હિંદુ ધર્મના સોળ સંસ્કાર
પ્રથમ સંસ્કાર... સગર્ભાવસ્થા સંસ્કાર: આપણા શાસ્ત્રોમાં માન્ય સોળ વિધિઓમાં ગર્ભાવસ્થા પ્રથમ છે.... આ સંસ્કારને ગૃહસ્થ જીવનમાં પ્રવેશ્યા પછી પ્રથમ ફરજ તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી છે. ગ્રહ જીવનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય શ્રેષ્ઠ બાળજન્મ છે. જે માતા-પિતા એક સંપૂર્ણ બાળકની ઈચ્છા રાખે છે તેઓએ ગર્ભાવસ્થા પહેલા તેમના શરીર અને મનની શુદ્ધતા માટે આ વિધિ કરવી જોઈએ.
બીજા સંસ્કાર....... પુંસવન સંસ્કાર:
સગર્ભા બાળકના માનસિક વિકાસને ધ્યાનમાં રાખીને આ વિધિ ઉપયોગી માનવામાં આવે છે.... ગર્ભાવસ્થાના બીજા કે ત્રીજા મહિનામાં આ વિધિ કરવાનો નિયમ છે.
ત્રીજો સંસ્કાર...... સિમન્તોનયન વિધિઃ સિમન્તોનયનને સિમન્તોનયન અથવા સિમન્ટોન વિધિ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે... સિમન્તોનયન ધન્ય થવાનો ઇરાદો ધરાવે છે. ગર્ભપાત અટકાવવા સાથે, આ સંસ્કારનો મુખ્ય હેતુ ગર્ભવતી બાળક અને તેની માતાનું રક્ષણ કરવાનો છે. આ સંસ્કાર દ્વારા ગર્ભવતી મહિલાના મનને ખુશ રાખવાના ઉપાયો કરવામાં આવે છે.
ચોથો સંસ્કાર.... જાતિ કાર્ય સંસ્કાર:
જે બાળક આ કોસ્મિક વિશ્વના સીધા સંપર્કમાં આવે છે તેને યોગ્યતા, શક્તિ અને આયુષ્ય માટે સુવર્ણ વિભાગમાંથી મધ અને કુંવાર વૈદિક મંત્રોનો ઉચ્ચાર કરવામાં આવે છે. ઘીના બે ટીપાં અને મધનાં છ ટીપાં ભેગાં કરીને પિતા યજ્ઞ કરે છે, બાળકના બુદ્ધિશાળી, મજબૂત, સ્વસ્થ અને લાંબા આયુષ્ય માટે પ્રાર્થના કરે છે. આ પછી માતા બાળકને સ્તનપાન કરાવે છે........
પાંચમો સંસ્કાર... નામકરણ સંસ્કાર:
આ વિધિ જન્મના અગિયારમા દિવસે કરવામાં આવે છે..... આપણા ધર્માચાર્યોએ તેને જન્મના દસ દિવસ સુધી અચળ (સુતક) માન્યું છે. તેથી જ આ વિધિ અગિયારમા દિવસે કરવાનો નિયમ છે. સનાતન ધર્મમાં નામકરણ વિધિ વધુ મહત્વ ધરાવે છે. જ્યોતિષ શાસ્ત્ર નામના આધારે ભવિષ્યની રૂપરેખા દર્શાવે છે........
વોટ્સએપ 👇
https://chat.whatsapp.com/EqcWfwV4TY14EhaOyImSrn
છઠ્ઠો સંસ્કાર.... બહાર કાઢવાના સંસ્કાર:
દિવ્ય જગતમાંથી બાળકની તીવ્રતા વધે છે અને તે સર્જનથી સારી રીતે પરિચિત છે. નિકાલ એ બહાર નીકળવાનો ઈરાદો છે. આ ધાર્મિક વિધિમાં બાળકને સૂર્ય અને ચંદ્રનો પ્રકાશ બતાવવાનો નિયમ છે.
