अध्याय 22
कबंध राक्षसाचा उद्धार
॥ श्रीसद्‌गुरुरामचंद्राय नमः ॥
पुढें मार्ग क्रमीत असताना लक्ष्मणाला अपशकुन होऊ लागतातः
करोनि जतायूद्धरण । श्रीराम आणि लक्षमण ।
करावया सीतागवेषण । वनोपवन शोधिती ॥ १ ॥
वन शोधितां लक्ष्मण । तंव देखता होय अपशकुन ।
तेणे भयें कंपायमान । सांगता होय श्रीरामा ॥ २ ॥
लक्ष्मणस्तं महातेजाःसत्यवांश्छीलवाश्छुचिः ।
अब्रवित्प्रांजलिर्वाक्यं भ्रातरं दीनचेतसम् ॥ १ ॥
स्पंदते मे दृढं बाहुरुव्दिग्नमिव मे मनः ।
प्रायशश्चाप्यनिष्टानि निमित्तान्युपलक्षये ॥ २ ॥
तत्मात्सज्जोभवार्य त्वं कुरुष्व वचनं मम ।
ममैव हि निमित्तानि सद्यःशंसन्ति संभ्रमम् ॥ ३ ॥
सौमित्र तेजस्वी महावीर । परनारी सहोदर ।
सत्यवादी अति पवित्र । नित्य एकाग्र श्रीरामभजनीं ॥ ३ ॥
त्यायोनियां धनमान । रामा त्यजोनि श्रीरामभजन ।
ऐसा सौमित्र अति पावन । अशुभ चिन्ह अनुवादे ॥ ४ ॥
बाहु स्फुरती दुःखायमान । अशुभ लवती लोचन ।
तरी श्रीरामा होई सावधान । अति विघ्न दिसताहे ॥ ५ ॥
सव्य जाती पैं चाष । कुशब्द बोलती वायस ।
दिग्दाहें कोदले आकाश । दिसे त्रास पशुपक्ष्यां ॥ ६ ॥
ऐसें देखोनियां चिन्ह । दोघे जाले सावधान ।
पुढें करावया गमन । तंव दुर्धर विघ्न ओढवलें ॥ ७ ॥
वनस्य तस्य शब्दोऽभूव्दनमापूरयन्निव ।
तं शब्दं कांक्षमाणस्तु रामः खड्गी सहानुजः॥४॥
श्रीरामलक्ष्मणांसन्मुख । वनीं जाली महाहाक ।
तेणे दुमदुमिले तिन्ही लोक । वनीं वनौक गजबजिले ॥ ८ ॥
श्वापदें आक्रोशें आरडती । एक दिर्घ स्वरें गर्जती ।
एक मूर्च्छागत पडती । वृक्ष उन्मुळती समूळीं ॥ ९ ॥
ऐसे देखोनि दोघे जण । धनुष्यीं सज्जोनियां बाण ।
वनींचे निर्दाळावया विघ्न । सावधान चालिले ॥ १० ॥
मार्गात जवळपास कोणीतरी राक्षस असेल तर त्याचे पारिपत्य करुन पुढे जाण्याचा विचार :
शुद्ध करावें दंडकारण्य । हे माझी प्रतिज्ञा संपूर्ण ।
तरी आधी निरसोनि येथींचें विघ्न । मग गमन पुढे करुं ॥ ११ ॥
ऐसे बोलोनि श्रीरघुनाथ । विघ्न निरसावया चालिला तेथ ।
तंव राक्षस अत्यद्‍भुत । त्या वनांत देखिला ॥ १२ ॥
ददर्श समुहाकायं राक्षसं घोरदर्शनम् ।
विवृद्धमशिरोग्रीवं कबंधमुदरे मुखम् ॥ ५ ॥
घोरौ भुजौ विकुर्वाणमुभौ योगनमायतौ ।
आकर्षत विकर्षंतंमनेकान्मृगयूथपान् ।
भक्षयंतं महाघोरानुक्षसीहमृगव्दिजान् ॥ ६ ॥
तेवढ्यात दीर्घ शरीर, लांबच लांब हात, पोटात
मुख व तुटक्या पायांचा असा भयानक प्राणी दिसतो :
सकंठ मस्तकीं नाहीं शिर । आकाशप्राय दीर्घ शरीर ।
उदरोदरीं मुख । दाढा अत्युग्र कराळ ॥ १३ ॥
धगधगित दोन्ही नयन । अति क्रोधीं निमग्न ।
आणि तळवटीं भग्नचरण । बैसलें स्थान सोडीना ॥ १४ ॥
त्याचे भीतिप्रद वर्णन :
