अध्याय 11
त्रिशिरा व खर राक्षसांचा वध
॥ श्रीसद्गुरुरामचंद्राय नमः ॥
दूषणाच्या वधानंतर खर व त्रिशिरा हे पुढे येतात; त्यांच्या वल्गना :
श्रीरामें मारिल्या सैन्य धुरा । तेणें दुर्धर कोप आला खरा ।
त्यासी पुसोनियां त्रिशिरा । श्रीरामचंद्रावरी आला ॥ १ ॥
खर म्हणे त्रिशिर्यासी । रणीं मर्दिलें दूषणासी ।
म्हणोनि भिवो नको रामासी । तुझे पाठीसीं मी आहें ॥ २ ॥
मनुष्य खाजें राक्षसांसी ।त्याचें भय काय आम्हांसी ।
काटें देखोनि फणसासी । खाणारासी भय नाहीं ॥ ३ ॥
चिरोनि फणसाचे कांटे । काढोनि अमृताचे सांठे ।
मग सेविती घटघटें । युद्धसंकटें तेंवि श्रीराम ॥ ४ ॥
श्रीराम बाणकटकेंसीं । अति दुर्धर राक्षसांसी ।
तो गोड भखितां आम्हांसी । रणीं रामासी निर्दाळीं ॥ ५ ॥
ऐकोनि खराचें वचन । दुसरा खर भुंके जाण ।
तैसा त्रिशिरा आपण । की गर्जन तिहीं मुखीं ॥ ६ ॥
वेंगीं बैसोनियां रथा । राहें साहें म्हणे रघुनाथा ।
धनुष्य मर्दोनियां हाता । होय वर्षता बहु बाण ॥ ७ ॥
ततः प्रहृष्टस्त्रिशिराश्चापमुद्यम्य वीर्यवान् ।
गच्छ युद्ध्येत्यनुज्ञातो राघवाभिमुखो ययौ ॥१॥
त्या दोघांची गर्वोक्ती, श्रीरामांचे प्रत्युत्तर :
खरासी म्हणे त्रिशिरा । कोण पाडू रणीं रघुवीरा ।
बाणीं खिळोनि करीन पुरा । शस्त्रसंभारा तूं पाहें ॥ ८ ॥
मग त्रिशिरा म्हणे श्रीरघुनाथा । वधोनि राक्षसां बहूता ।
पळों नको गा मागुता । तुज मी आतां वधीन ॥ ९ ॥
लहाना मत्स्या मत्स्यु आकळी । तेंवी राक्षसां केली त्वां होळी ।
त्या तुज मी सगळेंचि गिळीं । रामा तुज मी गिळूं आलों ॥ १० ॥
श्रीराम म्हणे त्रिशिराप्रती । खराश्वयोगें जन्मप्राप्ती ।
तो तूं खराचा सांगाती । वेसरउत्पत्ती भारवाही ॥ ११ ॥
तूं भारवाही वेसर खरा । वाहसी त्रिशिरांच्या भारा ।
तिहीं मुखीं जल्पसीं सैरा । नाहीं विचारा एक मुख ॥ १२ ॥
त्रिजात त्रिशिरांचा तूं राक्षस देख । त्रिमुखा युद्धीं नव्हे एक मुख ।
पळोनि जासी खराभिमुख । वल्गना भुंकभुंकसी ॥ १३ ॥
ऐकोनि श्रीरामाचें वचन । त्रिशिरा वर्षे अमित बाण ।
आच्छादोनि श्रीरघुनंदन । बाणीं गगन व्यापिलें ॥ १४ ॥
देखोनि श्रीराम बाणीं आच्छन्न । राक्षसांचें शेष सैन्य ।
अवघें परतलें गर्जोन । रघुनंदन निर्दळिला ॥ १५ ॥
श्रीरामबाणांनी रथ, घोडे व सारथी यांचा नाश झाल्यावर त्रिशिरा विरथी होऊन लढतो :
त्रिशिरा तूं योद्धा भला भला । रणीं श्रीराम निवटिला ।
राक्षसीं गजबजु पैं केला । तेणें क्षोभला श्रीराम ॥ १६ ॥
श्रीरामें विंधितांचि जाणा । बाण आदळती बाणां ।
भाळीं वाजती खणखणा । ठिणग्या गगना न माती ॥ १७ ॥
श्रीरामबाणांचा कडकडाट । राक्षसबाणांचा अति नेट ।
घायीं उठला हव्यवाट । दोघे सुभट महायोद्धे ॥ १८ ॥
गरुड नखें सर्प चिरी । तेंवी श्रीराम बाणें बाण विदारी ।
तोडोनियां भूमीवरी । भुजंगाकारीं पसरिले ॥ १९ ॥
राक्षसांचे बाणजाळ । वायु तोडी जेंवी आभाळ ।
तेंवी श्रीरामें तोडिलें सकळ । त्रिशिरा प्रबळ कोपळा ॥ २० ॥
त्रिशिरा ती बाणीं रघुनाथा । लागवेगीं विंधिलें माथां ।
तेणें श्रीरामा नव्हेचि व्याथा । म्हणे गंधाक्षता मज केली ॥ २१ ॥
तीं बाणांची मऊ मवाळी । रणीं अर्पिली पुष्पांजळी ।
