સત્યના પથદર્શક રાજા હરિષચંદ્ર

"સત્યવાદી રાજા હરિશ્ચંદ્"
✨️✨️✨️✨️✨️
શ્રી રામ ના પૂર્વજ અને પ્રાચીન ભારતીય ઇતિહાસમાં રાજા હરિષચંદ્ર સત્ય અને સદ્ગુણનું પ્રતીક તરીકે જેનું વાતે વાતે નામ લેવાય છે.તેઓ તેમના સત્ય અને પ્રતિબદ્ધતા માટે જાણીતા હતા..
તેમના રાજસુય યજ્ઞ માટે દાન માટે ઋષિ વિશ્વામિત્રને તેમની પ્રતિબદ્ધતાને કારણે તેમણે તેમની પત્ની અને તેમના પુત્ર રોહિતની બધી જ વસ્તુઓ આપી હતી.
રાજા હરિષચંદ્રની ઘણી વાર્તાઓ છે.પરંતુ સૌથી જાણીતી વાર્તા માર્કંડેય પુરાણમાં છે.
રાજા હરિષચંદ્ર ત્રેતા યુગમાં થઈ ગયા.તે એક સારા રાજા હતા જે તેમના સારા કાર્યો માટે જાણીતા હતા.તેમના શાસનકાળ દરમ્યાન દરેક સુખી અને સમૃદ્ધ હતા.તેમની પાસે શૈવ્યા નામની પત્ની હતી (તે તારામતી તરીકે પણ ઓળખાય છે) અને રોહિતાશ્વ નામનો પુત્ર હતો.
એ સિવાય 99 બીજી રાણીઓ હતી. એટલે કે 100 રાણીઓ હતી.એકવાર રાજા હરિષચંદ્ર જંગલમાં હરણનો શિકાર કરવા જાય છે.અને અચાનક ત્યાં એક મહિલાનું રૂદન સંભળાય છે.આ સાંભળીને તે અવાજની દિશા તરફ આગળ વધે છે જે વાસ્તવમાં વિઘ્નરાજ દ્વારા બનાવવામાં આવેલું ભ્રમ છે.
વાસ્તવમાં વિઘ્નરાજ ઋષિ વિશ્વામિત્રના ધ્યાનમાં અવરોધો બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો છે. રાજા હરિષચંદ્રને જોતા,તેણે (વિઘ્નરાજ) તેના શરીરને કબજે કર્યો અને ઋષિને દુઃખ પહોંચાડવાનું દુરુપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું.આ કારણે,વિશ્વામિત્રે તમામ શિક્ષણ ગુમાવ્યું.ઋષિ વિશ્વામિત્ર આ કારણે ગુસ્સાથી ભરાયા હતા અચાનક રાજા તેની ઇન્દ્રિયો પર પાછો આવ્યો અને તેની ભૂલ માટે માફી માંગી.વિશ્વામિત્રે રાજાને માફ કરી દીધા; પણ વિશ્વામિત્ર રાજા ની પરીક્ષા કરવા માંગતા હતા.ઋષિ વિશ્વામિત્રે તેમને કહ્યું હે રાજન!તમે એક રાજાના તમામ ફરજોનું પાલન કરો છો,તો હું તમારી આગળ બ્રહ્મના રૂપે કંઈક ભીખ માગું છું: મને મારી ઇચ્છિત ભેટ આપો.રાજા હરિષચંદ્રને આ વાત સાંભળીને ખૂબ આનંદ થયો.અને તેમને (વિશ્વામિત્ર) તેમને જે પણ જોઈએ તે આપવાનું વચન આપ્યું તે ચાંદી,સોનું,પુત્ર,પત્ની,શરીર, જીવન,રાજ્ય,સંપત્તિ અથવા અન્ય કોઈ વસ્તુ હોવી જોઈએ.પછી ઋષિ વિશ્વામિત્ર તેમને તેમના રાજસુય યજ્ઞ માટે પ્રથમ (દાન) આપવા કહે છે.રાજા તેમને દાનમાં જે જોઈએ તે પૂછે છે.
