//ઓપરેશન સકશેશ//
ડો. મજમુદાર જયારે ઓફિસમાં પગ મૂકયો ત્યારે તેમના કાને આ શબ્દો પડયા. Ohh My good ness… હું ચક્તિ થઇ ગયો. આ શબ્દો આની પહેલાં પણ મેં અનેકવાર સાંભળ્યા હતા, પણ ડો. અર્ચના ખંધાર મેડમનાં ઘાટીલા મોંમાંથી જયારે એ જ શબ્દો બહાર પડતાં હતાં ત્યારે એનો અર્થ પણ સ્ફૂટ થઇ જતો હતો.
ડો. અર્ચના મેડમ સ્વયં સુંદર તો હતાં જ, એમનો અવાજ પણ સુંદર હતો. ચોક્કસપણે કહેવું હોય તો એમ કહેવાય કે મેડમનો અવાજ જાજરમાન હતો. આટલો સત્તાવાહી, સ્પષ્ટ અને સુરેખ અવાજ મેં એમની પહેલાં અને એમનાં પછી બીજી કોઇ લેડી ડોક્ટરનો સાંભળ્યો નથી.
ડો. મજમુદાર બારણાંમાં જ થંભી ગયા. મેડમ કોઇ દર્દીને ખખડાવી રહ્યાં હતાં, ‘ઓહ્ માય ગુડનેસ! યુ હેવ ફેઇલ્ડ ટુ ટર્ન અર્પ બિફોર મી ફોર અ ફોલો-અપ એકઝામિનેશન! ડુ યુ નો? યુ હેવ અનડન ઓલ ધી ગુડ વર્ક ધેટ આઇ હેવ ઇમ્પાર્ટેડ ઓન યુ બાય ડુઇંગ યોર ઓપરેશન! યુ બ્લડી, રસ્ટીક, નેટીવ પીપલ ઓફ ધીસ કન્ટ્રી…’ મેડમનું વાકય કેટલી મિનિટ્સ બાદ પૂરું થયું હોત એની ધારણા હું ન કરી શકયો. પણ તેઓ અટકી ગયાં. અચાનક એમની નજર મારી ઉપર પડી.
‘યસ..! ડો.. મજમુદાર..! વ્હોટ મેઇડ યુ કમ હિયર એટ ધીસ અનયુઝવલ અવર?’ મેડમે તેમની આગવી અદાથી પૂછ્યું. હું ભયંકર ગડમથલમાં હતો : મેડમનું અંગ્રેજી સારું હતું ? કે અંગ્રેજી બોલવાની એમની છટા સારી હતી ? ડો. મજમુદાર પોતે અંગ્રેજી માઘ્યમમાં દસેક વર્ષ ભણીને આવ્યો હતો.
તેમનું શબ્દભંડોળ મારા તમામ સાથીદારો કરતાં વિશાળ અને સમૃદ્ધ હતું. પણ આ શબ્દકોશ તરૂ મેડમનાં કમાનાકાર હોઠો વરચેથી બહાર ટપકતો હતો ત્યારે શબ્દકોશ મટીને રત્નકોશ શા માટે બની જતો હતો?! મેં જવાબ ન આપ્યો, એટલે મેડમે ફરીથી પૂછ્યું, ‘એનીથિંગ પર્સનલ, પ્રાઇવેટ ઓર સિક્રેટ?’
હું વશીકરણમાંથી માંડ-માંડ બહાર નીકળ્યો, ‘એબ્સોલ્યુટલી નોટ, મેડમ! મને મોટા સાહેબે મોકલ્યો છે. એવી સૂચના સાથે કે આ હોસ્પિટલ છોડતાં પહેલાં મારે થોડોક સમય તમારી સાથે કામ કરવું. જે બાબતો બીજા ડોક્ટરો પાસેથી શીખવા ન મળે એ મને તમારી પાસેથી મળી શકશે.’ ‘અને એમનું માનવું તદ્દન સાચું છે. પ્લીઝ, કમ ઇન.’ મેડમે મને આવકાર આપ્યો.