तुज पूजीन बाणजाळीं । श्रीराम महाबळी क्षोभला ॥ २२ ॥
तुझे म्यां साहिले तीन बान । माझे तूं साहें शर दारुण ।
ऐसें बोलोनि श्रीरघुनंदन । चौदा बाण सोडिले ॥ २३ ॥
चौदा विद्यांची अति गती । तैसी बाणांची निजशक्ती ।
निवरणाची न चले युक्ती । धनुष्य हातींचें छेदिलें ॥ २४ ॥
कार्तिकस्वामीच्या वराने प्राप्त झालेली शक्ती हातात घेतोः
चहूं बाणीं चारी वारु । एकें सारथियासी मारु ।
एकें ध्वज तोडिला सत्वरु । एकें रहंवरु छेदिला ॥ २५ ॥
विरथ त्रिशिरा आणिला भुयीं । श्रीरामावर धांवला पायीं ।
त्यासी सामर्थ्य न चले कांही । निर्वाण पाहीं मांडलें ॥ २६ ॥
कुमारवरदाचे निजप्राप्तीं । त्रिशिर्यापासीं निर्वाणशक्ती ।
ते तंव सज्जूनियां हातीं । श्रीरामप्रति धांविन्नला ॥ २७ ॥
त्यामुळे सर्वजण सचिंत :
कुमारशक्ति त्रिशिर्याहातीं । देखोनि सुरवर कांपती ।
भूतळीं ऋषीश्वर धांवती । केंवी रघुपति वांचेल ॥ २८ ॥
कुमारशक्तिमाराभेणें । इंद्र चळीं कांपे आपण ।
धाकें कांपती रुद्रगण । यम वरुण कांपती ॥ २९ ॥
धाकें कांपती सुरासुर । धाकें कांपती यक्ष किन्नर ।
शक्ति अतिशयेसीं दुर्धर । केंवी श्रीरघुवीर साहेल ॥ ३० ॥
शस्त्र दुर्धर त्रिजगती । केंवी श्रीरघुवीर साहेल ॥ ३० ॥
शस्त्र दुर्धर त्रिजगतीं । त्रिशिरा क्षोभोनियां चित्तीं ।
श्रीरामाच्या निजघातीं । सक्रोध शक्तीं मोकलिली ॥ ३१ ॥
त्रिशिर्याने सोडलेली शक्ती श्रीरामांना वंदन करुन त्यांच्याच भात्यात जाते :
सर्वशक्तींची श्रीराम शक्ती । त्यावरी न चले शक्तीची गती ।
शक्तीनें वंदोनि श्रीराममूर्ती । चरणीं विश्रांति पावली ॥ ३२ ॥
शस्त्रदेवता म्हणे आपण । होतां श्रीराम दर्शन ।
माझें झालें बंदीमोचन । काळें वदन त्रिशिर्याचें ॥ ३३ ॥
करावया राक्षसघात । शक्ति रिघाली श्रीरामभात्यांत ।
देखोनि त्रिशिर्यासी चिंता अद्भुत । विपरीत अवस्था ओढवली ॥ ३४ ॥
माझी जे कां निजशक्ती । ते वश्य झाली श्रीरामाप्रती ।
आतां आमुची खुंटली गती । राक्षसशांति श्रीरामें ॥ ३५ ॥
श्रीरामांच्या सुवर्णपखी बाणाने त्रिशिराचा गोंधळ व त्यातच त्याचा अंत :
रणीं मारणें का मारणें । हा निश्चयो करोनि तेणें ।
खर्ग तुळोनि तळपणें । हाकी सत्राणें श्रीरामा ॥ ३६ ॥
श्रीरामें सोडिला त्रिधरा । तेणें तोडिल्या खर्गधारा ।
त्रिशिर्यासी लागला पिसारा । तेणें अंबरा उडविला ॥ ३७ ॥
पिसार्याचे प्रबळ बळ । रविचंद्रादि ऋषिमंडळ ।
दाखविलें धुव्रमंडळ । रणकल्लोळ श्रीराम ॥ ३८ ॥
घायेंवीण आली भोंवंडी । तळीं पडली मुरकुंडी ।
रुधिर वाहे नाकी तोंडी । बाणार्धखंडीं दंडिला ॥ ३९ ॥
त्रिशिरा सावध होवोनि पाहे । अंग प्रत्यंगी न देखे घाये ।
म्हणे मजला जालें काये । मिथ्या भय रामाचें ॥ ४० ॥
जाला सर्वांगीं सावध । शस्त्रास्त्रीं सन्नद्ध ।
करावया श्रीरामाचा वध । अति सक्रोध चालिला ॥ ४१ ॥
जेंवी पतंग दीपासीं । मागें सरणें नाहीं त्यासी ।
तेंवी गिळावया श्रीरामासी । अति क्रोधेसी निघाला ॥ ४२ ॥
हाक देखोनिया तवकें । पसरोनियां तिन्हीं मुखें ।
आला श्रीरामासन्मुखें । जेंवी अतंक प्रळयांतीं ॥ ४३ ॥
श्रीराम गिळावया एकसरें । काम क्रोध लोभ दरें ।
मुखें पसरिलीं तदाकारें । अति दुर्धरें समसमितें ॥ ४४ ॥