સાતમો સંસ્કાર... અન્નપ્રાશન સંસ્કાર: અન્નપ્રાશનનો સ્પષ્ટ અર્થ એવો થાય છે કે જે અત્યાર સુધી પીણાં ખાસ કરીને દૂધ પર આધારિત હતું... હવે શાસ્ત્રોમાં જેને જીવન કહેવામાં આવે છે તે ખોરાકનો સ્વીકાર કરીને તમારી જાતને શારીરિક અને માનસિક રીતે મજબૂત અને પ્રબુદ્ધ બનાવો. શરીર અને મનને મજબૂત બનાવવામાં ખોરાક સૌથી વધુ ફાળો આપે છે. જન્મથી છઠ્ઠો મહિનો ખોરાક માટે યોગ્ય માનવામાં આવે છે.
આઠમો સંસ્કાર.... ચૂડાકર્મ સંસ્કાર:
ચૂડાકર્મને હજામતની વિધિ પણ કહેવાય છે....આપણા આચાર્યોએ બાળકના પ્રથમ, ત્રીજા કે પાંચમા વર્ષમાં આ વિધિ કરવાનું કહ્યું છે.
9મો સંસ્કાર.... વિદ્યારંભ સંસ્કાર:
વિદ્યારંભનો અભિપ્રાય બાળકને પ્રારંભિક સ્તરના શિક્ષણનો પરિચય કરાવવાનો છે..... પ્રાચીન કાળમાં જ્યારે ગુરુકુળની પરંપરા હતી ત્યારે બાળકને વેદધ્યાન માટે મોકલતા પહેલા ઘરે પત્રો ભણાવવામાં આવતા હતા. ગુરુકુળમાં કોઈ મુશ્કેલી ન પડે તે માટે માતા-પિતા અને શિક્ષકો તેમને મૌખિક રીતે બહુમુખી શ્લોક, પૌરાણિક કથા વગેરેનો અભ્યાસ કરાવતા. આપણું શાસ્ત્ર વિદ્વાન છે.
શાસ્ત્ર જ્ઞાનની કહેવત છે અથવા મુક્તિનો અર્થ છે જ્ઞાન એ જ છે જે સ્વતંત્રતા લાવી શકે છે. જ્ઞાન અથવા જ્ઞાન એ માણસની આધ્યાત્મિક વૃદ્ધિનું સાધન છે.
દસમો સંસ્કાર.... કર્ણવેધ સંસ્કાર:
આપણા મનુષ્યોએ વૈજ્ઞાનિક કસોટીને કડક કરીને તમામ સંસ્કારો શરૂ કર્યા છે.. કર્ણવેધ સંસ્કારનો આધાર તદ્દન વૈજ્ઞાનિક છે. બાળકને શારીરિક રોગથી બચાવવું એ આ સંસ્કારનો મુખ્ય હેતુ છે. આ શરીરના તમામ અંગો કુદરત દ્વારા આપવામાં આવેલ મહત્વપૂર્ણ છે. કાન એ આપણા શ્રવણનો દરવાજો છે. કર્ણવેદન રોગોને મટાડે છે અને સાંભળવાની શક્તિ પણ વધારે છે. આ સાથે, કાનમાં જ્વેલરી આપણી સૌંદર્ય શાસ્ત્ર દર્શાવે છે.
અગિયારમો સંસ્કાર..... યજ્યોપવિત સંસ્કાર: બૌદ્ધિક વિકાસ માટે યજ્યોપવીત અથવા ઉપનયન એ સૌથી મહત્વપૂર્ણ વિધિ છે... યજ્ઞોપવીતા એ સૌથી પવિત્ર અર્થ છે, યજ્ઞોપવીતા, જેને જનોઈ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે તે ખૂબ જ પવિત્ર છે. તે વૃદ્ધ, બળવાન અને ઝડપી છે. આ સંસ્કાર વિશે આપણા ધર્મશાસ્ત્રોમાં વિશેષ ઉલ્લેખ છે. યજ્ઞોપવિત ધારણ કરવાનું વૈજ્ઞાનિક મહત્વ પણ છે. પ્રાચીન કાળમાં જ્યારે ગુરુકુળની પરંપરા હતી ત્યારે તે સમયે આઠ વર્ષની વયે યજ્ઞોપવિત અનુષ્ઠાન પૂર્ણ કરવામાં આવતું હતું. યજ્યોપવીતથી, બાળકને બ્રહ્મચર્ય આપવામાં આવ્યું હતું જેનું પાલન ગૃહસ્થાશ્રમમાં આવવા પહેલા સુધી કરવામાં આવતું હતું.