વિશ્વામિત્રે રાજા ને કહ્યું હતું કે તેના પોતાના શરીર,તેની પત્ની અને તેના પુત્ર સિવાય બધું જ આપી દે.હરિષચંદ્રએ રાજીનામું આપીને તેમના રાજ્ય,તેના દળો અને તેમની પાસે જે બધું છે.તે તેમણે વિશ્વામિત્રને આપી દીધું.વિશ્વામિત્રે તેમને તેમના પરિવાર સાથે રાજ્ય છોડવાની પણ વિનંતી કરી હતી કારણ કે હવે તેનું સામ્રાજ્ય તેનાથી સંબંધિત નથી.જ્યારે તેઓ તેમના સામ્રાજ્યમાંથી તેમની પત્ની શૈવ્યા અને પુત્ર રોહિતાશ્વ સાથે જતા રહ્યા હતા,ત્યારે વિશ્વામિત્ર તેમને અટકાવે છે.અને રાજસુય યજ્ઞ માટે અન્ય દાનની માંગ કરે છે.
હરિષચંદ્રએ તેમને કહ્યું કે તેમની પાસે હવે તક આપવા માટે કંઈ નથી,પરંતુ એક મહિનાના સમયમાં રાજસુય યજ્ઞ માટે દાન આપવાનું વચન આપ્યું હતું.વિશ્વામિત્ર સંમત થયા અને તેમની નવી મુસાફરી માટે તેમને શુભેચ્છા પાઠવી.તેમના સામ્રાજ્યના નાગરિકો તેમના પ્રસ્થાન પર વિલાપ કરે છે.
"તમે અમને કેમ છોડો છો? તમે જ્યાં પણ હોવ ત્યાં અમે જઈશું; તમે જ્યાં પણ રહો ત્યાં અમારી સુખ છે; તમે જ્યાં પણ રહો છો ત્યાં આપણું શહેર છે,જ્યાં રાજા છે,ત્યાં આપણું સ્વર્ગ છે."
આ સાંભળીને, રાજા શોક અને દયાથી ઘેરાયેલો હતો.આ જોઈને, વિશ્વામિત્ર ગુસ્સે થઈ જાય છે.અને તેમની (હરિષચંદ્રની) પત્નીને લાકડીથી મારવા લાગ્યા,જેથી કરીને હરિષચંદ્ર જલ્દી પત્ની અને પુત્ર સાથે ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા.
આ જોઈને,પાંચ વિશ્વાદેવ (દિશાઓના વાલીઓ) વિશ્વામિત્રની આ ક્રિયાની નિંદા કરી.પણ વિશ્વામિત્ર રાજાની પરીક્ષા કરવા માંગતા હતા.
તેમના શબ્દો સાંભળીને,તે (ઋષિ) ગુસ્સે થાય છે.અને તેમને મનુષ્ય તરીકે જન્મ લેવા માટે શ્રાપ આપે છે.તે પણ કે તેઓ પુરુષો તરીકે જન્મેલા હોવા છતાં,તેઓને બાળકો અથવા પત્ની નહીં મળે. તેથી,આ પાંચ પાલક દેવતાઓ મહાભારતમાં પાંડવો અને દ્રૌપદીના પાંચ પુત્રો તરીકે જન્મ્યા હતા.આ જ કારણથી દ્રૌપદીના પુત્રોને પત્ની મળી ન હતી.હરિષચંદ્ર વારાણસી પહોંચ્યા:લગભગ એક મહિના પછી,તેઓ વારાણસીના પવિત્ર શહેરમાં પહોંચ્યા,પરંતુ શહેરના પ્રવેશદ્વાર પર,તેઓએ સંત વિશ્વામિત્રને જોયા.ઋષિએ તેમને એક મહિનાની અંદર તેમના રાજસુય યજ્ઞ માટે દક્ષિણા આપવાનું વચન આપ્યું હતું.તેમણે તેમને કહ્યું કે એક મહિનાનો સમય આજે પૂરો થઈ ગયો છે.