સામે પડેલી ખુરશીમાં બેસાડયો. આમ તો એ મને ચહેરા અને નામથી ઓળખતા જ હતા, પણ આજથી હું એમનાં વિભાગમાં કામ કરવાનો હતો. મોટા સાહેબની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે ડો. અર્ચના મેડમે પ્રથમ દિવસની પ્રથમ ક્ષણથી જ મને કેટલીક વ્યવહારુ વાતો શીખવવા માંડી, ‘જુઓ, આ દર્દી! કેટલાં બેદરકાર છે આપણાં લોકો! આજથી બે મહિના પહેલાં મેં એનાં ગર્ભાશયનું ઓપરેશન કર્યું હતું. રજા આપતી વખતે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં સૂચના આપી હતી કે સાત દિવસ પછી ચેક-અપ માટે પાછા આવવું. એને બદલે આજે બે મહિના પછી આવી છે. લુક એટ હર કન્ડિશન.’
મેડમ ગુજરાતીમાં બોલતાં હતાં ત્યારે પણ તેઓ એટલાં જ પ્રભાવશાળી લાગતાં હતાં. પણ ગુજરાતીમાં તેઓ ભાગ્યે જ બોલતાં હતાં. આ તો વાચકો સમજી શકે એટલા માટે વચ્ચે-વચ્ચે મેં કયાંક-કયાંક એમની જીભ ઉપર ગુજરાતી શબ્દો મૂકયા છે. બાકી મેડમ કોઇ અસલી અંગ્રેજ કરતાં પણ વધારે અંગ્રેજીપ્રિય હતાં.
‘ઓહ્ માય ગુડનેસ!’ એ એમનો તકિયાકલામ હતો. ‘ડો.મજમુદાર, તમારે આ વાત શીખવાની છે. આપણાં દેશની પ્રજા ભોટ, જડ, ગોબરી અને કોઇ પણ જાતના ભાન વગરની છે. તમે ગમે તેટલું સુંદર ઓપરેશન કરી આપો, પણ આ ગામડિયા લોકો એનું પરિણામ બગાડી નાખે.’
અર્ચના મેડમે ‘ગામડિયા’ શબ્દ ઉચ્ચાર્યો, ત્યારે જ છેક મારું ઘ્યાન ગયું કે પેશન્ટ તરીકે આવેલી સ્ત્રી તો ગ્રામીણ, અભણ અને વનવાસી જનજાતિની હતી. એ બાપડીને આપણાં ગુજરાતી શબ્દો પણ સમજાતાં ન હોય, ત્યાં તરૂ મેડમનાં બ્રિટિશ ઇંગ્લિશમાં એ શું સમજવાની હતી? કદાચ આ ભૂલ પણ એનાથી એ જ કારણે થઇ હશે કેમ કે સાત દિવસ પછી ‘ચેકઅપ’ માટે આવવાની સૂચના પણ મેડમે એને છટાદાર અંગ્રેજીમાં જ આપી હશે.
હું વિચારી રહ્યો હતો કે આમાંથી મારે શું શીખવાનું હતું ? આ સીધાસાદા દેશના જંગલી દર્દીઓએ ડો. અર્ચના મેડમનું અંગ્રેજી ડિકશન સમજી લેવું જોઇએ? કે પછી ભારતના ડોક્ટરોએ જે-તે પ્રદેશની સ્થાનિક, તળપદી, જાનપદી બોલીમાં દર્દીને સમજાવવા જેટલી આદત કેળવી લેવી જોઇએ?
ડો.. અર્ચના મેડમ સુંદર હતાં, તેમ છતાં કુંવારા હતાં. એક દિવસ તેઓ સારા મૂડમાં હતાં. ઓ.પી.ડી. સમાપ્ત થઇ ગઇ હતી. મેં કેન્ટીનમાંથી મારા માટે ચા મગાવી. પૂછ્યું, ‘મેડમ, તમે પણ પીશો ને?’
‘ચા ? ઓહ્ માય ગુડનેસ! ચા તો દેશી લોકો પીવે ! આઇ ઓલ્વેયઝ ટેક કોફી, યુ નો ! આપણાં જેવા સુશિક્ષિત અને સભ્ય લોકોએ ચા ન પીવી જોઇએ. કોફીનો કપ હાથમાં પકડવામાં એક જાતની ગુરુતા છે, ચારુતા છે, ખાસ પ્રકારની અલગતા છે. તમારે મારી પાસેથી આ ટેવ પણ શીખવા જેવી છે.’