બારમો સંસ્કાર.....વેદરંભ સંસ્કાર:
આ સંસ્કાર જ્ઞાન પ્રાપ્તિ સાથે સંબંધિત છે.... વેદ એટલે કે જ્ઞાન અને વેદરંભ દ્વારા બાળકે હવે જ્ઞાનને પોતાની અંદર સમાવી લેવાનું શરૂ કરવું જોઈએ, આ સંસ્કારનો અભિપ્રાય છે.
તેરમો સંસ્કાર... કેશાંત સંસ્કાર :
ગુરુકુળમાં વેદાધ્યાન પૂર્ણ કર્યા પછી આચાર્યની સામે આ વિધિ કરવામાં આવી હતી.... વાસ્તવમાં, આ વિધિ ગુરુકુલમાંથી વિદાય લઈને ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશવાની પહેલ છે. વેદ-પુરાણો અને વિવિધ વિષયોમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત કર્યા પછી, બ્રહ્મચારીના વાળ સંવર્તન સંસ્કાર પહેલા સાફ કરવામાં આવ્યા અને તેમને સ્નાન કરાવીને સ્નાતકની પદવી આપવામાં આવી.
ચૌદમો સંસ્કાર... સમાપન સંસ્કાર:
ગુરુકુળને વિદાય આપતા પહેલા, શિષ્ય સમાપન વિધિ કરાવતો હતો. આ વિધિ પહેલા બ્રહ્મચારી કેશાંત સંસ્કાર કરાવતો હતો અને પછી તેને સ્નાન કરાવવામાં આવતું હતું. આ સ્નાન બંધન સંસ્કાર હેઠળ થતું હતું. તેમાં સુગંધિત અને ઔષધીય પાણીથી સ્નાન કરવાની પદ્ધતિ છે. આ પછી, બ્રહ્મચારી મેખલા અને શિક્ષા છોડી દેતા હતા જે યજ્ઞોપવીતના સમયે લેવામાં આવતી હતી. આ સંસ્કાર બાદ આચાર્ય દ્વારા તેમને વિદ્યા સ્નાતકની પદવી એનાયત કરવામાં આવી હતી. આ પદવી સાથે, તેઓ ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશવા માટે એક અધિકારી માનવામાં આવતા હતા. તે સુંદર વસ્ત્રો અને ઝવેરાત પહેરતો હતો અને શિક્ષકો અને વડીલોના આશીર્વાદ લઈને તેના ઘરે જવા નીકળતો હતો.......
પંદરમો સંસ્કાર...... લગ્ન સંસ્કાર:
પ્રાચીન કાળથી, આ સ્ત્રી અને પુરૂષ બંને માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ સંસ્કાર છે.... યજ્ઞોપવિતથી લઈને સમવત સંસ્કાર સુધી, બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન આપણા શાસ્ત્રોમાં એક નિયમ છે. વેદાધ્યાન પછી, જ્યારે યુવાનમાં સામાજિક પરંપરાને વહન કરવાની ક્ષમતા અને પરિપક્વતા હતી, ત્યારે તેને ગૃહધર્મમાં પ્રવેશવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. લગભગ પચીસ વર્ષ સુધી બ્રહ્મચર્યનું વ્રત રાખ્યા બાદ યુવક લગ્નનું સૂત્ર બાંધતો હતો.
અંતિમ અને સોળમી સંસ્કાર........ ધર્મશાસ્ત્ર માને છે કે મૃત શરીરના અભ્યાસથી જીવની અતૃપ્ત વાસનાઓ શાંત થાય છે. આપણા શાસ્ત્રોમાં, વિશ્વ અને મૃત્યુ પછીના જીવનની સહજ કલ્પના કરવામાં આવી છે.
જ્યાં સુધી જીવ શરીર ધારણ કરીને આ જગતમાં રહે છે ત્યાં સુધી તે વિવિધ કર્મોથી બંધાયેલો રહે છે. જ્યારે તે મૃત્યુ પામે છે ત્યારે તે આ દુનિયા છોડી દે છે. તે પછીની કલ્પના એ મોક્ષ કે નિર્વાણ છે જે જુદા જુદા લોકોથી અલગ છે........
સત્ય સનાતન ધર્મ ને જય..........
