લેખ:- પારિજાતનાં ફૂલ વિશેની માહિતી
લેખિકા:- શ્રીમતી સ્નેહલ રાજન જાની
Nyctanthes arbor-tristis એટલે કે પારિજાત તરીકે ઓળખતું વૃક્ષ, જે 10 મીટર (33 ફૂટ) ઊંચુ હોય છે, જેમાં ફ્લેકી ગ્રે છાલ હોય છે. પાંદડા વિરુદ્ધ, સરળ, 6-12 સેમી (2.4–4.7 ઇંચ) લાંબા અને 2-6.5 સેમી ( 0.79–2.56 ઇંચ) પહોળા છે, સમગ્ર માર્જિન સાથે. ફૂલો સુગંધિત હોય છે, જેમાં નારંગી-લાલ કેન્દ્ર સાથે પાંચથી આઠ લોબવાળા સફેદ કોરોલા હોય છે; તેઓ એકસાથે બે થી સાતના સમૂહમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જેમાં વ્યક્તિગત ફૂલો સાંજના સમયે ખુલે છે અને પરોઢે સમાપ્ત થાય છે. ફળ એક બાયલોબ, સપાટ બ્રાઉન હાર્ટ-આકારથી ગોળ કેપ્સ્યુલ 2 સેમી (0.79 ઇંચ) વ્યાસ ધરાવે છે, દરેક લોબમાં એક બીજ હોય છે.
પારિજાત અથવા પારિજાતકના સંસ્કૃત નામથી ઓળખાતું આ મધ્યમ કદનું વૃક્ષ છે. વૄક્ષની ઓળખ એ તેની ડાળી છે. સામાન્ય રીતે દરેક વૃક્ષ-વનસ્પતિની ડાળી એ ગોળાકાર હોય છે, પરંતુ પારિજાતની ડાળીઓનાં કાંડ ચતુષ્કોણ એટલે કે ચોરસ હોય છે. આ જ તેની સૌથી વિશેષ ઓળખ છે. બીજી ઓળખ તેનાં ફૂલો છે. તેની સુંદરતા, રંગ તથા જ્થ્થાબંધ પ્રમાણમાં આવતાં મધુર સુંગધીદાર ફૂલો પણ તેની વિશેષ ઓળખાણ છે.
પારિજાતનાં ફૂલો ખૂબ જ નાજુક હોય છે. સહેજ ડાળી હલાવીએ તો નીચે ઢગલો ફૂલો ખરી પડે છે. પારિજાતનાં ફૂલોની સુવાસ એ પવનની લહેરની સાથે દૂર સુધી પ્રસરે છે.
તેનું અંગ્રેજી નામ Night Jasmine કે Coral Jasmine પણ છે. લેટિન નામ Nyctanthyes Arbar –Tristis છે. તેનું બીજું નામ શેફાલિકા પણ છે.
ગુણધર્મ – પારિજાતનાં પાંદડાંઓનો વિશેષતઃ ઔષધ તરીકે ઊપયોગ થાય છે.
વિવિધ નામો:-
વૃક્ષને કેટલીકવાર "દુ:ખનું વૃક્ષ" કહેવામાં આવે છે, કારણ કે દિવસના સમયે ફૂલો તેમની તેજસ્વીતા ગુમાવે છે; વૈજ્ઞાનિક નામ આર્બર-ટ્રિસ્ટિસનો અર્થ "ઉદાસી વૃક્ષ" પણ થાય છે. ફૂલોનો ઉપયોગ કપડાં માટે પીળા રંગના સ્ત્રોત તરીકે થઈ શકે છે.
ભારતનાં ઓડિશામાં આ ફૂલને ગંગાસુલી અને ક્યાંક ઝરા સેફાલી કહેવામાં આવે છે. બોરોક ટિપ્રુરી સંસ્કૃતિમાં, તે જીવનના ચક્ર સાથે સંકળાયેલ છે, એટલે કે, જન્મ અને મૃત્યુ. તેનો લોકપ્રિય રીતે મૃતકો માટે માળા તરીકે ઉપયોગ થાય છે.
આ ફૂલ પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્ય અને કંચનાબુરી પ્રાંત, થાઈલેન્ડનું સત્તાવાર ફૂલ છે. તે પશ્ચિમ બંગાળની આસપાસ પારિજાત, શેફાલી અને સિયુલી તરીકે ઓળખાય છે.