नातरी गिळावया निर्गुण । जेंवी खवळती तिन्ही गुण ।
तैशीं तिन्हीं मुखें जाण । श्रीरामनिधान गिळावय ॥ ४५ ॥
ऐसें देखोनि त्रिशिरा । हासे आलें श्रीरघुवीरा ।
धनुष्यीं सज्जोनियां शरा । निजनिर्धारा उद्यत ॥ ४६ ॥
तीन बाण घेवोनि हातां । त्रिशिरा विंधिलासे माथां ।
तो म्हणे हे पुष्पाक्षता । बाणीं रघुनाथा बळ नाहीं ॥ ४७ ॥
बाण रुतले फुलां ऐसे । त्रिशिरा खदखदा हांसे ।
श्रीरामबाणीं बळचि नसे । अति आवेशें नाचत ॥ ४८ ॥
हांसोनि उपडितां बाण । तंव ते अतिशयेंसी कठिण ।
सरली त्रिशिर्याची आंगवण । माथींचे बाण नुपडती ॥ ४९ ॥
जंव जंव बाण उपडीत जाये । तंव तंव घायें घुसती पाहें ।
तरी तें विपरीत जालें आहे । म्हणे म्यां काय करावें ॥ ५० ॥
पहिले बाण फुलाऐसे । त्रिशिरा खदखदां हांसे ।
श्रीरामबाणां बळचि नसे । अति आवेशें नाचत ॥ ५१ ॥
पहिले बाण अहाचगती । आणि उपडूं जातां खडतरती ।
श्रीरामबाणांची हे ख्याती । जीवघाती श्रीराम ॥ ५२ ॥
बाण उपडितां दारुण । भेणें पळाली आंगवण ।
सपिच्छ बुडाले संपूर्ण । भेदले पूर्ण ब्रह्मांडीं ॥ ५३ ॥
लागतां वज्राचा पैं घात । उलथोनि पडे जेंवी पर्वत ।
तेंवी त्रिशिरा रणांआंत । पाडी रघुनाथ निजबाणीं ॥ ५४ ॥
त्रिशिरा पडतांचि भूतळीं । निधा उठिला पाताळीं ।
बैसलीं दिग्गजांचीं टाळीं । राक्षसदळीं थरकांप ॥ ५५ ॥
श्रीराम आला जीवघाती । एकापुढें एक पळती ।
बाणीं लाविली ख्याती । प्रळयप्राप्ती राक्षसां ॥ ५६ ॥
चौदा सहस्त्र राक्षससैन्य । उरलें शतेक किंचिन्न्यून ।
श्रीरामाबाणांच्या माराभेण । पलायमान सकंप ॥ ५७ ॥
हतशेषास्तथा भग्ना राक्षसाः खरसंश्रयाः ।
तान्खरो द्रवतो दृष्ट्वा निवार्य च ततः स्वयम् ॥२॥
श्रीरामें राक्षसां केला नाश । सैन्य निर्दाळिलें निःशेष ।
उरले तिही घेतला त्रास । दशदिशा पळताती ॥ ५८ ॥
एक सांगती एकासी । कोण निवारी श्रीरामबाणांसी ।
तरी ठाकोनि जावें खरापाशीं । तो आम्हांसी रक्षील ॥ ५९ ॥
खर राक्षस व श्रीरामांचा रणसंग्राम :
धाकें पळती निशाचर । देखोनि परतलासे खर ।
सैन्या देऊनि नाभीकर । श्रीरामासमोर तो आला ॥ ६० ॥
श्रीराम देखतांचि दृष्टीं । खरासी कांप सुटला पोटीं ।
दूषण मारिला जगजेठी । त्रिशिरा हठी निर्दळीला ॥ ६१ ॥
एकला पायउतारा रघुवीर । धुरा मारिल्या थोर थोर ।
सेना मारिली चौदा सहस्त्र । श्रीराम दुर्धर धनुर्वाडा ॥ ६ ॥
निधडां होय योद्धा श्रीरघुनाथ । युद्ध करितां अति अदभुत ।
म्हणोनि खरें पेलिला रथ । धनुष्य हस्तें सज्ज्जोनि ॥ ६३ ॥
धीरा वीरा राहें साहें । बळ तुझें मजसी काये ।
माझें लागलिया घाये । कोण माय राखेल ॥ ६४ ॥
अवचटें लागोनियां बाण । मारिला त्रिशिरा आणि दूषण ।
माझे सन्मुख साहसी बाण । तैं आंगवण मी मानीं ॥ ६५ ॥
रणीं समोर जाल्या खर । अंतकासी न धरवे धीर ।
म्यां मर्दिले सुरासुर । तूं रघुवीर तो किती ॥ ६६ ॥
माझें सुटल्या शरसंधान । कोदंडा खंडीन सबाण ।
तुझा घेईन मी प्राण । रणांगण पाहें माझें ॥ ६७ ॥
तंव हासोनि म्हणे श्रीरामचंद । खराचा पराक्रम थोर ।
मी जाणतों समग्र । ऐक साचार महावीरा ॥ ६८ ॥
संवदणीं तिमिले रजकहस्तीं । जगाचीं मळें खर वाहती ।
नातरी कुलाल वाहे माती । हे मुख्य ख्याती खराची ॥ ६९ ॥
