સમુદ્રાન્તિકે
ધ્રુવ ભટ્ટ
(10)
સબૂરને રુક્મીપાણો આપ્યો છતાં મારા મનને સુખ મળે તેવું કોઈ કામ કર્યાનો મને સંતોષ નથી. મારે જે કામ કરવાનું છે તે કરવા બેસું ત્યારે અશાંત થઈ જવાય છે.
આ ઉજ્જડ, વેરાન સમુદ્રતટ પર રસાયણક્ષેત્ર બનાવાય તો ધરતીને, તેના પર્યાવરણને અને માનવવસ્તીને ઓછામાં ઓછું નુકસાન થાય તેવો અહેવાલ મારે તૈયાર કરવાનો છે.
કચેરીમાં લખવા બેસુ છું તો દૂર સુધી દરિયો જોઈને બસ જોતો જ રહું એમ થાય છે. આઘે આઘે ક્ષિતિજ પર કાળી રેખા જેવો દેખાતો ટાપુ નજરે પડે છે અને મને ત્યાં જવાની ઇચ્છા થાય છે. હમણાં તો ખેરાની સીમ મપાય છે. એપ્રિલની આખર સુધીમાં ખેરાની માપણી પૂરી કરી દેવાની નેમ રાખીને મેં કામ હાથમાં લીધું છે. તે પૂરું કરીને હું ટાપુ પર જઈશ તેમ વિચાર્યું છે. આમ તો અહીં ઉદ્યોગો સ્થપાય તો મીઠું પાણી તે ટાપુ પરથી જ લેવાની યોજના છે. વિશાળ સંયત્રોથી દરિયાજળને મીઠું બનાવી, દરિયામાં પાઈપલાઈન નાખીને તેને અહીં સુધી લાવવાની યોજના વિચારાઈ છે.
ટાપુ પર જવાનું સાધન ક્યાંથી મળે તે મને ખબર નથી. કદાચ મોટા બંદરે થઈને જવાતું હશે. આજે ખેરા ગયો ત્યારે મુખીને પૂછ્યું, ‘મુખી, બેટ પર જવું છે. કઈ રીતે જવું?’
‘શ્યાલ માથે જાવું છ?’ મુખી સહેજ વિચારમાં પડ્યો. ગામના બીજા બે-ત્રણ માણસો બેઠા હતા. એક જણ કહે, ‘આ તમીં આવ્યા ઈ બંદરેથી મછવા મળી રેય.’
મુખીએ ડોકું ધુણાવ્યું, ‘આઘું પડી જાય. ને આમ મોટું બંદરેય આઘું તો પડે જ.’
‘વારારૂપ પોગી જાય તો ન્યાં રોજ મછવા લાગે છ, ‘એક જણે કહ્યું.
‘બેટ માથે દૂધનાં બેડાં તો આંયથીય જાય. અમારા ભરવાડું માછીમાર હાર્યે વયા જાય. પણ ઈ હોડીયુંમાં આપણાથી નો જવાય’, બીજાએ કહ્યું.
‘કેમ?’ મેં પૂછ્યું.
‘ઈ બધું જોખીમ.’ મુખી પોતાની ભરાવદાર મૂછો સરખી કરતાં બોલ્યો. ‘હું સીકકે ઈ હોડકીમાં નો બેહું.’
હવે ખેરાનો મુખી ‘સીકકે’ જે સફર ન કરતો હોય તે સફર પર મને તો કોણ લઈ જાય! વારારૂપ, મોટું બંદર કે પછી હું જ્યાં ખાડી ઊતરેલો તે નાનું બંદર. ક્યાં જવું? તેના વિચારમાં ખેરાથી પાછો વળ્યો. એકાદ માછીમારની હોડીમાં દૂધવાળા ભરવાડ સાથે ચડી બેસવા મળે તો તે પ્રયત્ન પણ કરી જોવો ખોટો નહીં.
રસ્તામાં બંગાળીની મઢીએ હું પાણી પીવા રોકાયો. બેટ પર જવાની મારી ઇચ્છા મેં તેને પણ જણાવી.
બાવાએ થોડો વિચાર કર્યો. પછી કહે, ‘દો દિનમેં અખાત્રીજ લગેગી. અબ તો નાળિયેરી પૂનમ કો મછવે ખેરા તક આયેંગે. તબ ચલે જાના એકાદ મછવેમેં.’
‘એટલે હજી બીજા ચાર મહિના રાહ જોવાની.’ મેં કહ્યું.
‘ક્યોં? તેરેકું જલદી જાના હૈ?’
‘કલ સે તો ભરવાડ લોગ ભી વારારૂપ સે જાયેંગે. અબ માછીમાર ભી છોટી નાવ લેકર શ્યાલ તક નહીં જા સક્તે.’
‘જલદી કરીને પણ શી રીતે જવાનો? વારારૂપ સુધી કે બંદર સુધી ચાલવાની મારી તૈયારી નથી. વિચારું છું એકાદ ભરવાડ સાથે માછીનું હોડું પકડી લઉં.’
‘કલ સે તો ભરવાડ લોગ ભી વારારૂપ સે જાયેંગે. અબ માછીમાર ભી છોટી નાવ લેકર શ્યાલ તક નહીં જા સકતે.’
બાવાજીએ કહ્યું, પછી એકદમ કહે, ‘લેકિન તેરેકુ ભેજેગા.’ પછી હાથથી હવામાં લીટી દોરતા હોય તેવો લહેકો કરીને કહે, ‘તેરેકુ બંગલેસે સીધા બેટ પર લગાયેગા. મનમેં ઈચ્છા હૂઈ તો યે દરિયાદેવ જરૂર પૂરી કરેંગે.’