Nyctanthes arbor-tristis સામાન્ય રીતે નાઈટ-ફ્લાવરિંગ જાસ્મીન અને કોરલ જાસ્મીન તરીકે ઓળખાય છે.
બિહારના મિથિલાંચલ અને મધેશમાં તેને હર-શ્રૃંગાર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
આસામીમાં તેને Xewālee (Xewālee, শেয়ালী) કહેવામાં આવે છે.
શ્રીલંકામાં તેને સેપાલિકા (සේපාලිකා) કહેવાય છે.
કર્ણાટકમાં તે પેરિજથ (પ્રતિભાગે) કહેવામાં આવે છે.
તેલુગુમાં તેને પેરિજૅટમ કહેવામાં આવે છે.
કેરળમાં તેને પાવઝમલ્લી કહેવામાં આવે છે.
મરાઠીમાં. મ્યાનમારમાં, તેને સીકફાલૂ ( my:ဆိပ်ဖလူး) કહેવાય છે.
તેનો ઉપયોગ પૂજા અને સન્માન સમારંભો માટે થાય છે. જૂના મલયાલમ રોમેન્ટિક ગીતોમાં પણ તેનું મહત્વ છે.
પારિજાતનાં અંગોનું રાસાયણિક અણુઘટન:-
પાંદડા:
પાંદડાઓમાં ડી-મેનિટોલ, β-સિટોસ્ટેરોલ, ફ્લેવેનોલ ગ્લાયકોસાઇડ્સ, એસ્ટ્રાગાલિન, નિકોટિફ્લોરિન, ઓલેનોલિક એસિડ, નાયક્ટેન્થિક એસિડ, ટેનિક એસિડ, એસ્કોર્બિક એસિડ, મિથાઈલ સેલિસીલેટ, આકારહીન ગ્લાયકોસાઇડ, આકારહીન રેઝિન, ટ્રાઇવોલેસેટ તેલ, કાર્બન તેલનો સમાવેશ થાય છે. ફ્રિડેલીન, લ્યુપેઓલ, મેનિટોલ, ગ્લુકોઝ, ફ્રુક્ટોઝ, ઇરિડોઇડ ગ્લાયકોસાઇડ્સ અને બેન્ઝોઇક એસિડ.[સંદર્ભ આપો જરૂરી] ફૂલો: ફૂલોમાં આવશ્યક તેલ, નિક્ટેન્થિન, ડી-મેનિટોલ, ટેનીન, ગ્લુકોઝ, કેરોટીનોઇડ્સ, ગ્લાયકોસાઇડ્સ હોય છે જેમાં α-ક્રોસેટિન (અથવા ક્રોસિન-3), β-મોનોજેન્ટિઓબાયોસાઇડ-β-D મોનોગ્લુકોસાઇડ એસ્ટરનો સમાવેશ થાય છે. , અને α-crocetin (અથવા crocin-1) નું β-digentiobioside એસ્ટર.
બીજ:
બીજમાં આર્બોર્ટ્રિસ્ટોસાઇડ્સ A અને B હોય છે. લિનોલીક, ઓલીક, લિગ્નોસેરિક, સ્ટીઅરીક, પામમેટિક અને મિરિસ્ટિક એસિડના ગ્લિસરાઈડ્સ; nyctanthic એસિડ; 3,4-secotriterpene એસિડ; અને ડી-ગ્લુકોઝ અને ડી-મેનોઝથી બનેલું પાણીમાં દ્રાવ્ય પોલિસેકરાઇડ.[સંદર્ભ આપો જરૂરી] છાલ: છાલમાં ગ્લાયકોસાઇડ્સ અને આલ્કલોઇડ્સ હોય છે.
દાંડી:
દાંડીમાં ગ્લાયકોસાઇડ નેરીન્જેનિન-4’-0-β-ગ્લુકેપાયરાનોસિલ-α-ઝાયલોપીરાનોસાઇડ અને β-સિટોસ્ટેરોલ હોય છે.
ફૂલનું તેલ:
ફૂલના તેલમાં α-pinene, p-cymene, 1-hexanol, methylheptanone, phenyl acetaldehyde, 1-decenol અને anisaldehyde હોય છે.