अति सलंब दोन्ही हात । एकैक बाहु योजनांत ।
हात दश दिशा भोंवत । कवळोनि खात पशुपक्षी ॥ १५ ॥
मत्तमांतंगाचें कळप । मुखामाजी होती गडप ।
सिंह व्याघ्र आस्वलें अमुप । मुखीं निक्षेप दों हातीं ॥ १६ ॥
पक्षी उडतां योजनांत । धरोनि घाली मुखाआंत ।
पशु वनांतरीं चरत । कवळोनि समस्त मुखीं घाली ॥ १७ ॥
गांवगांव उंच हात । अखंड गगनांत भोंवत ।
प्राणी त्यातें न देखत । धरोनि मुखांत स्वयें घाली ॥ १८ ॥
कबंध दिसे जैसा पर्वत । गुप्त कर भोंवत गगनांत ।
प्राण्यांचें लक्ष नाहीं तेथ । धरोनि समस्त मुखीं घाली ॥ १९ ॥
मारावया राम लक्ष्मण । रावणें धाडिले आठ जण ।
ते राक्षस महाबळिये दारुण । दोघांसी धरोन मारावया ॥ २० ॥
पुढिले अति गूढ विविनीं । वाट धरोनि मारावया दोनी ।
आठही निघाले कबंधवनीं । तंव तेणे धरोनि भक्षिले ॥ २१ ॥
कबंधें धरोनि आठही जण । स्वेच्छा केलें त्यांचे भक्षण ।
मग पुढे धरावया राम लक्ष्मण । लक्ष लावोन राहिलासे ॥ २२ ॥
शिरश्चरणरहित मध्य । यालागी नामें तो कबंध ।
देखोनि राम लक्ष्मण सन्निध । धरावया सिद्ध तो जाला ॥ २३ ॥
कंबधेनातिकायेन समूढौ दीर्घबाहुना ।
भ्रातरौ वैरिणा प्राप्तौ कृशप्राणौ महाबलौ ॥ ७ ॥
वदतं कार्यमिह वां किमर्थं चागतौ युवाम् ।
इमं देशमनुप्रातौ क्षुधार्तस्येह तिष्ठतः ॥ ८ ॥
कबंधाच्या कक्षेत आल्याबरोबर राम लक्ष्मणांना ओढण्याचा त्याचा प्रयत्‍नः
त्या दोघांतें लक्षोनी । कबंधें दोनी बाहु पसरोनी ।
दोहीं हातीं धरिले दोनी । आवरोनी निजबळें ॥ २४ ॥
त्यांचें करावया भक्षण । कबंध ओढी रघुनंदन लक्ष्मण ।
तंव श्रीराम ओढेना अणुप्रमाण । देखोनि आपण साशंक ॥ २५ ॥
परंतु श्रीरामांना ओढता न आल्याने जिज्ञासा :
मज कबंधाची निजशक्ती । आतां दोन्ही माणसें न ओढवती ।
तरी यांचे ठायीं दुर्धर शक्ती । याची कुळवृत्ति पुसों पां ॥ २६ ॥
तुम्ही कोणाचे पैं कोण । आणि येथें यावया काय कारण ।
या ठाया जे आलेति जाण । मुख्य भक्षण तें माझें ॥ २७ ॥
कबंधाचा पुनः आवळन्यास प्रारंभ :
तंव रामासी म्हणे लक्ष्मण । राक्षसें लाविले दृढ बंधन ।
बळें सुटका नव्हे जाण । काय आपण करावें ॥ २८ ॥
राम म्हणे लागल्या दृढबंधन । तरी आपणा सोडवावें आपण ।
दुज्याची करी जो आस जाण । हीन दीन तो नपुंसक ॥ २९ ॥
सौ‍मित्रा ऐकें सावचित्त । याचा पुसूंदे वृत्तात ।
मग याचा करीन घात । न लागतां येथ क्षणमात्र ॥ ३० ॥
कबंध म्हने जरी न सांगतां वृत्तांत । तरी मी तुमचा करीन घात ।
मग हांसोनियां श्रीरघुनाथ । निजवृत्तांत सांगत ॥ ३१ ॥
श्रीराम स्वतःचा वृत्तांत कबंधाला सांगतात :
अरे मी दाशरथि रघुनंदन । रावणें केले सीता हरण ।
तिचे करावया गवेषण । दोघे जण येथें आलों ॥ ३२ ॥
