// ગમઁ હવા //
આ ફિલ્મ લેખક-પટકથા લેખક ઈસ્મત ચુગતાઈની અપ્રકાશિત ટૂંકી વાર્તા પર આધારિત હતી અને બાદમાં કૈફી આઝમી અને શમા ઝૈદી દ્વારા રૂપાંતરિત કરવામાં આવી હતી.ચુગતાઈએ સત્યુ અને તેની પત્ની ઝૈદીને વાર્તા સંભળાવી, જેમાંથી કેટલાક પાકિસ્તાનમાં સ્થળાંતર કરતા પહેલા ભાગલા દરમિયાન તેના પોતાના સંબંધીઓના સંઘર્ષમાંથી ઉતરી આવ્યા હતા. પટકથા વિકસાવતી વખતે, કવિ-ગીતકાર આઝમીએ આગ્રા અને સ્થાનિક ચામડા ઉદ્યોગના પોતાના અનુભવો ઉમેર્યા. બાદમાં, તેમણે સંવાદોમાં પણ લખ્યું હતું.
આ ફિલ્મનું શૂટિંગ આગ્રા શહેરમાં કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં ફતેહપુર સીકરીના દ્રશ્યો પણ હતા. તેની વિવાદાસ્પદ થીમને કારણે વારંવારના સ્થાનિક વિરોધને કારણે, ફિલ્મના વાસ્તવિક સ્થાનો પરથી ધ્યાન હટાવવા માટે અનલોડેડ કેમેરા સાથેનું નકલી સેકન્ડ યુનિટ વિવિધ સ્થળોએ મોકલવામાં આવ્યું હતું. ફિલ્મના વ્યાપારી નિર્માતાઓએ અગાઉ જાહેર અને સરકારી પ્રતિક્રિયાના ડરથી પીછેહઠ કરી હતી, અને "ફિલ્મ ફાઇનાન્સ કોર્પોરેશન" (FFC), જે હવે નેશનલ ફિલ્મ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (NFDC) છે, તેણે પાછળથી ₹૨૫૦,,૦૦૦ ના ભંડોળ સાથે પગલું ભર્યું. સથ્યુએ બજેટના બાકીના ₹૭૫૦,000 મિત્રો પાસેથી ઉછીના લીધા હતા. આ ફિલ્મનું સહ-નિર્માણ અને શૂટિંગ ઈશાન આર્ય દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, જેમણે એડ ફિલ્મો બનાવ્યા પછી, સથ્યુના મિત્ર, હોમી સેથના દ્વારા આપવામાં આવેલા એરિફ્લેક્સ કેમેરાનો ઉપયોગ કરીને તેની ફીચર ફિલ્મની શરૂઆત કરી હતી. સથ્યુ રેકોર્ડિંગ સાધનો પરવડી શકે તેમ ન હોવાથી, ફિલ્મ સાયલન્ટ શૂટ કરવામાં આવી હતી, અને લોકેશનના અવાજો અને અવાજો પોસ્ટ-પ્રોડક્શનમાં ડબ કરવામાં આવ્યા હતા. શમા ઝૈદી પણ કોસ્ચ્યુમ અને પ્રોડક્શન ડિઝાઇનર તરીકે બમણી થઈ ગઈ.