એ શિખામણ આજ સુધી હું અપનાવી શકયો નથી. કોફી પીવામાં ગુરુતા, ચારુતા કે અલગતા વગેરે વગેરે ભલે હોય, પણ ચા પીવામાં જે ટેસ્ટ છે એ કોફીમાં કયાંથી લાવવો ? હું ત્યારે તો કંઇ બોલ્યો નહીં, પણ આજે બોલું છું: ‘આઇ હેટ કોફી.’ જો તે સમયે આ શબ્દો હું બોલી ગયો હોત તો મેડમે અવશ્ય આવું કહ્યું હોત : ‘માય ગુડનેસ!’
યાદ આવ્યું, હું એમ કહેતો હતો કે એ દિવસે અર્ચના મેડમ સારા મૂડમાં હતાં. મેં પૂછી નાખ્યું, ‘મેડમ, એક સવાલ પૂછું ? આ ઉમરે પણ તમે આટલાં સુંદર લાગો છો. જાજરમાન દેખાવ છો. તો પછી તમે લગ્ન શા માટે ન કર્યા ? તમને પ્રેમ કરતો હોય તેવો કોઇ પુરુષ તમને ન જડયો ? કે પછી યુવાનીમાં પણ તમે આવાં જ કડક સ્વભાવનાં હતાં ?’
‘માય ગુડનેસ! તમારી હિંમતને હું દાદ આપું છું. તદ્દન જુનિયર હોવા છતાં તમારી મેડમને તમે આવો પર્સનલ સવાલ પૂછી શકો છો ? વેલ, ટુ બી ફ્રેન્ક… હું જયારે ભણતી હતી ત્યારે મારાં વ્યકિતત્વ પાછળ પાગલ થનારાઓની સંખ્યા કેલ્કયુટર વડે ગણવી પડે એવી મોટી હતી.’ ‘એમાંથી એક પણ તમને પસંદ ન પડ્યો ?’
‘નો, ધે વેર ઓલ ડવાર્ફસ! બધાં જ વહેંતિયાઓ હતા. હું શારીરિક ઊંચાઇની વાત નથી કરતી, હું માનસિક ઊચાઇની વાત કરી રહું છું. એ વખતના તમામ ગોલ્ડ મેડલ્સ મારા હિસ્સામાં જ પડતા હતા. દેખાવમાં, ચપળતામાં, વેશપરીધાનની છટામાં, વકતત્વ કળામાં, ઇંગ્લિશ ઉચ્ચારોમાં બધામાં હું જ મોખરે રહેતી હતી.
બોલો સમાધાન કઇ બાબતમાં કરવું ? એ પણ લગ્ન જેવી ફાલતુ ચીજ માટે ? નો ! નેવર ! આઇ એમ હેપ્પીલી અનમેરીડ ! મને તો તમે પણ મારી જેવા જ વર્સેટાઇલ દેખાઇ રહ્યાં છો. મારી સલાહ માનશો ? ડોન્ટ મેક એ કોમ્પ્રોમાઇઝ ફોર મેરેજ. રિમેઇન અનમેરીડ! મારી પાસેથી કંઇક તો શીખો !’ મેડમે મારી સામે તીક્ષ્ણ નજરે જોઇને વજનદાર શબ્દોમાં કહ્યું. હું ચૂપ રહ્યો. જો બોલ્યો હોત તો હું આવું બોલી ગયો હોત, ‘સોરી, મેડમ! આઇ એમ ઓલ રેડી એન્ગેજડ! મેં છોકરી પસંદ કરી લીધી છે અને ડિસેમ્બરમાં હું વાજાં વગડાવવાનો છું.’
એક દિવસ અમે ઓપરેશન થિયેટરમાં હતા. અરચ મેડમ સિઝેરિયન કરતાં હતાં. એમણે માત્ર દસ જ મિનિટમાં ઓપરેશન પૂરું કરી નાખ્યું. પછી મારી સામે જોઇને બોલ્યા, ‘મારી પાસેથી તમારે ‘ઝડપ’ નામનો ગુણ પણ શીખવા જેવો છે. મારા દર્દીઓ કયારેય ઓપરેશન ટેબલ પર દસ-બાર મિનિટ્સથી વધારે સમય રહેતાં નથી.’