तव दीर्घबाहु निमग्नवदन । विक्राळरुपी कैचा कोण ।
मार्ग रोधावया काय कारण । निजलक्ष्मण मज सांगें ॥ ३३ ॥
हेंचि माझें निजवृत्त । तूं म्हणसील भक्षावें म्या येथ ।
बाहुबळें आकर्षित । दोघे मुखांत घालावया ॥ ३४ ॥
कबंध अति क्रोधानळीं । दोघांतें ओढी सबळ बळी ।
बाहु उखळूं पाहती समुळीं । परी बंधूंची जाळी ओढेना ॥ ३५ ॥
तंव लक्ष्मण म्हणे श्रीरघुनाथा । हा तंव पेटला निजघाता ।
तरी यासी वधावें शीघ्रता । विलंब आतां करुं नये ॥ ३६ ॥
त्याचे बाहू कापण्याची लक्ष्मणाला आज्ञा :
श्रीराम सांगे आपण । यासी तंव नाहींत चरण ।
बाहुबळें हा सबळ पूर्ण । त्या आपण छेदाव्या ॥ ३७ ॥
आम्हां दोघातें धरोनि येथे । याचे यानें गोविले हात ।
तरी भुजा छेदोनि येथ । सावचित्त निजखर्गें ॥ ३८ ॥
दक्षिणो दक्षिणं बाहुमासक्तमसिना ततः ।
चिच्छेद रामो वेगेन सव्यं विरस्तु लक्ष्मणः ॥ ९ ॥
स पपात महाबाहुश्छिन्नबाहुर्महास्वनः ।
खं च गां च दिशश्वैव नादयज्जलदो यथा ॥ १० ॥
स निकृत्तौ भुजौ दृष्टवा शोनितौघपरिप्लुतः ।
दिनःपप्रच्छतौ वीरो कौ युवामिति दानवः ॥ ११ ॥
खर्ग काढोनिं सावचित्त । श्रीरामें छेदिला दक्षिण हस्त ।
आणि लक्ष्मणें त्याचि क्षणांत । वाम हस्त छेकिला ॥ ३९ ॥
भुजा छेदिल्या महा थोर । तंव वाहती रुधिराचे पूर ।
राक्षस अति आक्रंदे थोर । तेणें चराचर दमदमिलें ॥ ४० ॥
नाद कोंदला अंतराळीं । नाद कोंदला सप्त पाताळीं ।
नादें पक्षी श्वापदें आंदोळी । बैसली टाळी दिग्गजां ॥ ४१ ॥
घायें राक्षस कंपायमान । तुम्ही दोघे काय राम लक्ष्मण ।
केलें माझ्या भुजांचें छेदन । आणिकांसी जाण न तुटती ॥ ४२ ॥
अतर्क्य माझ्या भुजा जाण । लक्षूं जाणे श्रीराम लक्ष्मण ।
आणिका न करवे छेदन । मूर्च्छापन्न देखोनि ॥ ४३ ॥
आणिकां न कळे माझी गोष्टी । आणिक मज देखतां दृष्टीं ।
मूर्च्छापन्न पडती सृष्टीं । ते उठाउठीं मी भक्षीं ॥ ४४ ॥
माझ्या भुजांचे बळ संपूर्ण । ओढितां न ओढती दोघे जण ।
आणि बळें बाहूंचें केले छेदन । तरी राम लक्ष्मण तुम्ही दोघे ॥ ४५ ॥
तुमचा घाव लागतां देख । दुःख नासूनि वाटे सुख ।
श्रीराम सौमित्र तुम्ही आवश्यक । अलोलिक निजशक्ति ॥ ४६ ॥
ऐसे ऐकोनि राक्षस वचन । श्रीराम सौमित्र सांगे आपण ।
आम्ही दोघे श्रीराम लक्ष्मण । सीतागवेषणे करुं आलों ॥ ४७ ॥
त्वं तु को वा किमर्थ वा कबंधसद्दशो वने ।
आस्येनोरसि दीप्तेन भग्नजंघो विचेष्टसे ॥ १२ ॥
लक्ष्मणाच्या प्रश्नावरुन कबंधाने आपला वृत्तांत सांगितला :
तंव लक्ष्मण पुसे राक्षसासी । तरी तूं कोण येथें वनवासी ।
शिरश्चरणेंवीण कबंधेंसीं । येथें रहावयासी काय कारण ॥ ४८ ॥
कोथळ प्रचंड चरणेवीण । येथे कैसें आगमन ।
