमुखासी ।
रागें सांगे राक्षसांसी । भक्षा यासी सगळाचि ॥ ७७ ॥
रावण दांत खाय करकरां । मज देखतां शस्त्रधारा ।
वानरा तिळप्राय करा । निशाचरां प्रेरिलें ॥ ७८ ॥
कोट्यनुकोटि पार्षद । धांविन्नले गदायोध ।
घाव हाणिती सुबुद्ध । करावया छेद कपीचा ॥ ७९ ॥
बाण सुटती सणसण । शस्त्रें वाजती खणखण ।
घाय हाणिती दणदण । कपीचा प्राण घ्यावया ॥ ८० ॥
एक खोचिती सबळ शूळें । एक हाणिती सबळ मुसळें ।
एक हाणिती काती त्रिशूळें । गदामुद्गळें पैं एक ॥ ८१ ॥
आलगाईत कोइतेकार । अढाउ चव्हाण चेंडूचक्र ।
फरश पशिट्टश तोमर । हाणिती वानरा जमदाढा ॥ ८२ ॥
वानरासीं सवतोडी । हाणिती भाले ओढण खांडीं ।
एक हाणिती लहुडी । प्रचंड धोंडी पैं एक ॥ ८३ ॥
जीवें मरावया वानर । मिळोनि अवघे निशाचर ।
वर्षती शस्त्रांचे संभार । अति निष्ठुर निर्घातें ॥ ८४ ॥
ऐशिया शस्त्रघातीं हाणित । शस्त्रें मोडलीं समस्त ।
एकाचे उखळले हात । वीरीं दांत समसगट ॥ ८५ ॥
एकएकें समस्त । वीर पडियेले मूर्च्छित ।
हनुमंतासी न लागे घात । लंकानाथ क्षोभला ॥ ८६ ॥
हनुमंताचे अभ्यंतरीं । श्रीराम नांदे सबाह्यान्तरीं ।
शस्त्रें न रूपती तिळभरी । वीर महामारीं मूर्च्छित ॥ ८९ ॥
रावणाचा खड्गप्रहार मारूतीने निष्फळ केला :
नव्हेचि हनुमंताचा घात । सारथी वीर समस्त ।
पडिले देखोनि मूर्च्छित । कोपे कृतांत रावण ॥ ९० ॥
क्षोभोनिया लंकानाथ । चंद्रसेन खड्गा घाली हात ।
कोपें हाणितां हनुमंत । कपि हांसत गदगदां ॥ ९१ ॥
मारूतीचे हास्य व रावणाचा त्याला प्रश्न :
घावो हाणितां प्रचंड । त्यानें दणाणिलें ब्रह्मांड ।
सरलें रावणाचें बळबंड । खालतें तोंड तेणें केलें ॥ ९२ ॥
रावण म्हणे गा हनुमंता । तूं हांसलासि कवणे अर्था ।
कपि म्हणे लंकानाथा । ऐक आतां सांगेन ॥ ९३ ॥
रावणाला उत्तर :
राक्षसस्वामी तूं लंकानाथा । तुझिया बळाचा मज भ्रम होता ।
घावो हाणोनि त्वां आतां । केला वृथा पुरूषार्थ ॥ ९४ ॥
राक्षसघायाचा समेळ । जैसी पिसाची बुळबुळ ।
तुझा घावो अति निर्बळ । जैसी पेळ कापसाची ॥ ९५ ॥
रावण निर्बळी हीन दीन । केंवी रामासीं करिसील रण ।
जगीं निर्लज्ज तूं एक जाण । हास्य संपूर्ण तेणें मज ॥ ९६ ॥
सैंवरी पाहतां हरकोदंड । तुझें झालें काळें तोंड ।
श्रीरामें तें केलें दुखंड । युद्ध वितंड केंवी त्यासी ॥ ९७ ॥
संमुख न येववे श्रीरघुनाथा । चोरोनि पळालासी घेवोनि सीता ।
त्यासीं युद्ध करीन म्हणतां । निर्लज्ज तूं रावणा ॥ ९८ ॥
तुझें शुभचिन्ह कळलें आतां । भीक लागली चोरितां सीता ।
त्यासी तुझी राज्यसत्ता । नुरे सर्वथा रावणा ॥ ९९ ॥
तुझा हात गा हळुवट । घावो अतिशयों पोंचट ।
माझी लोम न तुटे स्पष्ट । अहा कटकट राक्षसां ॥ १०० ॥
प्रहस्त प्रधानाकडून मारूतीला प्रश्न :
संमुख बैसोनि लंकानाथा । निःशंक बोलतां हनुमंता ।
चिंता रावणाच्या चित्ता । अवध्यता वानरीं ॥ १०१ ॥
अवध्य जाणतां वानरासी । प्रहस्ताहातीं पुसवी त्यासी ।