काळे कोळसे वाहती खाती । कुलालपल्ल्यां लगडा वाहती ।
जगाचे उकिरडे घोळीती । हे एक ख्याती खराची ॥ ७० ॥
खर पालणिती वोड । त्यावरी वाहती स्वेच्छा दगड ।
पाठीं खटीं सोललें बूड । थोर सुरवाड माशांचें ॥ ७१ ॥
खरी देखोनियां दुरी । खर भुकें दीर्घस्वरीं ।
लाथा हाणिती उरावरी । तें सुख भारी खरासी ॥ ७२ ॥
मुख्य खराचें भूषण । थोर करी नित्य लोळण ।
जगाची विष्ठा प्रियभोजन । हे महिमान खराचें ॥ ७३ ॥
ऐसी खराची प्रतिष्ठा । प्रिय भोजन जगाची विष्ठा ।
मरमर दुःशीळा पापिष्ठा । ऋषिवरिष्ठां मारिलें ॥ ७४ ॥
त्यांचा घेवोनि सूड कैवाडें । बाणीं फोडिन चांभाडें ।
तूं पळसील कोणीकडे । बाणांपुढे पैं माझ्या ॥ ७५ ॥
खरासी लागतां गोमासी । तडफडित पळे चौंपासीं ।
माझे बाण लागतां सपिच्छी । तूं पळसी खरु जैसा ॥ ७६ ॥
ऐसें ऐकोनि श्रीरामाचें वचन । खर जाला कोपायमान ।
धनुष्यीं वाहोनियां गुण । अमित बाण वर्षला ॥ ७७ ॥
खर वर्षला बहुत बाण । दिशां विदिशां शर संपूर्ण ।
तें देखोनि क्षोभला रघुनंदन । चाप सज्जोन चालिला ॥ ७८ ॥
जेंवी गजावरी केसरी । तेंवी श्रीराम राक्षसांवरी ।
प्रळयांबुद धारावर्षभारीं । तेवी शरधारीं वर्षत ॥ ७९ ॥
बाण वर्षतां श्रीरघुवीरा । बाणपिसारें सुटला वारा ।
तेणें चळकांप निशाचरां । बाणीं भेदरा लाविला ॥ ८० ॥
बाणीं रणीं खिळिला वारा । बाणीं खिळिली मुख्य धुरा ।
रणीं उठिला धुळोरा । बाणें अंबरा व्यापिलें ॥ ८१ ॥
खररामबाणीं खणखणाट । घायीं उठिला हव्यावाटे ।
तेणें बाणपिसारा पेटे । धूम्रांकित खरनेत्र ॥ ८२ ॥
बाणीं कोंद भूतळ । बाणीं कोंदलें नभोमंडळ ।
श्रीरामाचें बाणजाळ । रविमंडळ झांकिलें ॥ ८३ ॥
बाणीं कोंदलें आकाश । तिळभरी नाहीं अवकाश ।
बाणीं राक्षसां लाविला त्रास । कासाविस खर तेणें ॥ ८४ ॥
रणीं पडली आंधारी । श्रीरामाच्या प्रभेंकरी ।
युद्ध कीजे दोघीं वीरीं । महामारीं पेटले ॥ ८५ ॥
ततोऽस्य सशरं चापं मुष्टिदेशे महाबलः ।
खरश्चिच्छेद रामस्थ दर्शयन्पाणिलाघवम् ॥ ३ ॥
खराने सोडलेल्या वरदबाणांची निष्फळता :
खर कोपोनि निर्वाण । सोडिताहे वरद बाण ।
श्रीराम तुझा घेईन प्राण । हस्तविंदान पाहें माझें ॥ ८६ ॥
ऐसें बोलोनि महाहठी । बाणवरदाचिया निजनेटीं ।
श्रीरामधनुष्य छेदिलें मुष्टीं । पाडिलें सृष्टीं लघुहस्तें ॥ ८७ ॥
निजनिर्वाणाचे पूर्ण । सवेंच घेवोनि सात बाण ।
श्रीरामहृदय लक्षोन । वेगीं गर्जोन विंधिले ॥ ८८ ॥
श्रीरामकवच अभेद्य पूर्ण । अभेद्यकवचीं न रुते बाण ।
वरदें केलें निजनिर्वाण । सावधान अवधारा ॥ ८९ ॥
रामकवचबंधनाचा खराने केलेला छेद :
कवच न भेदे बाणांसी । वरदशक्तीची क्रिया कैसी ।
छेदोनि बंध बिरड्यासी । कवच भूमीसीं पाडिलें ॥ ९० ॥
चाप कवच छेदितां देख । कांपिन्नले तिन्ही लोक ।
गगनीं देवांसी असुख । परम दुःख इंद्रासी ॥ ९१ ॥
कवच पडतांचि धरणीं । अभ्रांमधून निघे तरणी ।
तैसा श्रीराम शोभे रणीं । गिरा गर्जोनी बोलत ॥ ९२ ॥
खराचा मुकुट पाडून त्याला बाणांनी घायाळ :
वरद बाण तुझे समस्त । क्रोधें सांडोनि केले व्यर्थ ।
तुझा संपला पुरुषार्थ । आंत घात करीन तुझा ॥ ९३ ॥
मग जो चाप अगस्तिदत्त । सज्जोनियां श्रीरघुनाथ ।
रणीं चालिला गर्जत । शरसंपात सूटला ॥ ९४ ॥