સથ્યુ લાંબા સમયથી ડાબેરી ઈન્ડિયન પીપલ્સ થિયેટર એસોસિએશન (આઈપીટીએ) સાથે સંકળાયેલા હતા, આમ ફિલ્મમાં મોટાભાગની ભૂમિકાઓ દિલ્હી, મુંબઈ અને આગ્રામાં આઈપીટીએ જૂથના સ્ટેજ કલાકારો દ્વારા ભજવવામાં આવી હતી. કૌટુંબિક પિતૃસત્તાક, સલીમ મિર્ઝાની ભૂમિકા બલરાજ સાહની દ્વારા ભજવવામાં આવી હતી, જેઓ આઇપીટીએ દ્વારા સથ્યુને પણ ઓળખતા હતા, અને જેમના માટે આ તેમની છેલ્લી મહત્વપૂર્ણ ફિલ્મ ભૂમિકા હતી, અને ઘણા લોકો અનુસાર તેમના શ્રેષ્ઠ અભિનય હતા. તેમની પત્નીની ભૂમિકા ફિલ્મના લેખક કૈફી આઝમીની પત્ની શૌકત આઝમીએ ભજવી હતી અને તે પણ IPTA સાથે સંકળાયેલી હતી. મુંબઈમાં કાયદાના વિદ્યાર્થી ફારૂક શેખે, અત્યાર સુધી આઈપીટીએ નાટકોમાં નાની ભૂમિકાઓ કરી હતી, તેણે સિકંદરની ભૂમિકાથી ફિલ્મમાં પ્રવેશ કર્યો હતો. બલરાજ સાહનીની માતાની ભૂમિકા સૌપ્રથમ જાણીતી ગાયિકા બેગમ અખ્તરને ઓફર કરવામાં આવી હતી, જે તેમણે નકારી કાઢી હતી, બાદમાં બદર બેગમે ભૂમિકા ભજવી હતી. મિર્ઝા હવેલીનું સ્થાન પીપલ મંડીમાં આર.એસ.લાલ માથુરની જૂની હવેલી હતું, જેમણે સમગ્ર શૂટિંગ દરમિયાન સમગ્ર યુનિટને મદદ કરી હતી. માથુરે સથ્યુને બદર બેગમને શહેરના વેશ્યાલયમાં શોધવામાં મદદ કરી. બદર બેગમ ત્યારે ૭૦ના દાયકામાં હતી અને મોતિયાને કારણે લગભગ અંધ હતી. જો કે, જ્યારે તે સોળ વર્ષની હતી, ત્યારે તે હિન્દી ફિલ્મોમાં કામ કરવા માટે બોમ્બે ભાગી ગઈ હતી, પરંતુ ટૂંક સમયમાં જ તેની પાસે પૈસાની કમી હતી અને તે માત્ર વાડિયા મૂવીટોન ફિલ્મમાં વધારાનું કામ મેળવવામાં સફળ રહી હતી. તેણીએ આગ્રા પરત ફરવા માટે પૈસાનો ઉપયોગ કર્યો, અને આખરે શહેરના રેડ-લાઇટ એરિયામાં સમાપ્ત થઈ અને તે વિસ્તારમાં વેશ્યાલય ચલાવ્યું. તેણીનો અવાજ બાદમાં અભિનેત્રી દીના પાઠક દ્વારા ડબ કરવામાં આવ્યો હતો. ફિલ્મના લીડ, બલરાજ સાહની જોકે, ફિલ્મ માટે ડબિંગ પૂર્ણ કર્યાના બીજા દિવસે મૃત્યુ પામ્યા હતા. સાઉન્ડટ્રેકમાં વારસી બ્રધર્સના અઝીઝ અહેમદ ખાન વારસી દ્વારા કવ્વાલી "મૌલા સલીમ ચિશ્તી"નો સમાવેશ થાય છે.
શીર્ષક સાંપ્રદાયિકતા, રાજકીય કટ્ટરતા અને અસહિષ્ણુતાના ભડકતા પવનોને દર્શાવે છે, જેણે 1947માં ભારતના ભાગલા પછીના વર્ષોમાં અને ખાસ કરીને મહાત્મા ગાંધીની હત્યા પછી સમગ્ર ઉત્તર-ભારતમાંથી માનવતા અને અંતરાત્માને ઉડાવી દીધા હતા, જેના પર ફિલ્મ ખોલે છે. તેના પ્રસ્તાવનામાં, કવિ કૈફી આઝમીએ થીમનો સારાંશ આપતા એક યુગલ સંભળાવ્યું છે, "ગીતા કી કોઈ સુંતા ના કુરાન કી સુંતા, હેરાન સા ઈમાન વહાં ભી થા યહાં ભી".