आणि उदरीं क्रूर वदन । दीर्घ दर्शन विकराळ ॥ ४९ ॥
येथें तुझ्या मुखाहातीं । पशुपक्ष्यां जाली शांती ।
कवळोनि श्वापदें दोन्हीं होतीं । ऐसा अति क्षुधार्थी तूं कोअण ॥ ५० ॥
एवमुक्तः कबंधस्तु लक्ष्मणेनोत्तरं वचः ।
उवाच वचनं प्रतिस्तदिदं वचनं स्मरन् ॥ १३ ॥
श्रिया विराजितं पुत्रं दनोस्त्वं विद्धि लक्ष्मण ।
रुपमासीन्ममाचिन्त्यं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् ।
सोऽहं रुपमिदं कृत्वा लोकवित्रासनं महत्॥ १४ ॥
ऐकोनि लक्ष्मणाचें वचन । राक्षस स्वयें संतोषोन ।
मग आपुलें पूर्वविधान । स्वयें सावधान सांगत ॥ ५१ ॥
कश्यपाची प्रियपत्‍नी । दिती अदिती आणि दनी ।
जे कां रुपें श्रीसमानी । ते माझी जननी श्रीरामा ॥ ५२ ॥
कश्यपभार्या दनीचा पुत्र दनू स्थूलशिरा ऋषीच्या शापाने कबंध राक्षस झाला :
तरी त्या दनूचा पुत्र मी प्रिय पूर्णु । यालागीं मातें म्हणती दनु ।
रुपें मदनमोहनु । सबळें पूर्णू बळवंत ॥ ५३ ॥
रुपयौवनसंपत्ती । अंगीच्या बळाची उद्धती ।
नानावरदविकटवृत्ती । ऋषी वनांतीं भेडसावीं ॥ ५४ ॥
ततः स्थूलशिरा नाम महर्षिः कोपितो मया ।
स चिन्वन्विविधं वन्य रुपेणानेन धर्षितः ॥ १५ ॥
तेनाहमुक्तः प्रेक्ष्यैवं घोरशापाभिधायिना ।
एवदेवं नृशंसं ते रुपमस्तु विगर्हितम् ॥ १६ ॥
स मयाः याचितः क्रुद्धः शापस्यांतो भवेदिति ।
यदा छित्वा भुजौ रामस्त्वां दहेव्दिजने वने ।
तदा त्वं प्राप्यसे रुपं स्वमेव विपुलं शुभम् ॥ १७ ॥
स्थूळशिरा महाऋषीसी । वनीं वेंचितां वनफळांसी ।
मी अधोमुखें भेडसावीं त्यासी । तंव तेणें क्रोधावेशीं शापिलें ॥ ५५ ॥
विक्राळ मुखयोजन कर । चरणरहित स्थूळ शरीर ।
उदरामाजी निमग्न शिर । होसी अधोर राक्षस ॥ ५६ ॥
मग त्याचे धरोनि चरण । उश्शाप मागितला आपण ।
करितां सीतागवेषण । राम लक्ष्मण वना येती ॥ ५७ ॥
त्यांसीं तूं धरितां भक्षणार्थी । ते दोघे दोन्ही बाहु छेदिती ।
तेव्हा तूं पावसी उद्धारगती । ऐसी वरदोक्ति ऋषि वदला ॥ ५८ ॥
आणिक एक माझी उद्धती । ते मी सांगे तुम्हांप्रती ।
मज तुष्टला प्रजापती । तपोनुवृत्ती संतोषोनी ॥ ५९ ॥
अहं हि तप्सोग्रेण पितामहमतोषयम् ।
दीर्घमायुःस मे प्रादात्ततो मां बिभ्रामोऽस्पृशत् ॥ १८ ॥
दीर्घमायुर्मया प्राप्तं किं मां शकःकरिष्यति ।
इत्येवं बुद्धिमास्थाय रणे शक्रमधर्षयम् ॥ १९ ॥
तस्य बाहुप्रमुक्तेन वज्रेण शतपर्वणा ।
सक्थिनी च शिरश्चैव शरीरे संप्रवेशितम् ॥ २० ॥
ब्रह्मदेवाच्या वराने दीर्घायुष्य मिळविलेः
तपें पसन्न केला विधाता । ब्रह्मशाप निवारीं म्हणतां ।
द्विजशापीं न चले सामर्थ्यता । म्हणे नान्यथा ऋषिभाषित ॥ ६० ॥
न निवारवे ऋषिशापासी । मग मागितलें दीर्घायुष्यासी ।