खराचे बाण प्रबळ । श्रीरामें निवटिले सकळ ।
जेंवी गुड पाडी कृषीवल । तेंवी बाणजाळ छेदिलें ॥ ९५ ॥
हेमपत्री बाण सबीज । सोडोनि खर केला निर्बुज ।
रथीं छेदोनियां ध्वज । रणीं रघुराज क्षोभला ॥ ९६ ॥
जैसा स्वर्गभोगच्युत । पुण्यक्षयें होय पतित ।
तैसा ध्वज लखलखित । पताकायुक्त पाडिला ॥ ९७ ॥
बाण सोडोनि वरिष्ठ । पाडिला शिरींचा मुकुट ।
धनुष्य छदिलें उद्भट । रणसंकट खरासी ॥ ९८ ॥
तं चतुर्भिः खरः क्रुद्धो रामं गात्रेषु मार्गणैः ।
विव्याध हृदि मर्मज्ञो मातंगमिव तोयदैः ॥ ४ ॥
खराने सोडलेली शक्तीही श्रीरामांच्या भात्यांत प्रविष्ट झाली :
खरे देखोनि रणसंकट । श्रीराम वधीन मी वरिष्ठ ।
शक्तिवरदाचे बाणीं श्रेष्ठ । वधावया दुष्ट चालिला ॥ ९९ ॥
चाप सज्जोनि आकर्ण । शक्तिवरदाचे निर्वाणबाण ।
घायें घेती परांचें प्राण । अति दारुण अनिवार ॥ १०० ॥
तेचि बाण घेवोनि चारी । शक्ती आवाहूनि बीजमंत्रीं ।
खरें मोकलिले श्रीरामावरी । सतजधारी धगधगित ॥ १ ॥
भूतळीं गजबजले ऋषीश्वर । स्वर्गी कांपती सुरवर ।
शक्तिवरद अति दुर्धर । श्रीरामचंद्र केंवी वांचे ॥ २ ॥
बाण सुटतां कडाडी । पडली सुरवरांसी झांपडी ।
दुर्धर तेजाची प्रौढी । बापुडीं मूर्च्छित ॥ ३ ॥
बाण लागतां हृदयावरी । शस्त्रदेवता श्रीरामोदरीं।
तिणे बाण धरितां चारी । श्रीरामतूणीरीं रिघाले ॥ ४ ॥
खर म्हणे झालें विपरीत । वरदशक्ति श्रीरामा भजत ।
तितें मांडिला आमचा घात । श्रीरघुनाथ नाटोपे ॥ ५ ॥
श्रीरामाची अगाध थोरी । बाण निवारिले वरद चारी ।
जयजयकार ऋषीश्वरीं । केला सुरवरीं महानाद ॥ ६ ॥
श्रीरामांनी निर्वाणीचे बाण खरावर सोडले :
बाण निवारिले चारी । श्रीराम कोपलासे भारी ।
तीन बाण खरावरी । महामारीं मोकलिले ॥ ६ ॥
श्रीरामबाण देखोनि दृष्टीं । निवारणीं चिंता पोटीं ।
तंव एकें धनुष्य छेदोनि मुष्टीं । पाडिलें सृष्टी दुखंड ॥ ८ ॥
ध्वज छेदिला बाणें एकें । आंख छेदी एकें तवकें ।
दों बाणीं छेदिली दोन्ही चाकें । त्रिवेणुं आणिकें छेदिले ॥ ९ ॥
चहूं बाणीं चारी वारु । तीन बानीं छेदिला रहंवरुं ।
एकें बाणें विधिला खरु । रुधिरोग्दारु प्रवाहे ॥ ११० ॥
हत वारु हत सारथी । खर रणीं केला विरथी ।
मग गदा घेवोनि हातीं । श्रीरामाप्रति धांविन्नला ॥ ११ ॥
गदा घेवोनियां हातीं । म्हणे घायें मारीन श्रीरघुपती ।
सरक थरक दावई दिप्ती । गती विगती तळपत ॥ १२ ॥
खराचा धिक्कार :
हतरथ हतसारथी । नष्टलासी सैन्यसंपत्ती ।
श्रीराम म्हणतूं निर्लज्ज चितीं । कासया गदागती दाविसी ॥ १३ ॥
तुजपासोनि गेली शक्ती । वृथा वल्गसी गदाहस्ती ।
गदेसहित पाडीन क्षितीं । तूं पापमूर्ति पापात्मा ॥ १४ ॥
ऋषी मारिले श्रेष्ठ श्रेष्ठ । तापस भक्षिले वरिष्ठ ।
त्याचें फळ भोगिसी स्पष्ट । बाणीं यथेष्ट दंडीन ॥ १५ ॥
ब्राह्मण भक्षिले बहुत । ब्रह्महत्येचा दोष अदभुत ।
बाणधारीं प्रायश्चित । मी निश्चित तुज देईन ॥ १६ ॥
दंडकारण्यीं तू कंटक । बाणीं छेदीन आवश्यक ।
वना करीन निष्कंटक । ऋषी निःशंक विचरावया ॥ १७ ॥
निर्नासिक देखतां दृष्टीं । तेथें यशाची कायसी गोष्टी ।
ससैन्य धूर मरे शेवटीं । भेतल्या नकटी फळ ऐसें ॥ १८ ॥
