લોકા સાથે આપણે સામાન્ય રીતે શબ્દોથી બોલીને કે તો ઇશારાથી વાતચીત ,સંદેશાવ્યવહાર કે માહિતીની આપ લે કરતા હોઇએ છીએ.ઇશારા આપણા શરીરની ભાષા કે જેને બોડી લેન્ગવેજ કહેવામાં આવે છે, એનો ભાગ છે.આપણે શબ્દો સમજી વિચારીને બોલી શકીએ છીએ પરંતુ શરીરની ભાષા આપણા અચેતન મન કે અબોધ મન (subconsious mind) દ્વારા બોલીએ છીએ અને આપણને ખબર પણ નથી હોતી.બોડી લેંગ્વેજને નિઃશબ્દ સંદેશાવ્યવહાર તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. સંશોધનથી જાણવા મળ્યું છે કે આપણે બીજા સાથે જે સંવાદ કરીએ છીએ એમાં ૭૦ ટકા સંદેશા વ્યવહાર તો બોડી લેંગ્વેજ દ્વારા, ૨૦ ટકા ચેહરાના હાવભાવ દ્વારા અને માત્ર ૧૦ ટકા જ બોલાયેલા શબ્દો દ્વારા થાય છે. આનાથી બોડી લેંગ્વેજનું કેટલું મહત્વ છે એ સમજાય છે. મોટા ભાગના લોકો આ બાબતથી અજાણ હોય છે. જીવનમાં કામ,ધંધા કે વ્યસાયમાં કે ઇન્ટરવ્યુ આપતી વખતે બોડી લેંગ્વેજ દ્વારા આપણે હકારાત્મક સંદેશો આપી શકીએ છીએ અને સફળ થઇ શકીએ છીએ.
તમે મોટા મોટા રાષ્ટ્રપ્રમુખો, વડાપ્રધાનો, મોટો નેતાઓ, કંપનીઓના સી.ઇ.ઓ. કે પ્રવક્તાઓ, સરકારી પ્રવક્તાઓ કે મોટીવેશનલ સ્પીકરોને જોયા હશે. તેઓ અમુક જ ટોનમાં શબ્દોની યોગ્ય પસંદગી સાથે, આકર્ષક બોડી લેંગ્વેજ દ્વારા પોતાની વાત કહેતા હોય છે. એ માટે એમણે બોડી લેગ્વેજના નિષ્ણાંતો પાસેથી તાલીમ લીધી હોય છે. અને એમના માટે એ આવશ્યક પણ છે.
બોલાયલા શબ્દો જો બોડી વિરૂધ્ધ હોય તો શ્રોતાઓ મુંઝવણમાં મુકાઇ જાય. આ વાત પણ સંશોધનથી સાબિત થઇ છે કે શબ્દો અને બોડી લેંગ્વેજમાં મોટાભાગના લોકો બોડી લેંગ્વેજને સાચી માનતા હોય છે.