ब्रह्मयानें देवोनि त्या वरासी । अदृश्येसीं तो गेला ॥ ६१ ॥
व्हावया ब्रह्मशापप्राप्ती । गर्व वाटला माझे चित्तीं ।
मी तंव चिरंजीव त्रिजगतीं । इंद्रादि किती मजपुढें ॥ ६२ ॥
त्या वराच्या उन्मत्तपणाने इंद्राशी केलेल्या युद्धात इंद्राने त्याला विद्रूप केला :
ऐसिया गर्वाची उद्धती । घ्यावया त्याची स्वर्गसंपत्ती ।
जाली इंद्रपदाची प्राप्ती । मज शचीपति कोपला ॥ ६३ ॥
मज आयुष्य आहे संपूर्ण । इंद्र मारावया मशक कोण ।
येणेंचि अति गर्वें जाण । युद्ध दारुण म्यां केलें ॥ ६४ ॥
तीक्ष्ण वज्र शतधारा । घायें हाणीतल्या पुरा ।
शरीर निमग्न केलें शिरा । चरण धाराअ खंडिले ॥ ६५ ॥
घायें दुःखी जालों अत्यंत । इंद्रासी म्हणे मी न करीं घात ।
तंव तो म्हणे तूं चिरंजीवित । जीविता अंत घडेना ॥ ६६ ॥
ऐसें बोलतां सुरपती । मज आली ब्रह्मशापप्राप्ती ।
क्षणामाजी पडली भ्रांती । अति उन्मत्ती राक्षस ॥ ६७ ॥
उदरोदरीं दिधले मुख । अति विक्राळ आणि विकट ।
दोनी हात योजन एक । अति अगाध अनिवार ॥ ६८ ॥
जें जें सापडे हातांत । पशु पक्षी प्राणी नित्य भक्षित ।
तरी क्षुधेसी नाहीं अंत । समसमित अति दुःखी ॥ ६९ ॥
नवल कैसें श्रीरघुनाथा । काय खाऊं हे चिंता ।
आणिक नाठवेचि सर्वथा । उदरवस्था अति दुःखी ॥ ७० ॥
पोटाचिये चिंतेहातीं । जगासी पडली अति भ्रांती ।
हृदयीं नाठवे श्रीरघुपती । ऐसा दुःखावर्त उदरार्थ ॥ ७१ ॥
वेदशास्त्रीं अति संपन्न । स्वयें म्हणवीं मी सज्ञान ।
तरी शिश्र्नोदरपरायण । इतर जन ते शमक ॥ ७२ ॥
असो इतरांची काय कथा । माझी जे कां दुःखावस्था ।
सावध ऐकें श्रीरघुनाथा । मोक्षदाता तूं माझा ॥ ७३ ॥
ममाप्यनेने रुपेण निर्वेदःसुमहान्प्रभो ।
मृत्पिण्डभूत एकस्थो जीवलोकविगर्हितः ॥ २१ ॥
दीर्घौचमौ निकृत्तौ‍मे युवाभ्यामायतौ भुजौ ।
राघवौ सन्मया दृष्टौ नास्ति धन्यतरो मया ॥ २२ ॥
सत्यसंधौ तथावीरौ धार्मिकौ सत्यविक्रमौ ।
सहितौ भ्रातरौ दृष्ट्वा मुक्तोहं पापजीवितात् ॥ २३ ॥
श्रीरामदर्शनाने त्याचा उद्धारकाळ समीप आला :
या देहाचे संगतीं । अति दुःखी मी रघुपती ।
मृत्पिंडप्राय नाहीं गती । निंद्य सर्वांर्थी सर्वस्वें ॥ ७४ ॥
यासी नाहीं गमनगती । नाहीं अंतरीं शुद्धमती ।
बाह्य क्रिया जीवघाती । निंद्य सर्वार्थी सर्वस्वें ॥ ७५ ॥
मारोनि खावे जीवमात्र । न म्हणें ब्राह्मण क्षत्रिय शुद्र ।
ऐसा राक्षस मी अपवित्र । दुःखें दुर्धर अति दुःखी ॥ ७६ ॥
तरी शापभाग्यास्तव जाण । तुम्ही आलेती दोघे जण ।
तरी हें नव्हे सीतागवेषण । माझे उद्धरण करुं आलां ॥ ७७ ॥
करितां माझे बाहुच्छेदन । छेदिला माझा देहाभिमान ।
घायें केलें सावधान । सुखसंपन्न श्रीरामा ॥ ७८ ॥
तुम्ही दोघे पूर्ण पुरुष । सत्वनिष्ठ सद्विवेक ।