ते नकटी तुम्हांसांगातें । तुम्हांसी यश कैचें येथे ।
नकातियें निर्दळिलें निश्चितें । हे करातें लक्षेना ॥ १९ ॥
नांवे खर रुपें खर । शस्त्रभार वाहे खर ।
न कळे बुद्धीचा विचार । ऐसा मूर्ख थोर तूं होसी ॥ १२० ॥
गदेचा श्रीरामांवर हल्ला, मातंग अस्त्राचा प्रयोग :
वर्मभेदी श्रीरामवचन । खर दुर्धर कोपायमान ।
भूमीस हात पाय घंसोन । गदा घेवोनि धांवला ॥ २१ ॥
किती जल्पसी सैरावैरा । बोलों नको श्रीरामचंद्रा ।
बहु बडबड न साजे वीरा । रणनिर्धारा पाहें पां ॥ २२ ॥
राहें साहें श्रीरघुवीरा । तुवां मरिल्या बहुत धुरा ।
तुझ्या घेवोनियां रुधिरा । मारिल्या धूरा तर्पीन ॥ २३ ॥
तुझिया रुधिराचें तर्पणें । तृप्त होतील राक्षसगण ।
गदाघायें घेईन प्राण । सत्य संपूर्ण पण माझा ॥ २४ ॥
सावध पाहें श्रीरामचंद्रा । एकेंचि घाये करोन पुरा ।
दांत खातसे करकरां । गदा गरगरां भोवंडी ॥ २५ ॥
धुम्र निघे नेत्रद्वारा । रागें कांपत थरथरां ।
डासों धांवे श्रीरामचंद्रा । कंठींच्या रुधिरा प्राशावया ॥ २६ ॥
तुझे नळीचें करीन रक्तपान । तेव्हां मी संतृप्त होईन ।
वटारिले दोनी नयन । श्रीरघुनंदन देखोनी ॥ २७ ॥
निःशेष मारावया रघुवीरा । आव्हानिलें मातंगशस्त्रा ।
बीजें जपोनि घातकमंत्रा । शस्त्रीं अस्त्रा योजिलें ॥ २८ ॥
ऐसें साधोनि निर्वाण । तेणें उन्मूळत वृक्ष तृण ।
पृथ्वी होय कंपायमान । मूर्च्छापन्न पशुपक्षी ॥ २९ ॥
सा क्षिप्ता बहुवेगेन प्रदीप्ता महती गदा ।
भस्म वृक्षांश्च गुल्मांश्च कृत्वागात्तत्वमीपतः ॥५॥
गदा खराची तेजें दारुण । भस्मभूत केले तृण ।
गुल्म पर्वत कंपायमान । वृक्ष उन्मळोन पडताती ॥ १३० ॥
गदा उसळतां अंबरा । विमानीं पळणी सुरवरां ।
चळकांप रविनक्षत्रां । अस्त्रमंत्राचेनि धाकें ॥ ३१ ॥
मातंगशास्त्राचे श्रीरामांनी रुद्रमंत्राने केलेले निवारण :
अस्त्र दुर्धर देखोन । श्रीराम नित्य सावधान ।
अघोर रुद्रमंत्र जपोन । बाण दारुण सोडिले ॥ ३२ ॥
बाण देखोनि दारुण । अस्त्रमातंगी आली शरण ।
माझा बांचवावा प्राण । श्रीरामचरण तिये धरिले ॥ ३३ ॥
बाण लागतां उद्भट । गदा जाली शतकूट ।
घायें दुमदुमिलें वैकुंठ । करोनि पीठ पाडिली ॥ ३४ ॥
खर जाला रणोन्मत्त । निर्वाणगदा जाली व्यर्थ ।
चिंता विसरले चित्त । श्रीरघुनाथ देखोनी ॥ ३५ ॥
बाणें गदेचा जाला निःपात । अशेष सैन्या केला घात ।
शस्त्र सामोग्री करोनि व्यर्थ । श्रीरामभात्यांत बाण आला ॥ ३६ ॥
एकला खर उरला रणीं । श्रीरामें जर्जर केला बाणीं ।
परी खर बाणांतें न गणी । श्रीराम लक्षोनी लोतला ॥ ३७ ॥
सगळा राम मी खाय घोंटी । हेचि धरोनियां पोटीं ।
धांविन्नला महाहट्टी । निर्वाणदृष्टी लक्षोनी ॥ ३८ ॥
रणे प्रहरणस्यार्थे सर्वतो ह्यवलोकयन् ।
स ददर्श महाशालमविदूरे निशाचरः ॥ ६ ॥
स तमुत्पाटयामास संदष्टदशनच्छदम् ।
राममुद्दिश्य चिक्षेप हतस्त्वमिति चाव्रवीत् ॥ ७ ॥
निःशस्त्र होताच खराने वृक्षप्रहार केला, त्याचा बाणाने संहार :
श्रीरामें छेदिली शस्त्रसामोग्री । हातेर न दिसे चौफेरीं ।
विशाल वृक्ष उपडोनि करीं । श्रीरामावरी धांविन्नला ॥ ३९ ॥
येणें वृक्षाचेनि घातें । श्रीरामा मारिले जाण म्यां तूंतें ।
ऐसा गर्जोनि अत्यदभुतें । गीं वृक्षातें सोडिलें ॥ १४० ॥