આપણે સામાન્ય માણસો હોઇએ કે કંપનીમાં નોકરી કરતા હોઇએ કે વ્યવસાય કે ધંધા સાથે સંકળાયેલા હોઇએ- મોટાભાગે બીજા લોકો સાથે હળવા મળવાનું થાય જ છે. એટલે એમની ઉપર સારો અને સાચો પ્રભાવ પાડવો હોય તો બોડી લેંગ્વેજ વિશે જાણવું જોઈએ. બીજો લોકો તમારા માટે શું વિચારે છે, શું કરવા માંગે છે એમનો તમારા વિષે અભિગમ કેવો છે, તમારા માટે હકારાત્મક કે નકારાત્મક લાગણી ધરાવે છે. આ બધું જાણવા સમજવા માટે બોડી લેંગ્વેજની જાણકારી હોવી જોઈએ. એ વાત પણ યાદ રાખવી જોઈએ કે તમે બીજોની બોડી લેંગ્વેજના આધારે એના વિશે અનુમાન કરો છો એમ, બીજો લોકો પણ તમારી બોડી લેંગ્વેજના આધારે તમારા ચરિત્ર્યનું માપ કાઢી રહ્યા હોય છે. એટલા માટે પણ બોડી લેંગ્વેજ વિશે જોણવું જરૂરી છે. બોલાયેલા શબ્દો સાથે બોડી લેંગ્વેજ માણસના સંદેશાવ્યવહારની એક આખી પેટર્ન, વ્યવહાર-વર્તન વિશે માહિતી આપે છે. જ્યારે આપણે કશું જ નથી બોલતા ત્યારે પણ આપણું શરીર તો જુદીજુદી અંગ મુદ્રાઓ દ્વારા ઘણુંબધું બોલે છે. શબ્દો અને બોડી લેંગ્વેજમાં બોડી લેંગ્વેજ વધારે પ્રમાણિક હોય છે, કારણ કે શરીર દ્વારા અસત્ય બોલવું સંભવ નથી. બોડી લેંગ્વેજ એટલે માત્ર આપણે શરીર દ્વારા કેવી રીતે હલન ચલન કરીએ છીએ એટલું જ નહીં પરંતુ આપણા હાથ, પગ, આંખોની મુવમેન્ટ, ચહેરાના હાવભાવ સ્પર્શ અને અમુક લહેજો કે ટોનમાં બોલવું, બધું જ મહત્વનું હોય છે. શરીરની ભાષા વેશ્વિક ભાષા છે. આપણે ગમે તે દેશમાં રહેતા હોઇએ, ગમે તે સંસ્કૃતિ કે સંસ્કારો ધરાવતા હોઇએ, આપણા શરીર અને લાગણીની ભાષા લગભગ બધે જ સરખી હોય છે. તમારી અંગમુદ્રા,ચહેરાના હાવભાવ, આંખોનો સંપર્ક અને શારીરીક ચેષ્ઠાઓ તમારા શબ્દો કરતાં પણ વધુ જોરશોરથી બોલતા હોય છે.
તમારો ચહેરો શરીરનો સૌથી વધુ અભિવ્યક્તિ કરતું અંગ છે. તમારી મુખમુદ્વા સુચવે છે કે તમે ખુશ છો કે દુખી છો કે નિરાશ છો. સ્મિત તમારૂં સૌથી શક્તિ શાળી હથિયાર છે. આપણી આંખો લાગણીઓનો પડઘો પાડે છે. જ્યારે કોઇની સાથે વાત કરો ત્યારે આંખોમાં આંખો નાંખીને વાત કરવી જોઈએ. આડું અવડુ જોવાનો અર્થ એ છે કે તમે સામેવાળાની વાતમાં રસ નથી લઇ રહ્યા. તમારા હાથ પણ અભિવ્યક્તિના સુત્રધાર છે. ખુલ્લા હાથ તમારા ખુલ્લાપણા કે પ્રમાણિક સ્વભાવને જાહેર કરે છે. બોલતી વખતે હાથનું હલન-ચલન વધારે અસરકારક સંદેશ પહોંચાડે છે. વધારે પડતા હાથના હલન-ચલનનો અર્થ છે કે તમે નર્વસ અને બેકાબુ છો. મોઢા ઉપર હાથનો સ્પર્શ કરવું કે