છોડ:
છોડમાં 2,3,4,6-ટેટ્રા-0-મિથાઈલ-ડી-ગ્લુકોઝ હોય છે; 2,3,6 ટ્રાઇ-0-મિથાઈલ-ડી-ગ્લુકોઝ; 2,3,6-ટ્રાઇ-0-મિથાઈલ-ડી-મેનનોઝ; 2,3,-di-0-મિથાઈલ-ડી-મેનનોઝ; arbortristosides A, B, અને C; અને iridoid glycosides.
ઈતિહાસ:-
પારિજાત ઘણી હિંદુ ધાર્મિક વાર્તાઓમાં દેખાય છે અને તે ઘણીવાર કલ્પવૃક્ષ સાથે સંબંધિત છે. હિંદુ પૌરાણિક કથાઓની આવી જ એક વાર્તામાં, જે ભાગવત પુરાણ, મહાભારત અને વિષ્ણુ પુરાણમાં જોવા મળે છે, પારિજાત સમુદ્ર મંથનના પરિણામે દેખાય છે અને કૃષ્ણએ પારિજાત જીતવા માટે ઈન્દ્ર સાથે યુદ્ધ કર્યું હતું. આગળ, તેમની પત્ની સત્યભામાએ તેમના મહેલના પાછળના ભાગમાં વૃક્ષ વાવવાની માંગ કરી. એવું બન્યું કે તેના ઘરની પાછળના વાડામાં ઝાડ હોવા છતાં, અન્ય રાણી રુક્મિણી, જે કૃષ્ણની પ્રિય હતી, તેની શ્રેષ્ઠ ભક્તિ અને નમ્રતાને કારણે તેની બાજુના બગીચામાં ફૂલો પડતા હતા. તે કૃષ્ણદેવરાયના દરબાર-કવિ નંદી થિમ્મના દ્વારા લખાયેલ તેલુગુ સાહિત્યમાં પારિજાતપહરણામુ નામના પ્રબંધનો વિષય છે.
હકીકતમાં પારિજાત, એક એવું વૃક્ષ છે. જેનો પુરાણોમાં પણ ઉલ્લેખ મળે છે કે આ વૃક્ષ સાગર મંથનથી પ્રાપ્ત થયેલું દિવ્ય વૃક્ષ છે. જેને સ્વર્ગમાંથી ધરતી પર લાવવામાં આવ્યું છે. આ વૃક્ષ સાથે ભગવાન રામ અને દેવી સીતાના વનવાસની યાદો પણ જોડાયેલી છે. સીતામાતા વનવાસના દિવસોમાં આ વૃક્ષના ફૂલોની જ માળા બનાવતા હતાં. આ ફૂલથી જો માતા લક્ષ્મી અને તેમના અવતારો સીતા અને રુકમણીની પૂજા કરવામાં આવે તો ઘરમાં ધનધાન્યની વૃદ્ધિ થાય છે. મોદીએ હનુમાનજીની પૂજા કરી. રામંદીર માટે ભૂમિપૂજન કર્યુંતો દેવી સીતાની અનુકંપા માટે પારિજાતનું રોપણ કર્યું.
ધાર્મિક ઈતિહાસ:-
કથા અનુસાર પારિજાત વૃક્ષની ઉત્પત્તિ સમુદ્ર મંથન દરમિયાન થઈ હતી અને તે દેવતાઓને મળ્યું હતું. સ્વર્ગમાં ઈન્દ્રએ પોતાની વાટિકામાં તેને લગાવ્યું હતું. એવી કથા છે કે એકવાર ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અને દેવી રુકમણી સાથે બેઠા હતાં ત્યારે નારદ મુનિ ત્યાં આવ્યા અને પારિજાતની માળા ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને ભેટ ધરી હતી. શ્રીકૃષ્ણએ આ માળા રુકમણીને આપી. જેના પર નારદમુનિએ કહ્યું કે તેઓ હારને ધારણ કરીને દરેક રાણીઓમાં સૌથી સુંદર લાગી રહ્યાં છે. જોકે, આ વાત સત્યભામા સુધી પહોંચી તો તેણે પણ જિદ પકડી કે તેને સ્વર્ગમાંથી પારિજાતનું ઝાડ જોઈએ છે.