वृक्ष देखोनि प्रचंड । श्रीरामें बाण सोडिला वितंड ।
दुखंड तिखंड नवखंड । करोनि शतखंड पाडिला ॥ ४१ ॥
वृक्ष निवटोनि दुर्धर । अंगप्रत्यंगीं खोंचला खर ।
वाहत रुधिराचे पूर । रणीं रघुवीर क्षोभला ॥ ४२ ॥
अंतकशस्त्राचा प्रयोग करुन खराचा शिरच्छेद :
रणीं निर्दळावया खर । वाणीं योजिलें अंतकशस्त्र ।
प्रळयरुद्र महामंत्र । जपोनि शस्त्र सोडिलें ॥ ४३ ॥
देहबुद्धीस मुकला खर । झुंजण्या पळण्या पडे विसर ।
धरणें मारणें धैर्यनिर्धार । हाही विचार विसरला ॥ ४४ ॥
जेवी कां ज्ञाता नित्यात्मसिद्धी । निश्चयें राहे रामपदीं ।
तेंवीं श्रीराम देखतां त्रिशुद्धी । रणसमाधी खरासी ॥ ४५ ॥
निरसोनि तत्वांचा विकार । समाधि पावे मुनिश्वर ।
तेंवी लक्षितां श्रीरामचंद्र । निर्विकार खर जाला ॥ ४६ ॥
येवोनि श्रीरामाचा बाण । माझा घेईल निजप्राण ।
हेही नाहीं आठवण । श्रीरामा रणसुखकारी ॥ ४७ ॥
श्रीरामबाण अति दुर्धर । खराचें उडविलें शिर ।
रणीं पाडिला महावीर । धन्य रघुवीर खर म्हणे ॥ ४८ ॥
खराने केलेले श्रीरामस्तोत्र :
देहापासोनी सुतल्या देख । स्तुति वदे खराचें मुख ।
श्रीरामें छेदोनि द्वंद्वदुःख । दिधलें निजसुख शरघातें ॥ ४९ ॥
छेदोनियां जन्ममरणदुःख । छेदोनियां तहान भूक ।
छेदोनि जीवींची धुकधुक । दिधलें निजसुख शरघातें ॥ १५० ॥
छेदोनियां ज्ञानाज्ञान । सुखसंपन्न शरघात ॥ ५१ ॥
श्रीरामबाणाचा प्रताप । छेदिलें माझें पुण्यपाप ।
छेदोनियां संकल्पविकल्प । केलें सुखरुप शरघातें ॥ ५२ ॥
श्रीरामाचा सतेज बाण । छेदिलें स्थूळ लिंग कारण ।
छेदोनियां मीतूंपण । सुखसंपन्न शरघातें ॥ ५३ ॥
छेदोनि माझा राक्षसविधी । छेदोनि माझी आधिव्याधी ।
छेदोनि माझी देहबुद्धी । श्रीरामें त्रिशुद्धी सुखी केलें ॥ ५४ ॥
श्रीराम रणयोद्धा निकरेंसीं । परी तो सुखरुप घायेंसी ।
ऐसें वदोनिया स्तुतीसी । पायांपासी शिर आलें ॥ ५५ ॥
खराला उत्तम गतीची प्राप्ती :
जे गति नव्हे तापसांसी । जे गति नव्हे योगिसंन्याशांसी ।
ते गती दीधली खरासी । घायासरसीं श्रीरामें ॥ ५६ ॥
जे गति न लभे योगयोगीं । जे गति न लभे सर्वत्यागीं ।
ते गति दिधली खरालागीं । रणरंगीं श्रीरामें ॥ ५७ ॥
जे गति न लभे वेदविधी । जे गति न लभे शास्त्रसिद्धी ।
ते गति दीधली बाणवेधीं । घाये त्रिशुद्धी खरासी ॥ ५८ ॥
जे गति न लभे कर्म करितां । जे गति न लभे ध्यान धरितां ।
ते गति आली खराच्या हाता । बाणाग्रता श्रीरामें ॥ ५६ ॥
जो जो श्रीरामदृष्टीं रणीं पडे । तो तो सायुज्यासी चढे ।
राक्षसांचे भाग्य चोखडें । रणीं रोकडें सायुज्य ॥ १६० ॥
खराचे शौर्याची प्रशंसा :
सुरनरां खर दुर्धर । खरासी शंके दशशिर ।
तो श्रीरामें रणीं हाणिला खर । जयजयकार द्विजदेवां ॥ ६१ ॥
युद्ध पाहून चकित झालेल्या सुरनरांना आनंद व श्रीरामांची स्तुती :
युद्ध पहावया सुरवरीं । गगनीं विमानांच्या हारी ।
वर्षती सुमनांच्या संभारीं । जयजयकारीं गर्जती ॥ ६२ ॥
युद्ध पाहों आला ब्रह्मदेव । युद्ध पाहों आला सदाशिव ।
जयजयकार करिती सर्व । रणीं श्रीराघव निजविजयी ॥ ६३ ॥
गगनीं वाजे सिद्धांची टाळी । जयजयकार ऋषींचा भूतळीं ।
श्रीरामें मर्दिलें राक्षस बळी । भूमंडळीं आल्हाद ॥ ६४ ॥