બાંયોને વારંવાર અડકાવવાનો અર્થ છે કે ગભરાટમાં છો અને કેટલીક વખત તમે અપ્રમાણિક છો એવી છાપ છોડી જાય છે. સ્મિત, આંખોનો સંપર્ક, ખુલ્લી અંગમુદ્રા અને સારી ચેષ્ટાઓ તમારા આત્મવિશ્વાસના સ્તરને ઉંચુ લાવે છે. છાતી ઉપર હાથ બાંધવા કે હાથ અને પગ બંને ક્રોસ હોય અને મુઠ્ઠીઓ બંધ હોય તો તમે બચાવની મુદ્રામાં હોવ છો. મુઠ્ઠી બંધ કરીને ટેબલ ઉપર જોરથી હાથ પછાડવાનો અર્થ છે કે તમે તમારી વાત બળજબરીથી કબુલ કરાવવા માંગો છો. તમારો નિર્ણય આખરી નિર્ણય છે. ટચલી આંગણી અને અંગુઠાની ટોચને ભેગા કરી તમે OK અર્થાત બધું બરાબર છે કે બહું સારૂ એવું કહેવા માંગો છો. મુઠ્ઠીવાળી અંગૂઠા ઉપર થમ્સ અપનો અર્થ છે તમે બીજાની સરાહના કરો છો અને સહમત છો. એનાથી ઉલ્ટું, અંગુઠો નીચે હોય તો આનો અર્થ છે કે તમે સહમત નથી અથવા તો સામેવાળાને તમે કહી રહ્યા છો કે ‘યુ આર લૂઝર’. શિયાળામાં હથેળીઓ મસળવાનો અર્થ છે તમે ગરમાવો મેળવવા માંગો છો. પરંતુ એ સિવાય આનો અર્થ એવો છે કે તમે કોઇનાથી હકારાત્મક અપેક્ષા રાખો છો કે જે ભૌતિક કે આર્થિક ઇનામ સ્વરૂપે હોઇ શકે છે અથવા તો તમે આનંદિત પ્રવૃત્તિમાં છો અને કંઇક સારૂં ઉપજશે એવી આશા રાખો છો.
મોઢું ખુલ્લું થઇ જવું કે મોઢા ઉપર હાથ રાખવું, એટલે તમે આશ્ચર્યચકિત છો. કોઇ માણસ બોલતા બોલતા પોતાની નાકના ટેરવા ઉપર આંગળીનો સ્પર્શ કરે તો એ જુઠ બોલી રહ્યો હોય એની સંભાવના છે. જો કે એને ખંજવાળ આવતી હોય એવું પણ બને! સાંભળતી વખતે નાકને સ્પર્શ કરવાનો અર્થ છે તમે વિચારમાં ખોવાયેલા છો અથવા અત્યારે તમે મંતવ્ય આપવા માંગતા નથી. નાકમાં આંગળી નાખવી કે ગંદકી કાઢવી એ સભ્યતાથી વિરૂધ્ધ માનવામાં આવે છે. જો તમે લોકો સામે આવું કરી રહ્યા છો તો તમે દિવાસ્વપ્નમાં રાચો છો અથવા સામાજીક રીતે જોડાયેલા નથી કે તણાવમાં છો એવું તારણ નિકળે છે. દાઢીમાં ખંજવાળતા હોવ તો તમે ગંભીર વિચાર મુદ્રામાં છો. પુરૂષ માથામાં હાથ ત્યારે ફેરવે છે જ્યારે સામે કોઇ સુંદર સ્ત્રી હોય એને ફલર્ટીંગ કરવા માટે આ ચેષ્ટા કરે છે. કમર ઉપર બંને હાથ રાખીને ઉભા રહવું, એટલે તમે એકદમ તૈયાર છો અને આત્મવિશ્વાસી છો એવું સુચવે છે. પટલૂન કે જેકેટના ગજવામાં હાથ નાખીને ઊભા રહેવું એટલે તમને રસ કે રૂચિ નથી તમે કંટાળેલા છો. બે આંગળીઓથી ‘વી’ બનાવી હથેળી બહારની તરફ રાખી વિકટરી કે વિજેતા હોવાનું સુચન કરે છે. બીજો વિશ્વયુધ્ધ વખતે વિન્સ્ટન ચર્ચિલે આ સંકેતનો ખૂબ પ્રચલિત કર્યો હતો.
