“श्री संत
एकनाथ महाराज” 23
एकनाथी भागवत - श्लोक २९ वा
सात्त्विकं सुखमात्मोत्थं विषयोत्थं तु राजसम् । तामसं मोहदैन्योत्थं
निर्गुणं मदपाश्रयम् ॥२९॥
सांडूनि विषयसुखाची स्फूर्तीं । आत्मसुखें सुखावे चित्तवृत्ती ।
ऐशिया निजसुखाची प्राप्ती । तें सुख निश्चितीं सात्विक ॥८१॥ गंगापूर भरे उन्नतीं ।
तेणें अमर्याद वोत भरती । तेवीं आत्मसुखाचिये प्राप्ती । इंद्रियां तृप्ती
स्वानंदें ॥८२॥ नाना विषयांचें कोड । इंद्रियांचा अतिधुमाड । विषयसुख लागे गोड ।
तें सुख सुदृढ राजस ॥८३॥ अतिनिंद्य आणि उन्मादी । तेंचि सुख आवडे बुद्धी । तामस
सुखाची हे सिद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥८४॥ हृदयीं प्रकटल्या माझी मूर्ती ।
विसरे संसाराची स्फूर्ती । त्यावरी जे होय सुखप्राप्ती । तें सुख निश्चितीं
निर्गुण ॥८५॥ सर्व भूतीं वसे भगवंत । तोचि मी हा तात्त्विकार्थ । ऐसेनि मदैक्यें
सुखप्राप्त । तो निजसुखार्थ निर्गुण ॥८६॥ देखिल्या निजात्मसुखस्वरुप । स्वयें
होइजे सुखरुप । हे निर्गुणसुखाचे निजदीप । झडल्या पुण्यपाप पाविजे ॥८७॥ आपण
सुखस्वरुप सर्वांगीं । सुखस्वरुप स्वयें भोगी । हे निर्गुण सुखाची मागी । भक्तीं
अतंरंगीं भोगिजे ॥८८॥ कल्पांताचें पूर्ण भरितें । उरों नेदी नदीनदांतें । तेवीं
निर्गुण सुख येथें । देहेंद्रियांतें उरों नेदी ॥८९॥ जेवीं मृगजळीं जळ नाहीं ।
तेवीं परब्रह्माच्या ठायीं । प्रपंच स्पर्शिलाचि नाहीं । तें सुख निर्वाहीं
निर्गुण ॥३९०॥ ज्या सुखाची मर्यादा । करितां न करवे कदा । सुखें सुखस्वरुप होइजे
सदा । हे सुखसंपदा निर्गुण ॥९१॥ त्रिगुण आणि निर्गुण । यांचें दाविलें भेदलक्षण ।
आतां त्याचें उपसंहरण । ग्रंथांतीं जाण हरि करी ॥९२॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३० वा
द्रव्यं देशः फलं कालो ज्ञानं कर्म च कारकः ।
श्रद्धाऽवस्थाऽऽकृतिर्निष्ठा त्रैगुण्यः सर्व एव हि ॥३०॥
द्रव्यशब्दें आहार त्रिविध । देशशब्दें वनग्रामभेद । फळशब्दें
सुखउद्बोध । सत्वसंबंधविभागें ॥९३॥ काळशब्दें भगवद्भजन । कैवल्यनिष्ठा या नांव
ज्ञान । कर्म म्हणिजे मदर्पण । कर्ता तो जाण असंगी ॥९४॥ श्रद्धाशब्दें आध्यात्मिकी
। अवस्थाशब्दें जागरणादिकी । आकृतिशब्दें उपरिलोकीं । देवतादिकीं क्रीडन ॥९५॥ जो
गुण वाढे देहांतीं । जेणें गुणें होय अंतःस्थिती । त्या नांव निष्ठा म्हणती । जाण
निश्चितीं उद्धवा ॥९६॥ भिन्न भिन्न भाग अनेक । किती सांगूं एकेक । अवघें जगचि
त्रिगुणात्मक । जाण निष्टंक निजभक्ता ॥९७॥ संसार समस्त त्रिगुण । यांमाजीं मी अवघा
निर्गुण । ते तुज कळावया निजखूण । गुणनिरुपण म्यां केलें ॥९८॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३१ वा
सर्वे गुणमया भावाः पुरुषाव्यक्तधिष्ठिताः । दृष्टं श्रुतमनुध्यातं
बुद्धया वा पुरुषर्षभ ॥३१॥
देखिजे अथवा ऐकिजे । कां मनें जें जें चिंतिजे । तें तें अवघेंचि
जाणिजे । मायागुणकाजें त्रिगुणात्मक ॥९९॥ करावया त्रिगुणांचें मर्दन ।
प्रकृतिनियंता पुरुष भिन्न । तो सर्वदा सर्वांगें निर्गुण । वर्तवी गुण निजसत्ता ॥४००॥
पुरुषावेगळें समस्त । प्रकृतिकार्य मिथ्याभूत । त्यातें बोलिजे गुणवंत । जाण
निश्चित उद्धवा ॥१॥ नरदेह पावोनियां येथ । जे न साधिती गुणातीत । ते नाडले हातोहात