तूं कोण कोणाचा कैंचा आलासी । वन भंगिलें किमर्थ ॥ १०२ ॥
मारूतीचे कथन :
रावण राजा प्रतापराशी । भेटी न घडे वानरासीं ।
म्हणोनि भंगिलें वनासी । दशमुखासी भेटावया ॥ १०३ ॥
राक्षस आले मारावयासी । म्हणोनि युद्ध केलें त्यांसी ।
वांचवावया निजदेहासी । राक्षसांसी मारिलें ॥ १०४ ॥
रावणाचा उपहास, धिक्कार, त्याच्या समोर मारूतीच्या चेष्टा :
ऐसें सांगोनि प्रहस्तासी । हनुमान बोले निजवृत्तांतासी ।
दृष्टीं नाणी प्रहस्तासी । राक्षसांसी गणीना ॥ १०५ ॥
दशमुखाचे संमुख । पुच्छासनीं बैसला देख ।
हनुमंत अतिशयेंसी निःशंक । नव्हे साशंक रावणा ॥ १०६ ॥
रावणासंमुख हनुमंत । बैसल्या वांकुल्या दावित ।
सवेंचि डोळे मिचकावित । अंगोठा दावित नोकूनी ॥ १०७ ॥
हनुमंत न भी राक्षसांसी । दृष्टीं नाणी प्रधानासी ।
रावण जाणोनि मानसीं । स्वमुखें त्यासी पुसतसें ॥ १०८ ॥
रावण-मारूती प्रश्नोत्तर :
रावण हेळसोनि बोले उत्तर । अरे तूं कोणाचा वानर ।
ऐक रे रावणा प्रत्युत्तर । सत्य साचार सांगेन ॥ १०९ ॥
मारिले बनकर किंकर । जंबुमाळी निशाचर ।
रणीं मारिले प्रधानकुमर । तो मी वानर महावीर ॥ ११० ॥
पंच सेनानी मारिले शूर । निर्दळिला सैन्यसंभार ।
रणीं मारिला अखया कुमर । तो मी वानर महावीर ॥ १११ ॥
मारिलासे अखया सुत । ज्येष्ठ गांजिला इंद्रजित ।
त्याच्या सेने केला निःपात । तो मी हनुमंत महावीर ॥ ११२ ॥
वनविध्वंस कवण्या चाडां । जैसे उपडिले म्या झाडां ।
तैसें राक्षसकुळउपाडा । करूं रोकडा मी आलों ॥ ११३ ॥
तूं कोणाचा कैंचा कोण । येथें यावया काय कारण ।
ऐसा पुसिला जो प्रश्न । तयाचें उत्तर अवधारीं ॥ ११४ ॥
सुबाहुताटकानिर्दळण । त्रिशिरा मारिला खर दूषण ।
त्या श्रीरामाचा दूत मी जाण । तुझा प्राण घेवों आलों ॥ ११५ ॥
चौदा सहस्त्र रक्षोगण । वधूनि घेतलें जनस्थान ।
त्या श्रीरामाचा दूत मी जाण । तुझा प्राण घेवों आलों ॥ ११६ ॥
विराध मारिला विंधोनि बाणें । मारीच कपटी मारिला जेणें ।
त्या श्रीरामाचा भक्त मी जाणें । तुझा प्राण घेवों आलों ॥ ११७ ॥
कोदंडधारियां दीक्षागुरू । सूर्यवंशी श्रीरामचंद्रु ।
त्याचा दूत मी वानरू । तुझा संहारू करूं आलों ॥ ११८ ॥
दंडधारिया परम गुरू । कामक्रोध वधी रघुवीरू ।
त्याचा दूत मी वानरू । तुझा संहारू करूं आलां ॥ ११९ ॥
म्हणसी वधावया रावण । तुज कैंची रे आंगवण ।
माझें बळ असाधारण । नाहीं प्रमाण रणमारा ॥ १२० ॥
लागतां बाहुबळचपेट । मेरूमांदार होती पीठ ।
रावण दशमुख कीट । लंकात्रिकूट तें किती ॥ १२१ ॥
दशमुखांचिया हारी । शिरें छेदीन नखाग्रीं ।
जेंवी पतंग अग्नीवरी । तैसी परी राक्षसां ॥ १२२ ॥
रावणा ऐसे दशकंठी । मिनलिया कोट्यनुकोटी ।
त्यातें निर्दळीन वामांगुष्ठी । लंकात्रिकूटीसमवेत ॥ १२३ ॥
जळो ती रावणा तुझी पुरूषार्थ थोरी । जळो तो राजा तो होय भिकारी ।
जळो तें कर्म करणें चोरी । परनारी पतिव्रता ॥ १२४ ॥