પત્નીની જીદ પૂરી કરવા માટે શ્રીકૃષ્ણને દેવલોક પર આક્રમણ કરવું પડ્યું હતું. ઈન્દ્ર નહોતા ઈચ્છતાં કે સ્વર્ગની સંપત્તિ ધરતી પર જાય. જોકે, શ્રીકૃષ્ણ સામે તો મનાઈ પણ નહોતા કરી શકતાં. શ્રીકૃષ્ણ જ્યારે ધરતી પર લઈને આવતા હતા ત્યારે ઈન્દ્રથી ન રહેવાયું અને તેમણે શાપ આપ્યો કે, પારિજાતના ફૂલ માત્ર રાતે જ ખીલશે અને સવારે તો વિખેરાઈ જશે. આ કારણે જ પારિજાતના ફૂલ સૂર્યોદય પહેલા ખરી જાય છે.
આમ તો પૂજામાં જમીન પર પડેલા ફૂલ વાપરવામાં આવતા નથી પરંતુ પારિજાતના ફૂલો અપવાદ છે. પારિજાતના ફૂલો તો ચૂંટીને પણ દેવી-દેવતાઓને અર્પિત કરવામાં આવે છે. હકીકતમાં સ્વર્ગથી પારિજાત લાવ્યા પછી કાનાએ ચતુરાઈથી આ વૃક્ષ એવી રીતે લગાવ્યું કે ઝાડ તો સત્યભામાના આંગણામાં રહ્યું પરંતુ ફૂલ રુકમણીના પ્રાંગણમાં આવીને પડતા હતાં. જેનાથી જ તેઓ શૃંગાર કરતા હતાં. આ કારણે જ ધરતી પર પડેલા ફૂલથી પણ દેવી દેવતાઓની પૂજા થઈ શકે છે.
પારિજાતને લઈને એક કથા એવી પણ છે કે એક રાજકુમારી હતી. જેને સૂર્ય સાથે પ્રેમ થઈ ગયો હતો. જોકે, સૂર્યએ તેને અપનાવી નહીં. પ્રેમમાં પારિજાતે શરીરનો ત્યાગ કર્યો અને તેની ચિતાથી એક છોડવું નીકળ્યું. જેના ફૂલ રાતમાં સુગંધથી મનમોહી લેતા હતાં. જોકે, સવારે સૂર્ય નીકળતા પહેલા જ ફૂલ નીચે પડી જતાં હતાં. એવું કહેવાય છે કે રાજકુમારી જ પારિજાતના વૃક્ષ તરીકે પ્રગટ થઈ હતી જેવી રીતે વૃંદાની ચિતાની રાખથી તુલસી ઉત્પન્ન થઈ હતી.
મહાભારતકાળની કથા:-
ઉત્તર પ્રદેશના બારાબંકી જિલ્લાથી 38 કિમી દૂર પૂર્વમાં આવેલ કિંતૂર ગામ આવેલું છે. આ ગામમાં એ પારિજાત વૃક્ષ છે, જેને કૃષ્ણએ સ્વર્ગથી લાવ્યા બાદ દ્વારકામાં લગાવ્યું હતું. કુંતીએ પોતાના પુત્ર અર્જુન પાસે શિવપૂજા દરમિયાન ભોળેનાથને પારિજાતના પુષ્પ અર્પણ કરવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી હતી. માતાની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે અર્જૂન દ્વારકાથી આખું ઝાડ જ ઉઠાવીને લઇ ગયા અને કિંતૂરમાં સ્થાપિત કરી દીધું હતું. માનવામા આવે છે કે મહાભારત કાળમાં જ આ ગામ વસાવવામા આવ્યું હતું. એ સમયે ધૃતરાષ્ટ્રે પાંડવોને અજ્ઞાતવાસ આપ્યો ત્યારે તેઓ અહીં આવીને જ રોકાયા હતા. પાંડવોની માતા કુંતીના નામે આ ગામનું નામ કિંતૂર પાડવામા આવ્યું છે. પાંડવો દ્વારા અહીં મહાદેવ મંદિરનું નિર્માણ પણ કરવામાં આવ્યું જેનું નામ કુંતેશ્વર મહાદેવ મંદિર છે.
ઉપયોગ:-
પરંપરાગત દવા:-
પાનનો ઉપયોગ આયુર્વેદિક દવા અને હોમિયોપેથીમાં ગૃધ્રસી, સંધિવા અને તાવ માટે અને રેચક તરીકે કરવામાં આવે છે.