તમે કોઇની સાથે ઉત્સાહપૂર્વક હાથ મેળવો, એ તમારો આત્મવિશ્વાસ દર્શાવે છે. હસ્તમેળાપ વખતે સામે વાળાનો હાથ એકમદ મજબૂતાઇથી દબાવવાનો અર્થ એ છે કે તમે એને તમારા પ્રભાવમાં લઇ લેવા માગો છો. તમે નિરૂત્સાહપુર્વક તમારા હાથને મરેલી માછલીની જેમ હસ્તમેળાપ કરો તો તમારામાં અત્મવિશ્વાસનો અભાવ છે અથવા તમને સામેવાળામાં કોઇ રૂચી નથી એવું સુચવે છે. બંને હાથથી હસ્તમેળાપ, પ્રમાણિક્તા અને લાગણી સુચવે છે. હસ્તમેળાપ વખતે બંનેના હાથ ઉપર નીચે હલાવે એનો અર્થ એ છે કે બંનેમાંથી કોઇ પક્ષ કોઇના પર પ્રભુત્વ ધરાવા માંગતો નથી. મોટાભાગના હસ્તમેળાપ આ પ્રકારના હોય છે. હસ્તમેળાપ કરતી વખતે તમારા મોઢા ઉપર સ્મિત ફરકવું જોઈએ.
નોકરીના ઇન્ટરવ્યુ વખતે બોડી લેંગ્વેજનું ખાસ ધ્યાન રાખવું જોઈએ. તમે દરવાજો ખટખટાવીને અંદર કેવી રીતે પ્રવેશો છો. તમે કેવી રીતે ઇન્ટરવ્યુ લેનારને અભિવાદન કરો છો. કેવી રીતે બેસો છો અને કેવી રીતે જવાબ આપો છો, એનાથી તમારૂ ભવિષ્ય એ કંપનીમાં નક્કી થઇ જાય છે. ઇન્ટરવ્યુમાં તમે શું જવાબ આપો છો એના કરતા તમે ક્યા લહેજામાં જવાબ આપો છો એ મહત્વનું છે. ઇન્ટરવ્યુ લેનાર સવાલ કરે તો એની આંખોમાં આંખો નાખી આત્મવિશ્વાસપુર્વક જવાબ આપવા જોઈએ. આમ તેમ, આજુબાજુ જોવાથી તમને રસ નથી એવું એમને પ્રતીત થઇ શકે છે. નીચી નજર કરીને પણ જવાબ ન આપવા જોઈએ. એનાથી તમે ખુબજ શરમાળ છો અથવા તો તમારામાં આત્મવિશ્વાસનો અભાવ છે એવું ઇન્ટરવ્યુ લેનારને લાગી શકે છે. ખુરશીમાં ટટ્ટાર બેસવું જોઈએ અને બની શકે તો કમર અને મોઢું થોડુ આગળની તરફ ઝુકેલા રાખવા જોઈએ. એ દર્શાવશે કે તમને રસ છે. હાથની મુઠ્ઠી વાળવી ન જોઈએ કે બંને હાથની આંગળીઓ એકબીજાને પરોવીને પણ ન બેસવું જોઈએ. હથેળીઓ ખુલ્લી રાખી ઝાંઘ ઉપર રાખવી જોઈએ અથવા ટેબલ ઉપર પણ રાખી શકાય. આ તમારી પ્રમાણિક્તાનું સુચન છે. જવાબ આપતી વખતે થોડું સ્મિત કરવું જોઈએ અને સવાલ સંભળતી વખતે મોઢું થોડુંક થોડુંક જ હલાવવું જોઈએ. પ્રશ્ન સાંભળ્યા પછી જેણે પ્રશ્ન કર્યો હોય એની સામે જોઈ પ્રમાણિક્તાથી જવાબ આપવા જોઈએ. જો ઇન્ટરવ્યુ લેનાર એક કરતા વધારે વ્યક્તિઓ હોય તો દરેકની સામે વારાફરતી જોઈને જવાબ આપવો જોઈએ. (પરંતુ શરૂઆત