जळों तें रावणां तुझें कुळ । जळों तें रावणा तुझें शीळ ।
जळों तें रावणा तुझें बळ । पापीं तूं केवळ परद्वारी ॥ १२५ ॥
धिक् धिक् रावणा राक्षसजाती । धिक् धिक् रावणा तुझी ख्याती ।
धिक् धिक् रावणा तुझी कीर्ती । झाली अपकीर्ती तिहीं लोकीं ॥ १२६ ॥
धिक् धिक् रावणा तुझी श्रीमंती । धिक् धिक् रावणा तुझी शक्ती ।
धिक् धिक् तो खड्गा तुझ्या मुष्टीं । लव मारूतीची न तुटे ॥ १२७ ॥
धिक् धिक् रावणा तुझे जन्म । धिक् धिक् रावणा तुझा धर्म ।
धिक् धिक् रावणा तुझें कर्म । निंद्य परम तिहीं लोकीं ॥ १२८ ॥
धिक् धिक् जीवित्व तुझी ख्याती । धिक् धिक् रावणा तुझी शौर्यवृत्ती ।
परोक्ष हरिली सीता सती । बाणभयें भीसी श्रीरामा ॥ १२९ ॥
माझ्या स्वामीची चोरिली नारी । तूं तंव माझा प्रत्यक्ष वैरी ।
मी तंव सीतेचा धांवणेकरी । तुजला मारीन मी आतां ॥ १३० ॥
तुजसीं प्रत्यक्ष व्हावया भेटी । वनीं वृक्षां केली अटाटी ।
राक्षस मारिले कोट्यनुकोटी । तुज दृष्टी देखावया ॥ १३१ ॥
तुज म्यां देखावया दृष्टीं । बंधना लावूं दिधलें कंठी ।
लत्ता टोले साहोनि मुष्टी । तुझिये भेटी मी आलो ॥ १३२ ॥
तुझे भेटीचें हेंचि फळ । तुज म्यां मारावें तत्काळ ।
सिद्धि नेवोनि श्रीरामसळ । जनकबाळ सोडवावी ॥ १३३ ॥
त्या तुज मज जाली भेटी । तुवां पुसिली जी गुह्यगोष्टी ।
ते म्यां सांगितली परिपाटी । मरण शेवटीं उरलेसें ॥ १३४ ॥
तुझ्या आंगीं सबळ बळ । सैन्य सेनानी प्रधान प्रबळ ।
मज मारोनी तत्काळ । जनकबाळ भोगावी ॥ १३५ ॥
राक्षसां देखतां स्पष्टा । तुझें मर्दीन मी ओष्ठा ।
तुझ्या छेदावया दशकंठां । आलों मी वांटा रामाचा ॥ १३६ ॥
ऐसें बोलतां महाबळी । फिंदारल्या रोमावळी ।
लांगूल त्राहाटिलें भूतळीं । वटारिलें निराळीं कपिपुच्छा ॥ १३७ ॥
माथां शेंडी थरथराट । वाटरिले नेत्रवाट ।
तंव कांपिंनला दशकंठ । समसगट राक्षसां ॥ १३८ ॥
करावया सर्व संहार । जैसा वाढे प्रळयरूद्र ।
तैसा वाढला वानर । निशाचर कांपती ॥ १३९ ॥
मी तंव एककें एक वानर । श्रीरामाचा निजकिंकर ।
तुझे कोट्यनुकोटि झुंझार । मजसमोर करीं उभे ॥ १४० ॥
मशकें कोट्यनुकोटी झुंझार । मज मारितां दशशिर ।
कोण राखेल निशाचर । सुरासुर पाहों पां ॥ १४१ ॥
क्षोभला देखोनि हनुमंत । इंद्रजित चळाचळां कांपत ।
आजि निमाला लंकानाथ । करील घात वानर ॥ १४२ ॥
निश्चयें रावणा आला अंत । ऐसें इंद्रजित चिंतित ।
तंव बोलिला हनुमंत । राही वृत्तांत अवधारा ॥ १४३ ॥
रणीं मारोनि रावण । करोनि सीतासोडवण ।
श्रीरामापासीं नेतां जाण । मज कोण निवारी ॥ १४४ ॥
इतुकें करितां न लगे क्षण । परी श्रीरामें वाहिली आण ।
दक्षिणहस्तें विंधोनि बाण । रणीं रावण मारणें ॥ १४५ ॥
मारोनियां दशशिरा । स्वस्थ करीन वसुंधरा ।
सुखी करावें चराचरा । श्रीरामचंद्रा निजनेम ॥ १४६ ॥
सोडावी देवांची बांधवडी । तोडावी नवग्रहांची बेडी ।
उभारावी रामराज्याची गुढी । मर्यादा गाढी श्रीरामें ॥ १४७ ॥