तुमचे चरण सुखदायक । सदा सात्विक तुमचेनि ॥ ७९ ॥
ऐसे तुम्ही धीर वीर । सत्स्वरुप महाशूर ।
तुम्ही निजधर्माचें माहेर । चिदचिन्मात्र तुम्ही दोघे ॥ ८० ॥
तुम्हांसी देखतांचि दृष्टीं । निमाल्या अविद्या पापें कोटी ।
सुखस्वरुपीं झाली भेटी । कृपाळु सृष्टीं श्रीराम ॥ ८१ ॥
तुम्ही दोघे अलौकिक । तुमच्या चरणां लोळंगतां देख ।
दुःख छेदोनि दिधलें सुख । परम पुरुष तुम्ही दोघे ॥ ८२ ॥
पापकारी अति निंदित । राक्षययोनीं अधःपात ।
त्या मज केलें निर्मुक्त । ब्रह्मभूत तुम्ही दोघे ॥ ८३ ॥
कबंधाच्या विनंतीवरुन त्याचे दहन केले :
ऐसें बोलोनि आपण । कबंध घाली लोटांगण ।
माझें केलिया देहदहन । सांगेन संपूर्ण सीताशुद्धि ॥ ८४ ॥
सीताशुद्धि मी सांगेन । हें ऐकोनि श्रीरामवचन ।
त्यासी पुसे स्वयें आपण । अति सावधान शुद्ध्यार्थी ॥ ८५ ॥
स त्वं सीता समाचक्ष्व येन वा यत्र वाहृताः ।
कुरु कल्याणमत्यर्थं यदि जानासि सत्वतः ॥ २४ ॥
श्रीराम पुसे कबंधासी । सीताशुद्धि सांगेन म्हणसी ।
कोणीं नेली कोने स्थळासी । कोने देशीं तें सांगें ॥ ९६ ॥
बुद्धि करोनि सावधान । स्वस्थ करोनि निजमन ।
सीतेचें केउतें गमन । स्थान मान मज सांगें ॥ ९७ ॥
एवमुक्तस्तु रामेण वाक्यं दनुरनुत्तमम् ।
इदं जगाद वचनं लक्ष्मणस्य च पश्यतः ॥ २५ ॥
रावनेन हृता सीता रामपत्‍नी यशस्विनी ।
नाममात्रं तु जानामि न रुपं तस्य रक्षसः ॥ २६ ॥
निवासंवा प्रभावंवा वयं तस्य न विद्महे ।
दिव्यमस्ति नमे ज्ञानं नाभिजानामि मैथिलीम् ॥ २७ ॥
सीतेला रावणाने नेली हे कबंधाने रामांना सांगितले :
ऐसें ऐकोनि श्रीरामवचन । कबंध सागें आपण ।
ऐसें मज आहे ज्ञान । तें सावधान अवधारीं ॥ ८८ ॥
मग लक्ष्मणासी उभे करोनी । कबंध सांगे गर्जोनी ।
श्रीरामाची धर्मपत्‍नी । गेला घेवोनी रावण ॥ ८९ ॥
त्याचें नांव म्यां ऐकिलें कानीं । परी तो देखिला नाहीं नयनीं ।
अते केउता गेला गगनीं । कोणे स्थानीं मी नेणें ॥ ९० ॥
त्याचा आवास ना निवास । कोने ठायीं रहिवास ।
जनवास कीं वनवास । तें मी निःशेष जाणें ना ॥ ९१ ॥
विज्ञानं तु परिभ्रष्टं शापदोषेण राघव ।
स्वकृतेन मया प्राप्तं रुपं लोकविगर्हितम् ॥ २८ ॥
किं तु यावन्न यात्यस्तंस्विता श्रांतवाहनः ।
तावन्मामवटे कृत्वा दह राम यथाविधे ॥ २९ ॥
श्रीरामा माझें शुद्ध ज्ञान । ब्रह्मशापें जालें विच्छिन्न ।
न करितां राक्षसदेहाचें दहन । माझें मज ज्ञान प्रकटेना ॥ ९२ ॥
आच्छादावया निजज्ञान । श्रीरामा मुख्य देहबंधन ।
देहाभिमान केलिया दहन । ज्ञानविज्ञान प्रांजळ ॥ ९३ ॥
यालागीं राक्षसीदेहदहन । दीर्घ गर्तेत खाणून ।
त्यामाजी शुष्क काष्ठे घालून । करावें दहन सौ‍मित्रें ॥ ९४ ॥