ખાલિત્ય-વાળ ખરવા - ખરતાં વાળમાં તેના બીજને પાણીમાં પીસીને તેનો લેપ કરવાથી વાળ ખરતાં ઓછાં થઈ જાય છે. અને ખરેલા વાળ ફરીથી ઊગી નીકળે છે.
રાંઝણ – સાયેટીકા –Sciatica નું ઊત્તમ ઔષધ છે. તેમજ તેની અસર અન્ય રોગો કરતાં ગૄધ્રસી – રાંઝણ (Sciatica)માં વિશેષ છે. રાંઝણ તેમજ વાયુના કારણે સાંધાના દુઃખાવા જેવા તમામ રોગોમાં પારિજાતના પાનનો ઊકાળો કરી તેમાં દિવેલ ઊમેરીને નિયમિત રીતે સેવન કરવાથી કમરનો દુઃખાવો Sciatica ઝડપભેર મટે છે.
વિષહર – કોઈ પણ જીવજંતુના કરડવાથી તેના પર પારિજાતના પાંદડાની લુગદી બનાવીને તેનો લેપ કરવો.
ખરજવું -
ખરજવા ઉપર પારિજાતના પાંદડાનું ચૂર્ણ તથા નાચણીનો લોટ સમભાગે લઈને તેને ખરજવા પર લગાવવાથી ખરજવું મટે છે.
પારિજાતના પાંદડાને દૂધમાં વાટીને લેપ કરવાથી પણ ખરજવામાં ફાયદો થાય છે.
ખોડો – પારિજાતના બીને પાણીમાં લસોટીને તેને નિયમિત માથા પર લેપ કરવાથી ખોડો મટે છે.
દાદર – દાદર પર પારિજાતના પાનનો રસ કાઢીને ચોપડવાથી તે મટે છે
પારિજાત પૂજા-પાઠ અથવા તો સુખ-સમૃદ્ધિ માટે નહીં પરંતુ સ્વાસ્થ્ય માટે પણ અત્યંત લાભદાયી છે. હાલ કોરોના વાયરસની મહામારીમાં ઈમ્યુનિટી વધારવાની સલાહ આપવામાં આવે છે. પારિજાતના પાન અને છાલનું સેવન આ મામલે લાભદાયી છે. આયુર્વેદ અનુસાર પારિજાતના 15થી 20 ફૂલ અથવા તો તેના રસનું સેવન કરવાથી હૃદય સંબંધિત મુશ્કેલીઓથી રાહત મળે છે. જોકે, આ ઉપાય કોઈ આયુર્વેદિક ચિકિત્સકની સલાહ પર જ અપનાવવો જોઈએ. ઉપરાંત આ ફૂલની સુગંધથી સ્ટ્રેસ પણ હળવો થઈ જાય છે. પારિજાતની છાલને ઉકાળીને પીવાથી શરદીમાં પણ રાહત મળે છે, તાવમાં પણ આ લાભદાયક છે.
પારિજાતના એન્ટીઓક્સીડેન્ટ, બળતરા વિરોધી અને એન્ટી-બેક્ટેરિયલ ગુણો સ્વાસ્થ્ય માટે અત્યંત ફાયદાકારક છે.
સંધિવાના દુખાવાથી છુટકારો મેળવવા માટે તમે પારિજાતના પાંદડા, છાલ અને ફૂલોનો ઉકાળો બનાવી શકો છો. શરદી, ઉધરસ અને સાઇનસ માટે તેને ચા તરીકે પીવો. એક ગ્લાસ પાણીમાં 2-3 પાંદડા અને 4-5 ફૂલ ઉકાળો, તેમાં 2-3 તુલસીના પાન નાખીને ચાની જેમ પીવો.
તાવ માટે 3 ગ્રામ છાલ અને 2 ગ્રામ પાન સાથે તુલસીના 2-3 પાન પાણીમાં ઉકાળીને દિવસમાં બે વાર પીવો. ઉકાળો બનાવવા માટે, પાંદડાને પાણીમાં ઉકાળો અને પીવો.
વાંચવા બદલ આભાર🙏
સૌજન્ય:- ઈન્ટરનેટ
- સ્નેહલ જાની