श्रीराम बळवंतांचें बळ । श्रीरामबळें वीर सबळ ।
श्रीरामाचें सत्य शीळ । प्रतिज्ञा अढळ रामाची ॥ १४८ ॥
रामें मारावें लंकानाथा । सत्य प्रतिज्ञा श्रीरघुनाथा ।
माझ्यानें न करवे अन्यथा । केंवी मी आतां तुज मारूं ॥ १४९ ॥
संमुख देखिल्या दशानन । वानरें उडोनि घ्यावा प्राण ।
रागें वाचंविला रावण । स्वहस्तें आपण न मारावें ॥ १५० ॥
मारूतीच्या भाषणाने इंद्रजितास चिंता :
श्रीराम प्रतिज्ञेची पाखर । तेणें वांचविला दशशिर ।
रावणा न मारीच वानर । मर्यादामेरू नुल्लंघी ॥ १५१ ॥
रावणा तुज मी मारीन आतां । ऐसें बोलतां हनुमंता ।
इंद्रजितासी परम चिंता । आला लंकानाथा अपघात ॥ १५२ ॥
बिभीषणास सांगणे :
इंद्रजित बिभीषणा सांगत । आजि निमाला लंकानाथ ।
क्रोधें खवळला हनुमंत । उपाय येथें चालेना ॥ १५३ ॥
न चले शस्त्र अस्त्र सकळ । न चले वानरासीं बळ ।
न चले कपटविद्याछळ । बळें प्रबळ वानर ॥ १५४ ॥
मंत्रशक्ती तंत्रशक्ती । नातळे आक्रमविद्याशक्ती ।
न चले मायामोहनशक्ती । रणीं मारूती नाटोपे ॥ १५५ ॥
वानर नाटोपे सैन्यासीं । शेखी नाटोपे ब्रह्मपाशीं ।
तो केंवी आटोपे रावणासी । बिभीषणासीं सांगत ॥ १५६ ॥
जें जें बांधावें बंधन । वानर ना म्हणे आपण ।
तृणासमान त्यासी मरण । निर्बंधन पाशबंधीं ॥ १५७ ॥
बिभीषणाची रावणाला सूचना :
ऐसें इंद्रजितें सांगतां । बिभीषण म्हणे लंकानाथा ।
वानर अवध्य तत्वतां । तुज वधितां वधवेना ॥ १५८ ॥
वानर न वधवे सर्वथा । ऐसें कळले लंकानाथा ।
श्रीरामा अर्पोनि सीता । शरण रघुनाथा निघावे ॥ १५९ ॥
श्रीरामा निघालिया शरण । आम्हांसीं नाहीं जन्ममरण ।
त्रिसत्य सत्य रावणा जाण । विचार आन न करावा ॥ १६० ॥
अन्यथा विचार करूं जातां । रोकडें हनुमंत करील घाता ।
उपाय न चले सर्वथा । लंकानाथा भुलूं नको ॥ १६१ ॥
श्रीरामाचें एक वानर । आम्हां नाटोपे साचार ।
कोपोनि आलिया श्रीरघुवीर । रण दुर्धर कोण साहे ॥ १६२ ॥
अर्पोनियां जानकीतें । काया वाचा चित्तें वित्तें ।
शरण निघालिया रघूत्तमातें । कल्याणातें पावाल ॥ १६३ ॥
एकाजनार्दना शरण । सत्त्वबुद्धि बिभीषण ।
ते बुद्धि न मानी रावण । गर्वाभिमान तों ऐका ॥ १६४ ॥
वानरा वनचराचे भेण । रिघतां श्रीरामासी शरण ।
तें मज आलें उणेपण । जगीं जघन्य वाढिवे ॥ १६५ ॥
मरण पुसोनि कपिनाथा । त्याचेनि बोलें त्याचे घाता ।
बुद्धि विचारूनि हनुमंता । कुबुद्धितां रावणीं ॥ १६६ ॥
जटायूनें केला कासाविसी । सिंतरोनि म्यां मारिलें त्यासी ।
तैंसेंचि करीन हनुमंतासी । रावणापासी कुबुद्धि ॥ १६७ ॥
एकाजनार्दना शरण । पुसतां हनुमंतासी मरण ।
दहाही मुखें होरपळून । करील दहन लंकेचें ॥ १६८ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे सुंदरकांडे एकाकारटीकायां
रावण सभाहनूमदागमनं नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥
॥ ओव्यां १६८ ॥ श्लोक १८ ॥ एवं संख्या १८६ ॥