श्रीरामप्रतापाचें पूर्ण । स्वर्गी लागलें निशाण ।
हरिखे नाचती सुरगण । श्रीराम रावण निर्दाळील ॥ ६५ ॥
लक्ष्मण-सीतेचे अभिवादन :
श्रीरामाचें युद्ध देखोन । श्रीरामसेज उतरुन ।
सीतासौमित्र योवोन । लोटांगणें श्रीरामा ॥ ६६ ॥
हरिखाचें उल्हासता । सीता आलिंगीं श्रीरघुनाथा ।
श्रीरामें आश्वासोनि सीता । होय आलिंगिता सौमित्रा ॥ ६७ ॥
श्रीरामांचा ऋषींना नमस्कार, आशीर्वादमहिमा :
पाचारोनि ऋषिगण । श्रीराम घाली लोटांगण ।
राक्षसीं गांजिले ब्राह्मण । तें मी उत्तीर्ण पैं जालों ॥ ६८ ॥
राक्षयभयाते निवारीं । ते म्यां आज्ञा वंदोनि शिरी ।
तुमचिये कृपेकरीं । केली बोहरी राक्षसां ॥ ६९ ॥
तुमचिया कृपायुक्ती । मज जाली यशःप्राप्ती ।
राक्षस मारिले जाली कीर्ती । सत्संगतिनिजबळे ॥ १७० ॥
जयाचे पाठीसीं द्विजवर । देवोनि असती नाभीकार ।
एकला जिंके तो चराचर कृपा सधर द्विजांची ॥ ७१ ॥
समस्तसंतत्समवाप्तिहेतवः समुत्थितापत्कुलधूमकेतवः ।
अपारसंसारसमुद्रसेतवः पुनन्तु मां ब्राह्मणपादपांसवः ॥८॥
सद्गुण संपत्तीचें कारण । ब्राह्मणांचा चरणरेणुप्रमाण ।
परमापत्तिकुळनिर्दळण । द्विजचरणप्रसादें ॥ ७२ ॥
अपार भवसागराआतुं । द्विजपदरजसन्नद्ध सेतु ।
पडणें बुडणें नाहीं आवर्तु । सुखस्वार्थु द्विजचरणीं ॥ ७३ ॥
ब्राह्मणांचे चरणतीर्थी । गंगादि तीर्थें पवित्र होती ।
दास्य करिती चार्ही मुक्ती । सभाग्य भगती द्विजचरणीं ॥ ७४ ॥
त्या तुमची नित्ससंगती । भाग्यें मज जाली प्राप्ती ।
तेणें पावलों अगाध कीर्ती । वानूं किती द्विजमहिमा ॥ ७५ ॥
तुम्हांसी कांही द्यावें दान । ब्रह्मार्पण जन्मस्थान ।
करोनि स्वधर्मानुष्ठान । सुखसंपन्न असावें ॥ ७६ ॥
अरुणा वारुणा सरस्वती । ब्रह्मगिरी अष्टतीर्थी ।
करितां शंकों नका चित्तीं । आज्ञानुवर्ती मी तुमचा ॥ ७७ ॥
ऐसें बोलोनि श्रीरघुनंदन । पुढती घाली लोटांगण ।
सुखी जाहले ब्राह्मण । श्रीरामगुण वर्णिती ॥ ७८ ॥
ब्राह्मण-ऋषींकडून श्रीरामांचे अभिनंदन :
वानिती श्रीरामाची कीर्ती । वंदिती श्रीरामाची मूर्ती ।
श्रीरामगुण गीती । द्विज गर्जती श्रीरामनामें ॥ ७९ ॥
द्विजीं घेतलें जनस्थान । राक्षसपल्या पलायमान ।
हिरोनि घेतलें धनधान्य । वस्त्रभूषण ते हरिती ॥ १८० ॥
गंगातीरींचें ब्राह्मण । अतिशयेंसीं महाकठिण ।
आम्हांसी नागविती संपूर्ण । त्यांसी कोण निवारी ॥ ८१ ॥
पुरुषांची जातिव्यक्ती । श्रीरामें रणीं लाविली ख्याती ।
आम्हीं रांडातें द्विज नागविती । धाकें मुततीं सांगती शूर्पणखे ॥ ८२ ॥
राक्षसपत्न्या पैं विमानीं । त्यामाजी नकटी मुखरणी ।
भेडसावितां ब्राह्मणीं । जीव घेवोनि पळाल्या ॥ ८३ ॥
ऋषी राहिले जनस्थानी । श्रीराम राहिला स्वस्थानीं ।
एका शरण जनार्दनीं । रामायणीं सुखस्वादु ॥ ८४ ॥
रामायणीं भुक्ति मुक्ती । रामायणीं अगाध कीर्ती ।
रामायणीं ब्रह्मप्राप्ती । असे निष्ठत श्रवणार्थे ॥ ८५ ॥
एकाजनार्दना शरण । जीवां रमणीय रामायण ।
खरादिराक्षसमर्दन । श्रीरघुनंदन निजविजयी ॥ ८६ ॥
इति श्रीभावार्थरामायणेऽरण्यकांडे एकाकारटीकायां
खरमर्दनं नाम एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
॥ ओंव्या १८६ ॥ श्लोक ८ ॥ एवं १९४ ॥