अंतकाळ करी जो मित्र । तयाचें नाम गा सुमित्र ।
मी तंव तुमचें कृपापात्र । श्रीरामचंद्र कृपाळु ॥ ९५ ॥
लक्ष्मणा ऐकें सावधान । या देहा नाहीं प्रेतपण ।
श्रीरामहस्तें अति पावन । कृपेनें दहन करी स्वामी ॥ ९६ ॥
केलिया राक्षसदेहदहन । सीताप्राप्तीचे विधान ।
मी यथार्थ सांगेन । सत्यवचन श्रीरामा ॥ ९७ ॥
ऐकोनि कबंधाचें वचन । संतोषला रघुनंदन ।
पाचारोनि लक्ष्मण । देहदहन करविलें ॥ ९८ ॥
चितामादीपयामास सा प्रजज्वाल सर्वतः ।
तच्छीरीरं कबंधस्य घृतपिण्डोपमं महत् ॥ ३० ॥
स विधूय चितामाशु विधूमोऽगिरिवोत्थिततः ।
अरजे वससी विभ्रन्माल्यं दिव्यं महबलः ॥ ३१ ॥
उत्पपाताशु संहृष्टः सर्वप्रत्यंगभूषणः ।
विमाने भास्वरें निष्ठन्हंसयुक्ते यशस्करे ॥ ३२ ॥
कबंधाचें देहदहन । चितेमाजी करतां जाण ।
तो निद्य देह त्यागून । जाला आपण दिव्यदेही ॥ ९९ ॥
दिव्यांबरपरिधान । अनर्घ्य भूषणें दिव्य चंदन ।
मांदार पारिजात सनातन । माळा परिधान मघमघित ॥ १०० ॥
त्यजितां राक्षसदेहासी । दनुदानव उल्लासेंसीं ।
श्रीरामा तुझी कृपा ऐसी । निमेषार्धेंसीं सुखी केलें ॥ १ ॥
तुझें देखिलिया श्रीचरण । चरणां शरण सायुज्य ॥ २ ॥
त्यांत तुझें सांग संदर्शन । मज घडलें संपूर्ण ।
म्हणोनि घालितां लोटांगण । आलें विमान हंसयुक्त ॥ ३ ॥
धन्य द्विजाचा निजशाप । शापें केला निष्पाप ।
श्रीराम भेटला चित्स्वश्रूप । सुखरुप मी जालों ॥ ४ ॥
सुखरुप चराचर । सुखें भरले सागर ।
कबंधासी उत्साह थोर । श्रीरामचंद्र संतुष्टला ॥ ५ ॥
कबंध अति उल्लासोनि । बैसला हंसयुक्त विमानीं ।
सीताप्राप्तीचे विधानीं । स्वयें गर्जोनि सांगत ॥ ६ ॥
सोऽन्तरिक्षगतो वाक्यं कबन्धो राममब्रवीत् ।
शृणु राघव तत्वेन यथा सीतामवाप्स्यसि ॥ ३३ ॥
श्रूयतां राम वक्ष्यामि सुग्रिवो नाम वानरः ।
भ्रात्रा निरसतः क्रुद्धेन वालिना शक्रसूनुना ॥ ३४ ॥
दहन झाल्यावर विमानात बसून कबंध श्रीरामांना सुग्रीवाशी सख्य करण्यास सांगतोः
कबंध बैसोनि विमानीं । श्रीरामा सांगे कळवळोनी ।
सीताशुद्धीचे विधानीं । सावधानीं अवधारीं ॥ ७ ॥
ऐक श्रीरामा सत्योत्तर । सीता भेटावया अति सत्वर ।
सुग्रीवासी करीं मित्र । वानर वीर महाबळीं ॥ ८ ॥
पालेखाइरे वानर । केवळ नव्हती वनचर ।
किंष्किंधेचा राज्यधर । सैन्य अपार जयाचें ॥ ९ ॥
सुग्रीवाचें चवघे प्रधान । राजनीतीं अति संपन्न ।
चहू पुरुषार्थी अति सज्ञान बळवाहन वळिष्ठ ॥ ११० ॥
दोघांचे दुःख एकच असल्याने उभयता मैत्रीस योग्य :
समानशीळ योग्य मैत्री । येरयेरां नित्यसाहाकारी ।
तुम्हां दोघां समान सरी । तेहीं अवधारीं श्रीरामा ॥ ११ ॥
तुझी भार्या रावणें हरण । सुग्रीवभार्या वाळिग्रहण ।