અને અંતે જેણે પ્રશ્ન કર્યો હોય એની તરફ જોઈને કરવું જોઇએ). જવાબ આપતી વખતે હાથનું થોડું હલનચલન આવશ્યક છે. વધારે પડતું હલન ચલન કરવું ન જોઈએ. ઇન્ટરવ્યુ લેનારને તમે કેટલા વિદ્વાન છો એનાથી મતલબ નથી પરંતુ તમે કેટલા પ્રમાણિક, કેટલા ઉત્સાહી અને કામમાં કેટલો રસ છે એ જાણવા માંગે છે. અને એ તમારા બોલાયલા શબ્દોની સાથે તમારા ચહેરાના હાવભાવ, આંખોના સંપર્ક અને હાથના હલન ચલનથી વ્યક્ત થાય છે. ઇન્ટરવ્યુ માટે રૂમમાં દાખલ થઇ સૌપ્રથમ અભિવાદન કરવું જોઈએ. પછી ઇન્ટરવ્યુ લેનાર પાસે જઇ હસ્તમેળાપ કરવો જોઈએ અને એ જ્યાં સુધી બેસવા માટે ન કહે ત્યાં સુધી ઉભા રહેવું જોઇએ. ઇન્ટરવ્યુ લેનાર જે પ્રશ્નો કરે તેમના ટુંકમાં સાચા ઉત્તરો આપવા જોઈએ. સામાન્ય રીતે તમે જેવી રીતે વાતચીત કરો છો એવા જ લહેજામાં જવાબ આપવા જોઈએ. કેટલાક પ્રશ્નો જાણીજોઈને એવા પુછવામાં આવે છે કે માણસ ઉશ્કેરાઇ જાય. જો આવા પ્રશ્ન પુછવામાં આવે તો ઉશ્કેરાયા વિના શાંતિથી જવાબ આપવા જોઈએ. ઇન્ટરવ્યુ લેનારની સામે ક્યારે વાદવિવાદ કરવો જોઈએ નહીં. વધારે દલીલો પણ ન કરવી જોઈએ. તમે ખુબ તણાવમાં કે દબાણમાં છો એની પ્રતીતી પણ ઇન્ટરવ્યુ લેનારને ન થવી જોઈએ. જો કે તમારા ચહેરા ઉપર થોડી ચિંતા જણાય એ ખોટી બાબત નથી. કેમકે ઇન્ટરવ્યુ લેનારને એનાથી સમજાય છે કે તમે આ નોકરી માટે કેટલા ચિંતિત છો અને તમે રસ લઇ રહ્યા છો. ઇન્ટરવ્યુ આપતી વખતે આજુબાજુ કે ઉપર છત તરફ કે માત્ર નીચે જોઈએ બેસી રહેવું ન જોઇને. કોથળાની જેમ ખુંદા વાળીને ક્યારેય ન બેસવું. સ્મિત કરવું પણ ક્યારે અટહાસ્ય ન કરવું. ઇન્ટરવ્યુ પુરૂ થાય તો ફરીથી હસ્તમેળાપ કરી, સ્મિત સાથે આભાર માનીને રૂમમાંથી બહાર નીકળવું જોઈએ.
એવીજ રીતે ધંધા વ્યવસાયની સફળતા તમારા અભિગમ અને બોડી લેંગ્વેજ ઉપર પણ આધાર રાખે છે. તમારા ગ્રાહકો કે ક્લાયન્ટ સાથે ઉત્સાહપુર્વક, હકારાત્મક રીતે વર્તવું જોઈએ. સ્મિતપુર્વક એમને આવકારવા જોઈએ. પ્રમાણિક્તાથી વાતચીત અને કાર્ય કરવું જોઈએ.
કોઇને ત્યાં મળવા જઇએ, પાર્ટીમાં જઇએ કે જોહેર જગ્યામાં જઇએ તો કેવી રીતે વર્તવું જોઈએ એ બધા માટે પણ બોડી લેંગ્વેજના નિયમો છે પરંતુ સ્થળસંકોચના લીધે અત્યારે અહીં જ અટકીએ.