જેમ તેની વૃદ્ધ માતા પૈતૃક હવેલીને છોડવા માટે અનિચ્છા ધરાવે છે જ્યાં તે એક યુવાન કન્યા તરીકે આવી હતી, તેના પુત્ર સલીમ મિર્ઝા, આગેવાન પણ નવા ભારતમાં તેની શ્રદ્ધાને પકડી રાખે છે. નવા સાંપ્રદાયિક વાતાવરણમાં તેમનો જૂતા ઉત્પાદનનો વ્યવસાય પીડાઈ રહ્યો હોવા છતાં, અને પરિવારને ભાડાના મકાનમાં રહેવા માટે તેમની હવેલી વેચવી પડી હતી. તેમ છતાં, તેઓ તેમના આશાવાદી પુત્ર સાથે બિનસાંપ્રદાયિકતા અને આદર્શવાદમાં તેમની શ્રદ્ધાને જીવંત રાખવા સંઘર્ષ કરે છે.
તેની રિલીઝ પહેલા, ફિલ્મને સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ ઈન્ડિયા દ્વારા, કોમી અશાંતિના ડરથી, આઠ મહિના માટે રાખવામાં આવી હતી, પરંતુ ફિલ્મના દિગ્દર્શક જીદ્દી રહ્યા અને તેમણે તેને સરકારી અધિકારીઓ, નેતાઓ અને પત્રકારોને બતાવી. અંતે, ફિલ્મ નિર્ણાયક અને વ્યાપારી સફળતા માટે રિલીઝ થઈ.
ફિલ્મ પ્રથમ બે થિયેટરોમાં ખુલી હતી; સાગર અને સંગીત બેંગ્લોરમાં. આ થિયેટરોમાં સકારાત્મક પ્રતિસાદએ અનુગામી રાષ્ટ્રવ્યાપી રિલીઝનો માર્ગ મોકળો કર્યો. ભારતીય પ્રીમિયર એપ્રિલ 1974માં કોલાબા, મુંબઈના રીગલ સિનેમામાં યોજાયો હતો. જો કે, આ પહેલા શિવસેનાના વડા બાળ ઠાકરેએ પ્રીમિયરને મંજૂરી આપવામાં આવશે તો તેને 'મુસ્લિમ તરફી' ગણાવીને સિનેમાને બાળી નાખવાની ધમકી આપી હતી. 'ભારત વિરોધી' ફિલ્મ. પ્રીમિયરના દિવસે, ઠાકરેને બપોરે ફિલ્મના સ્પેશિયલ સ્ક્રીનિંગમાં હાજરી આપવા માટે સમજાવવામાં આવ્યા હતા, અને ફિલ્મને પ્રદર્શિત કરવાની મંજૂરી આપી હતી. ત્યારબાદ, ફિલ્મની સમગ્ર ભારતમાં મર્યાદિત રિલીઝ થઈ હતી. વ્યંગાત્મક રીતે, ૧૯૭૪ના રાષ્ટ્રીય ફિલ્મ પુરસ્કારોમાં, તેને રાષ્ટ્રીય એકીકરણ પર શ્રેષ્ઠ ફીચર ફિલ્મ માટે નરગીસ દત્ત પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો.
આજે તે વિવાદાસ્પદ મુદ્દાના તેના સંવેદનશીલ સંચાલન માટે જાણીતી છે, જેને માત્ર થોડી ભારતીય ફિલ્મોમાં જ નિપજાવવામાં આવી છે, જેમ કે "કરતાર સિંહ" (૧૯૫૯) (પાકિસ્તાની ફિલ્મ), મનમોહન દેસાઈની છલિયા (૧૯૬૦), યશ ચોપરાની ધર્મપુત્ર (૧૯૬૧), ગોવિંદ નિહલાનીની તમસ (1986), પામેલા રૂક્સની ટ્રેન ટુ પાકિસ્તાન (૧૯૯૮), મનોજ પુંજની શહીદ-એ-મોહબ્બત બુટા સિંઘ (૧૯૯૯) અને ચંદ્ર પ્રકાશ દ્વિવેદીની પિંજર (૨૦૦૩).