એમની આ સલાહ મને એ વખતે ખૂબ આંજી ગઇ, પણ પછી મેં જોયું કે ઓપરેશન બહુ ઝડપથી પૂરું કરી નાખવાની લાહ્યમાં મેડમ દર્દીનાં સ્વાસ્થ્ય બાબતે ઘણી બધી બાંધછોડ કરતાં હતાં. પરિણામે દર્દીઓ ટેબલ ઉપર ભલે દસ જ મિનિટ, પણ પથારીમાં એક મહિનો પડયા રહેતા. જાત-જાતની કોમ્પ્લીકેશનો ભોગવતા.
એ બધું જે હોય તે પણ પૂરી હોસ્પિટલમાં ડો.. અર્ચના મેડમની આભા પ્રસરી ચૂકેલી હતી. અનુભવ પછી મને લાગ્યું કે એમની આ આભા માટે મુખ્યત્વે એમનો દેખાવ અને અંગ્રેજી ભાષા પરનું પ્રભુત્વ જ જવાબદાર હતા. એ સિવાય એક તબીબમાં દર્દીઓ માટે જે માનવીય ગુણો હોવા જોઇએ એમનો મેડમમાં અભાવ હતો.
એક દિવસની વાત છે. અમે ઓપરેશન થિયેટરમાં હતાં. મેડમે ઓપરેશન પૂરું કર્યું. ત્યાં એમનાં પ્રાઇવેટ નર્સિંગ હોમમાંથી ફોન આવ્યો, ‘મેડમ, એક ડિલિવરી કેસ આવ્યો છે. જલદી આવો !’ મેડમે મારી સામે જોયું, ‘ડો.. મજમુદાર, મારે આ જ મિનિટે નીકળવું પડશે. તમે ઓપરેટેડ પેશન્ટ્સની સંભાળ લેવામાં કચાશ ન રાખશો. યુ નો ? સર્વિસ ટુ મેનકાઇન્ડ ઇઝ સર્વિસ ટુ ગોડ !’ ડો. અચઁના આવેશમાં આવી ગયાં. ધેરા આસમાની રંગની સાડીના પાલવનો છેડો એમણે ખોળાની જેમ વાળીને હાથમાં પકડેલો હતો. અચાનક તેઓ વાત કરતાં-કરતાં બંને હાથે કશુંક સમજાવવા ગયાં. છેડો છૂટી ગયો.. અને એ સાથે ખોળામાંથી કંઇક નીચે સરી પડયું!
મેં જોયું તો જમીન ઉપર ક્રોમિટ કેટગટ અને વાઇક્રીલનો ઢગલો પડેલો હતો. આ બંને શબ્દો વાચકો માટે અજાણ્યા છે, પણ જગતના તમામ ડોક્ટરો જાણે છે કે આ બે ચીજો શું છે ! કોઇ પણ ઓપરેશનમાં ટાંકા લેવા માટે વપરાશમાં લેવાતા ખાસ પ્રકારના દોરાઓ જે સુતરના નથી હોતા, પણ ચોક્કસ માવજત આપીને બનાવાતા હોય છે એ સુચર મટિરિયલ્સ તરૂ મેડમના પાલવની કેદમાંથી રીહા થઇને ફર્શ ઉપર સરકી પડયું હતું.
એ ક્ષણે મને લાગેલો આઘાત હું આજ સુધી ભૂલી શકયો નથી. આટલાં મેઘાવી લેડી ડોક્ટર, એ પણ પાછાં કુંવારાં, પોતાની સુફિયાણી વાતોથી જગતને આંજી મૂકનાર, જેમની ખૂબ સારી ખાનગી પ્રેકિટસ હોવા છતાં કોનાં માટે આવી સો-બસો રૂપિયા જેવી ચીજની ચોરી કરતાં હશે ? એ પણ સાર્વજનિક હોસ્પિટલના સ્ટોકમાંથી ?
ગરીબોનો કોળિયો ઝૂંટવી જનારા શિક્ષિત બદમાશોએ જ દેશની આ હાલત કરી છે. મારાથી બોલાઇ ગયું, ‘માય ગુડનેસ! મેડમ, તમારી પાસેથી આ બાબત પણ મારે શીખવાની છે કે શું ?’
DIPAKCHITNIS (dchitnis3@gmail.com) (DMC)