। निजस्वार्थ बुडाला ॥२॥ तैसी नव्हे तुझी मती । विनटलासी भगवद्भक्ती । तेव्हांचि
तूं गुणातीतीं । जाण निश्चितीं जडलासी ॥३॥ हरिभक्तांमध्यें वरिष्ठ । यालागीं
निजमुखें वैकुंठ । उद्धवासी म्हणे पुरुषश्रेष्ठ । भाग्यें उत्कृष्ट तूं एक ॥४॥
त्रिगुणगुणीं सविस्तारु । दृढ वाढला संसारतरु । त्याचे छेदाचा कवण प्रकारु । तो
शार्ङगधरु सांगत ॥५॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३२ वा
एताः संसृतयः पुंसो गुणकर्मनिबन्धनाः । येनेमे निर्जिताः सौम्य गुणा
जीवेन चित्तजाः ॥३२॥
भक्तियोगेन मन्निष्ठो मद्भावाय प्रपद्यते । सत्वादि तिन्ही गुण एथ ।
केवळ आणि मिश्रित । पुरुषातें संसारी करीत । गुणकर्मी निश्चित बांधोनी ॥६॥
त्रिगुणकर्मांस्तव जाण । जीवासी झालें दृढ बंधन । जेवीं घटामाजील जीवन । दावी
आडकलेपण रविबिंबा ॥७॥ घटीं भरल्या समळ जळ । त्यामाजीं रवि दिसे समळ । घटींचें
डोलतांचि जळ । कांपे चळचळ रविबिंब ॥८॥ तेवीं त्रिगुणांचें कर्माचरण । शुद्धासी आणी
जीवपण । तें छेदावया जीवबंधन । भगवद्भजन साधावें ॥९॥ जितावया गुणबंधन । रिघावें
सद्गुरुसी शरण । तेथ मद्भावें करितां भजन । वाढे सत्वगुण अतिशुद्ध ॥४१०॥ पायीं
जडली लोहाची बेडी । ते लोहेंचि लोहार तोडी । तेवीं सत्वगुणाचिया वाढी ।
त्रिगुणांतें तोडी गुरुरावो ॥११॥ तेथ प्रवेशावया गुणातीतीं । अवश्य करावी
गुरुभक्ती । जे गुरुभजनीं विश्वासती । त्यांसी चारी मुक्ती आंदण्या ॥१२॥ ज्यासी
गुरुचरणीं भगवद्भावो । त्याचे सेवेसी ये ब्रह्मसद्भावो । तेथ ब्रह्मसद्भावेंसी पहा
हो । मी देवाधिदेवो सबाह्य तिष्ठें ॥१३॥ जो गुरुचरणीं अनन्य शरण । तो सहजें होय
ब्रह्मसंपन्न । गुरुरुपें करितां माझें भजन । ब्रह्मसमाधान मद्भक्ता ॥१४॥ उद्धवा
ऐसें माझें भजन । समूळ जाणशी तूं संपूर्ण । यालागीं ’सौम्य’ हें विशेषण । स्वमुखें
श्रीकृष्ण संबोधी ।१५॥ भाग्यें नरदेह पावल्या जाण । अवश्य करावें माझें भजन । येचि
अर्थीचें निरुपण । स्वमुखें श्रीकृष्ण प्रतिपादी ॥१६॥
एकनाथी भागवत - श्लोक ३३ वा
तस्माद्देहमिमं लब्ध्वा ज्ञानविज्ञानसम्भवम् ॥३३॥
गुणसङगं विनिर्धूय मां भजन्तु विचक्षणाः । ज्या नरदेहाकारणें । अमर
उत्कंठित मनें । त्या देहाचे जाहलेपणें । ज्ञान पावणें निष्टंक ॥१७॥ नरदेह पावल्या
जाण । आपणचि नव्हे ब्रह्मज्ञान । तेथें करावें माझें भजन । देहाभिमान सांडूनी ॥१८॥
करितां माझें अनन्य भजन । सहजें वाढे सत्त्वगुण । सत्वगुणास्तव जाण । उपजे ज्ञान
सविवेक ॥१९॥ विवेकज्ञानाचिये वृत्ती । रज तम दोनी झडती । शोधितसत्वाचिये स्थिती ।
अभेद भक्ती उल्हासे ॥४२०॥ करितां माझें अभेद भजन । होय स्वानंदाचें स्वादन । त्या
नांव बोलिजे विज्ञान । तेथ तिनी गुण मिथ्यात्वें ॥२१॥ नरदेह जोडलिया हातीं ।
प्राण्यासी एवढी प्राप्ती । यालागीं मनुष्यदेहीं भक्ती । अवश्य समस्तीं करावी ॥२२॥
हें भागवतींचें अतिगुह्य ज्ञान । मुख्यत्वेंसी भक्तिप्राधान्य । भावें करितां माझें
भजन । स्त्रिया शूद्रजन उद्धरती ॥२३॥ नरदेह जोडल्या जाण । माझी भक्ति करिती
विचक्षण । भजनें जिणोनि गुणागुण । ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥२४॥ पूर्ण
ब्रह्माचिया प्राप्ती । निरपेक्ष माझी भक्ती । तोचि भजनभाव श्रीपती । पुनः पुनः
श्लोकार्थीं दृढ दावी ॥२५॥