૨૦૦૯ માં, પુણેના કેમિયો સ્ટુડિયોમાં ફિલ્મના ખાનગી ભંડોળથી પુનઃસ્થાપન કાર્ય શરૂ થયું હતું. ત્યારબાદ, પુનઃસંગ્રહનું બજેટ ₹૧૦(દસ) મિલિયનથી વધુ થઈ ગયું હતું, અને પુનઃસંગ્રહનું કામ ફિલ્મલેબ, મુંબઈ (શ્રી ઉજ્વલ નિરગુડકર) દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું અને લોસ એન્જલસ, યુએસમાં ડીલક્સ લેબોરેટરીઝ દ્વારા સાઉન્ડ ક્વોલિટી એન્હાન્સમેન્ટ કરવામાં આવ્યું હતું. પુનઃસંગ્રહ પ્રક્રિયા, જેમાં મૂળ સાઉન્ડટ્રેકના પુનઃસંગ્રહને સમાવિષ્ટ કરવામાં ત્રણ વર્ષ જેટલો સમય લાગ્યો હતો અને પ્રિન્ટને ૧૪ નવેમ્બર ૨૦૧૪ના રોજ ભારતના આઠ મેટ્રો શહેરોમાં સિત્તેર સ્ક્રીન પર ફરીથી રિલીઝ કરવામાં આવી હતી.
આ ફિલ્મ જાણીતા ઉર્દૂ કવિ અને ગીતકાર કૈફી આઝમી દ્વારા ઇસ્મત ચુગતાઈની વાર્તાનું રૂપાંતરણ હતું. જ્યારે મૂળ વાર્તા એક સ્ટેશન માસ્ટર પર કેન્દ્રિત હતી, જે વિભાજનની ગૂંચમાં અટવાયેલી હતી, ત્યારે કૈફી આઝમીએ જૂતા બનાવતી ફેક્ટરીના કામદારો માટે એક યુનિયન લીડર તરીકેના પોતાના અનુભવોને ફિલ્મમાં રજૂ કર્યા હતા. તેણે માત્ર ફિલ્મના નાયકનો વ્યવસાય જ બદલ્યો ન હતો, પરંતુ તેને ફિલ્મની ભાવનાત્મક કઢાઈની મધ્યમાં પણ મૂક્યો હતો, કારણ કે તે તેની આજીવિકા (જૂતાનું ઉત્પાદન) અને કુટુંબને ઝડપથી વિખેરી નાખતું જુએ છે, તરત જ વિભાજનના આઘાતને વ્યક્તિગત બનાવે છે, મૂળ વાર્તા, જ્યાં નાયક માત્ર નિરીક્ષક છે, તેના મિત્રો અને પરિવારને સ્થળાંતર કરતા જોઈ રહ્યો છે. આનાથી ફિલ્મનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય પૂરો થયો, ભારતના વિભાજન જેવા મોટા રાજકીય નિર્ણયના સામાજિક અને આર્થિક પરિણામો નહીં, પરંતુ માનવ પરિણામો બતાવવા માટે, જેનાથી કોઈ પણ વ્યક્તિ સહન ન થયું, લોકો પક્ષકાર હતા, જેમ કે શબ્દોમાં ફિલ્મ નિર્દેશક, એમ.એસ. સથ્યુ, "ગરમ હવામાં હું ખરેખર જે રમતનો પર્દાફાશ કરવા માંગતો હતો તે આ રાજકારણીઓ રમે છે... ભારતમાં આપણામાંથી કેટલા લોકો ખરેખર વિભાજન ઈચ્છે છે. તેના કારણે થયેલી વેદના જુઓ."
આ ફિલ્મની પટકથા કૈફી આઝમી અને સત્યુની પત્ની શમા ઝૈદીએ કૈફી આઝમી સાથે મળીને ફિલ્મમાં સંવાદો ઉમેરીને સંયુક્ત રીતે લખી હતી.
ફિલ્મનો અંત કૈફી આઝમીની કવિતા/શાયરી સાથે કરવામાં આવેલ છે.
"જો દરવાજા સે તુફાન કા કરતે હૈ નઝારા, ઉનકે લિયે તુફાન વહાં ભી હૈ યહાં ભી...
દારે મેં જો મિલ જાઓગે બન જાઓગે દારા, યે વક્ત કા ઐલાં વહાં ભી હૈ યહાં ભી"
Dipakchitnis
dchitnis3@gmail.com