दोघांची अवस्था समसमान । दोघे दीन स्त्रीविरहें ॥ १२ ॥
तुज राज्यत्यागें प्राप्त वन । त्यासी राज्यत्यागें ऋष्यमूळ स्थान ।
दोघाचें दुःख समसमान । अति दीन स्थिति गति ॥ १३ ॥
तुम्ही नरपति सुग्रीव वीर । आणि वानरपति सुग्रीव वीर ।
त्यासीं करावा अगत्य मित्राचार । सीतासुंदरीप्राप्तर्थीं ॥ १४ ॥
हें तंव मानलें श्रीरामा वचन । केउतें सुग्रीवाचें स्थान ।
कोणे मार्गे करावें गमन । श्रीरघुनंदन पुसतसे ॥ १५ ॥
स वानरवरः पंपामटतीव सुशंकितः ।
अभिषिक्तो बलौ कर्तुं कार्यं ते हरिपुंगवः ॥ ३५ ॥
वानरेंद्रो महावीर्यस्तेजोवानमितप्रभः ।
दिशो विचेतुं तां सीतां त्वद्वियोगेन शोचतीम् ॥ ३६ ॥
भास्करस्यौरसः पुत्रो वालिना कृतकिल्बिषः ।
सन्निधायायुधं क्षिप्रमृष्यमूकालयं कपिम् ॥३७॥
पंपासरोवरावर सुग्रीवाची भेट व मैत्री होईल :
कबंध सागें श्रीरामाप्रती । येणेंचि मार्गे श्रीरघुपती ।
पंपासरोवराची ख्याती । अति विश्रांति तापसां ॥ १६ ॥
देखिलिया पंपेचें दर्शन । दुःखी होती सुखसंपन्न ।
तें त्या वानराचें स्थान । स्वानंदें पूर्ण क्रीडती ॥ १७ ॥
वालीचा वध झाल्यावर मैत्री होऊन सीतेचा शोध लागेल :
तुज सुग्रीवा जालिया भेट । दोहींच्या दुःखा होईल तुटीं ।
मेळवोनि वानरकोटी । सीता गोरटी शोधील ॥ १८ ॥
वानर धाडोनी महाबळीं । त्रैलोक्य़ीं घेतील घरधांडोळी ।
ठायीं घालोनि जनकबाळी । वानर तत्काळीं येतील ॥ १९ ॥
सीताविरहें तूं आपण । गिंवसिसी गिरिकंदरें वन ।
तिची शुद्धि वानरगण । न लागतां क्षण आणिती ॥ १२० ॥
स्त्रीविषयींचे सुबद्ध । वालिसुग्रीवां महाद्वंद्व ।
सहा सहा मासां करिती युद्ध । वीरां उन्माद वाटिव ॥ २१ ॥
तुझेनि हातें वालिमरण । हें मज आहे ज्ञान पूर्ण ।
शीघ्र जावोनि आपण । वालिनिर्दळण करावें ॥ २२ ॥
त्या दोघांच्या युद्धसंधीसीं । ठाकोनि जावें त्वरेंसीं ।
रणीं निर्दाळावया वालीसीं । सुख सुग्रीवासी स्वानंदें ॥ २३ ॥
जें वालीचें निर्दळण । तेंचि सुग्रीवा मित्रत्व पूर्ण ।
तेणें तूं पावशील कल्याण । सत्य वचन श्रीरामा ॥ २४ ॥
बंधुबंधुंमाजी वैर । पडावया मुख्य स्त्री साचार ।
स्त्रीसंग मुख्य दुर्धर । दुःखी नर स्त्रीसंगें ॥ १५ ॥
सुग्रीव मित्राचें महिमान । पावसील सीतारत्‍न ।
किर्ति प्रकटेल अति पावन सत्य्वचन श्रीरामा ॥ २६ ॥
ऐसें कबंधें सांगोनी । स्वये श्रीरामासी वंदोनी ।
आल्हादें विमानीं बैसोनी । उर्ध्वगमनीं तो गेला ॥ २७ ॥
एकाजनार्दना शरण । जालें कबंधोद्धरण ।
पुढें श्रीरामलक्ष्मण । पंपाप्रयाण स्वयें करिती ॥ २८ ॥
स्वस्ति श्रीभावार्थरामायणे अरण्यकांडे एकाकारटीकायां
कबंधोद्धरणं नाम द्वाविंशतिमोऽध्यायः ॥ २२ ॥
॥ ओव्या १२८ ॥ श्लोक ३७ ॥ एवं १६५ ॥