હરિષચંદ્રએ તેમને અડધા દિવસની રાહ જોવી વિનંતી કરી.વિશ્વામિત્રએ આ અંગે સંમતિ આપી અને કહ્યું કે જો (વિશ્વમિત્રાની) માંગ આજે પૂરી થઈ નથી,તો તે તેને શાપ આપશે.હરિષચંદ્રને ચિંતા હતી કે,ઋષિને વચન આપ્યું છે.તેના માટે દક્ષિણા કેવી રીતે આપી શકાય.
દરમિયાન,હરિષચંદ્રની પત્નીએ તેને વેચવા માટે સૂચવ્યું હતું અને તે જે પણ પૈસા મળે છે,તેનો ઉપયોગ ઋષિને દક્ષિણા આપવા માટે કરી શકાય છે.આ સાંભળીને,ચેતનાથી વંચિત હરિષચંદ્ર જમીન પર પડ્યા.
અડધો દિવસ પૂરો થતા વિશ્વામિત્ર રાજા પાસે આવે છે.અને તેમના વચનના હરિશચંદ્રને યાદ કરાવ્યું અને તેમના વચનને પૂરા ન કરવાના પરિણામો વિશે ચેતવણી આપી.
હરિષચંદ્રએ તેમની પત્ની અને પુત્રને વેચી દીધી.ફરીથી તેની પત્નીએ એ જ સૂચન કર્યું.આ વખતે કેટલાક સમય પછી પૈસા માટે પત્નીને વેચવા માટે સંમત થયા.એક વૃદ્ધ બ્રાહ્મણ તેની પત્નીને નોકરાણી તરીકે ખરીદી.રોહિતાશ્વ,તેમના પુત્ર, માતાથી દૂર જતા જ રડવાનું ચાલુ કર્યું.શૈવ્યા (તેમની પત્ની) તેમના માલિકને(વૃદ્ધ બ્રાહ્મણ) વિનંતી કરે છે કે તેઓ તેમના પુત્રને પણ ખરીદી શકે,જેથી તે તેમની સાથે રહી શકે. બ્રાહ્મણ આ માટે સંમત થાય છે. અને હરિષચંદ્રના પુત્રને પણ ખરીધી લીધો,આ પછી તરત જ,વિશ્વનામિત્ર રાજા પાસે આવ્યા અને દાન માટે કહ્યું.હરિષચંદ્રને તેમની પત્ની અને પુત્રનાવેચાણમાંથી તેમને મળતા બધા પૈસા વિશ્વામિત્રને આપ્યા.પરંતુ વિશ્વામિત્ર ગુસ્સે થાય છે.અને કહે છે કે પૈસાની રકમ પૂરતી નથી.તેમણે હરિષચંદ્રને કહ્યું કે એક દિવસનો ચોથો ભાગ હજુ પણ રહે છે.અને તે ત્યાં સુધી રાહ જોશે.ઋષિ જેવા જાય છે ત્યાં તરત જ એક ચાંડાલ ત્યાં આવ્યો, જે વાસ્તવમાં ધર્મ દેવ છે.અને ઇચ્છે છે કે હરિષચંદ્ર જે પૈસા જોવે છે,તેના બદલામાં તેને ખરીદવાનો પ્રસ્તાવ મુક્યો.હરિષચંદ્ર તેમને પૂછે છે,“તમે કોણ છો?”.
ચંડાલેએ જવાબ આપ્યો:
હું એક ચાંડાલ છું.હું મૃત્યુદંડની સજા પામેલા લોકોનો અમલ કરનારા અને લાશોમાંથી ધાબળા લઈશ.મૂળભૂત રીતે,ચાંડાલ કોઈ વ્યક્તિ છે,જે લાશોના નિકાલ સાથે વ્યવહાર કરે છે.
હરિષચંદ્રએ તેમની ઓફરને નકારી કાઢતાં કહ્યું:હું ચાંડાલનો સેવક નહીં થાઉં એટલું ઘણું ખરાબ.તેના બદલે ચાંડાલના ગુલામ થવાને બદલે અત્યાચારની આગથી હું ખાઈ જઈશ,હરિષચંદ્ર તેમના નોકર બનવા માટે ઇનકાર કરે છે.કારણ કે તે નિમ્ન કર્મ કરે છ.આ દરમિયાન, વિશ્વામિત્ર પાછા ફરે છે અને હરિષચંદ્રને પૂછે છે કે, તેમણે ચાંડાલના સેવક થવાનો ઇન્કાર કેમ કર્યો; જયારે તે એ નાણાંથી મને દક્ષિણા આપી શકે છે.
હરિષચંદ્રએ તેમને વિશ્વામિત્રના નોકર બનાવવા વિનંતી કરી.વિશ્વમિત્રા સંમત થયા પરંતુ જાહેર કરે છે કે:જો તમે મારા સેવક હોવ,તો હું તમને આ ચાંડાલના ત્યાં પૈસા માટે વેચીસ.આ રીતે વિશ્વામિત્રએ સો કરોડ સિક્કાના બદલામાં રાજા હરીશચંદ્રને ચાંડાલને વેચી દીધો.
ચાંડાલએ હરિષચંદ્રને તેમના સ્મશાન ભૂમિ પર કર્મચારી તરીકે ઉપયોગ કર્યો.તે શબ પર મૃતદેહોના કપડાને પટ્ટા મારવાનો ધંધો કરતો હતો.ચાંડાલ દ્વારા તેમને ત્યાં હાજર રહેલા દરેકને ફી લેવાની સૂચના આપવામાં આવી હતી.ફીનો એક ભાગ વિશ્વામિત્ર પાસે જાય છે,બીજો ભાગ ચાંડાલ પાસે જાય છે.અને બાકીનો હરિષચંદ્ર પાસે જાય છે.
હરિષચંદ્ર પોતે જ સ્મશાન ભૂમિમાં વસવા લાગ્યા.એક દિવસ તેણે પોતાના ભૂતકાળના જીવન વિશે સપનું જોયું.તેણે વિચાર્યું કે તેની હાલની સ્થિતિ તેના ભૂતકાળના પાપોનું પરિણામ છે.તેના સ્વપ્નમાં, તે તેની પત્નીને તેની સામે રડતી જુએ છે.એક દિવસ તેની દયાજનક પત્ની તેના પુત્ર સાથે સ્મશાન આવી,જે સર્પના ડંખને લીધે મૃત્યુ(રોહિત)પામ્યો હતો.
શરૂઆતમાં,તેઓ બંને તેમના દુઃખના કારણે દેખાવમાં ફેરફારને કારણે એકબીજાને ઓળખતા નહોતા.પરંતુ તરત જ હરિષચંદ્રએ તેની પત્નીને તેના વિલાપના સ્વરમાંથી ઓળખી કાઢી.અને ત્યારબાદ તેની પત્નીએ તેને ઓળખી કાઢ્યા.બંનેએ તેમના પુત્રની મૃત્યુ ઉપર શોકાતુર હતાં.હરિષચંદ્ર આત્મહત્યા કરવાનો વિચાર કરે છે.પરંતુ પછી તેને સમજાયું કે જો તે પોતાના ગુરુની પરવાનગી વિના આમ કરે છે,તો તેણે તેના પછીના જન્મમાં તેનું પરિણામ ભોગવવું પડશે.
કેટલાક ખચકાટ પછી,હરિષચંદ્ર પરિણામ ભલે ગમે તે હોય તેના પુત્રના અંતિમ સંસ્કાર પર આત્મહત્યા કરવાનો નિર્ણય કર્યો. તેણે પોતાની પત્નીને કહ્યું:
જો મેં દાન કર્યું હોય,જો મેં બલિદાન કર્યું હોય,જો હું મારા આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શિકાને ખુશ કર્યા હોય,તો ફરીથી,બીજા વિશ્વમાં,તમે અને મારા પુત્ર સાથે એક થઈ જાવ.રાણી એ પણ એ જ રીતે મૃત્ય પામવાનું નક્કી કર્યું. તેમના પુત્રના મૃતદેહને અંતિમવિધિ પર મૂક્યા પછી,તેઓએ ભગવાન નારાયણ (વિષ્ણુ) પર ધ્યાન કરવાનું શરૂ કર્યું.આ દરમિયાન,ધર્મના નેતૃત્વ હેઠળ વિશ્વામિત્ર સાથેના તમામ દેવતાઓ આવ્યા.ધર્મદેવ હરિષચંદ્રને પોતાની જાતને મૃત્યુની સમર્પણ કરવાના નિર્ણયથી અટકાવે છે.ધર્મ દેવ તેમને કહ્યું કે તેઓ હરિષચંદ્રની ક્ષમા,સ્વ-નિયંત્રણ,સત્યતા અને અન્ય ગુણોથી ખુશ છે.
ઈશ્વરના રાજા ઈન્દ્રએ તેમને કહ્યું કે,તેમની પત્ની અને તેમના પુત્રે તેમના સારા કાર્યોને કારણે સ્વર્ગમાં સ્થાન મેળવ્યું છે.
હરિષચંદ્ર,તેની પત્ની અને તેનો પુત્ર સ્વર્ગમાં જાય છે:હરિષચંદ્રના પુત્રને ઇન્દ્ર દ્વારા જીવનમાં પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવે છે.જો કે હરિષચંદ્ર પોતાના માલિક (ચાંડાલ)ની પરવાનગી વિના સ્વર્ગમાં જવાનો ઇનકાર કર્યો હતો.ધર્મ દેવ પછી રાજાને જણાવે છે કે તેણે પોતે ચાંડાલનું સ્વરૂપ ગ્રહણ કર્યું છે.રાજાએ ફરીથી પોતાના રાજ્યના લોકો વિના સ્વર્ગમાં જવાનો ઇનકાર કર્યો,જેઓ તેમના પ્રસ્થાન પર દુઃખી હતા અને તેમની યોગ્યતામાં સમાન ભાગીદાર હતા.તેમણે ઈન્દ્રને તેમના સામ્રાજ્યના લોકોને સ્વર્ગમાં જવાની વિનંતી કરી,ઓછામાં ઓછા એક દિવસ માટે ઇન્દ્રએ તેની વિનંતી સ્વીકારી.તે પછી હરિષચંદ્ર અને તેમના લોકો સ્વર્ગમાં ગયા.
વશિષ્ઠ એ હરિષચંદ્રના શાહી વંશના ગુરુ હતા.તેમણે બાર વર્ષ ગંગાના તટ પર ધ્યાનમાં વિતાવ્યા.
તેમના ધ્યાન પછી,તેમણે હરીશચંદ્ર અને તેમના પરિવાર સાથે થયેલી દુર્ઘટનાઓ વિશે જાણવા મળ્યું,
સંત વશિષ્ઠ વિશ્વામિત્ર પર ગુસ્સે થઈ જાય છે.અને વિશ્વામિત્રને હેરન માં રૂપાંતરિત થવા માટે શાપ આપે છે.બદલામાં,વિશ્વામિત્ર વશિષ્ઠને પણ એરી તરીકે ઓળખાતી જાતિના પક્ષીમાં શ્રાપથી રૂપાંતરિત કરે છે.બળવાન શક્તિ અને બળ બંને એકબીજા સાથે લડ્યા.
છેવટે ભગવાન બ્રહ્માએ આ તીવ્ર લડાઇ બંધ કરી દીધી.જ્યારે તેમણે તેમને તેમના મૂળ સ્વરૂપમાં પુનઃસ્થાપિત કર્યા.બ્રહ્માએ વશિષ્ઠને સમજાવ્યું કે વિશ્વમિત્રા માત્ર રાજા હરિષચંદ્રને ચકાસી રહ્યો હતો.અને આ પ્રક્રિયામાં તેણે આખરે રાજા હરિષચંદ્રને આ ધરતીનું સામ્રાજ્ય પાછું આપ્યું.ચિરકાળ અયોધ્યા પર રાજ કરી રાજા હરિશ્ચન્દ્ર એ સ્વર્ગ તરફ ગતિ કરી.
(સંદર્ભ : માર્કન્ડેય પુરાણમાંથી )
- સવદાનજી મકવાણા (વાત્ત્સલ્ય)

Download Our App

The Author

Current Read

Share

Featured Books

Categories

Share