હું ઊભો થતાં હસ્યો. બાવાની ગાંડી-ઘેલી વાતો સાંભળવા રોકાઉં તો રાત પડે. મેં કબીરાને છોડવા માંડ્યો.
‘ક્યું હસતા હૈ રે!’ બાવો મને હસતો દેખીને ખિજાયો. ‘બિશ્વાસ નહીં આતા સંન્યાસીકી બાત પર?’
‘ના, અમસ્તો જ’ મેં કહ્યું. પછી કબીરાને પથ્થર પાસે લાવતા હું આગળ બોલ્યો, ‘બંગલા પાસે મછવો તો શું, હોડી પણ લાગે તેમ નથી.’ આ બાવો પોતાની મઢૂલી છોડીને કદાચ ક્યાંય ગયો જ નહીં હોય.
બાવાજી મારી પાસે આવ્યા. હું પથ્થર પર ચડીને કબીરા પર સવાર થતો હતો ત્યાં આવીને મારા ખભે હાથ મૂકતાં તેણે દૃઢ અવાજે કહ્યું, ‘કોઈ કોઈ એસા મિલ જાતા હૈ, જો જહાં જી ચાહે નાવ લગા સકતા હૈ. અબ તું જા. મેરેસે બહસ મત કર.’ મેં વિદાય લીધી.
બંગલે પહોંચતા સુધીમાં હું બાવાની વાતો ભૂલી ગયો. કબીરાને પગીના હાથમાં સોંપીને કવાર્ટર તરફ જાઉં છું ત્યાં કવાર્ટરના પગથિયા પર બેઠેલા બાળક પર માની નજર પડી. તે એકધ્યાનથી કૂવાના થાળા પર પડેલા પતરાના ડબ્બાને જોઈ રહ્યો હતો.
‘કોણ છે ભાઈ?’
‘વિષ્નો’ તેણે હસીને કહ્યું.
‘અને મને ઓળખે છે?’ મેં મારા મહેમાનને પૂછ્યું.
‘ઓળખું છું ને. તમે કબીરાને લઈ પટવા આવ્યા’તા ને?
‘હા.’
‘ન્યાં પટવામાં જ હું રઉં છું’ અને વધુ ઓળખાણ આપતાં કહ્યું, ‘નૂરાચાચાનો ભાઈબંધ.’
‘તું નૂરાને ઓળખે છે?’
‘નંઈ ત્યારે? એના ઘોડા ઉપર ફરવાય ગ્યો છું. પંખી જોવા.’ નૂરાએ આ બાળકને પણ પરિંદાની મોહિની લગાડવા માંડી લાગે છે.
‘અહીં ક્યારે આવ્યો?’ મને થયું નૂરા સાથે આવ્યો હશે તો નૂરો પણ આટલામાં જ ક્યાંક હશે.
‘બપોરે મામા-મામીના હાર્યે અવલબા પાસે આવ્યા છીએ. કાલ મોટી અમાસનો દરિયો ના’વાનો નઈ?’
ઓહ! તો આ બાળક અવલનો મહેમાન છે. અવલના સગાઓ પટવામાં પણ રહેતા હશે તે વિચાર મને નહીં આવેલો. હું આગળ કંઈ પૂછું તે પહેલાં વિષ્નો હાથમાં પથ્થર લઈને ઊભો થતાં બોલ્યો, ‘બોલ્યો તાકી દઉં?’
‘કોને?’
‘કોને તે? ઓલા ડબલાને’, તેણે થાળા પર પડેલું ડબલું બતાવ્યું.
‘તાકી દે.’
અને તે નિશાન ચૂકી ગયો.
‘એ તો ચૂકી ય જવાય કેમ?’ છોભીલો પડીને તે બોલ્યો.
‘એમાં શું? ફરીથી તાક.’ મેં તેને ઉત્સાહિત કર્યો.
તે ફરી તાકે ત્યાર પહેલા વંડી પાછળથી કોઈ સ્ત્રીએ તેને બોલાવ્યો, ‘વિષ્નો, ચાલો બેટા. ઝાલરટાણું થઈ ગયું.’
ખેરા, પટવા જેવાં ગામડાંઓમાં સમયની વાત થાય છે ત્યારે ઘટનાના સંદર્ભે જ થાય છે. મારા અહીંના વસવાટે મને પણ મોં સૂઝણું, શિરામણટાણું, ધણવેળાથી માંડી રોંઢાટાણું અને વગડો ચરીને ગાયો પાછી વળે ત્યારે ઊડતી ગોરજનું ટાણું ઓળખતો કરી મૂક્યો છે. એમાં ઝાલરટાણું ઉમેરાયું. અત્યારે વિષ્નોના ગામમાં ઠાકર મંદિરે આરતીની તૈયારીઓ થતી હશે. આખો દિવસ કાળી મજૂરી કરીને થાકેલા માનવીઓ પગ વાળીને બેસશે. પછી રાત ઊતરી આવશે અને આખોયે વિસ્તાર પરમ શાંત બની રહેશે.
બીજે દિવસે વિષ્નો સવારમાં જ આવીને ઊભો. આજે દરિયે નહાવા જવાનું છે. હવેલીની ભેખડોથી થોડે દૂર રેતાળ કિનારે હું પણ વિષ્નો સાથે જવા વિચારું છું. ભરતી અગિયારેક વાગે પૂરેપૂરી ચડી રહેશે. મોટી ભરતી કદાચ દરિયાને બાવળની કાંટ સુધી પણ ખેંચી લાવે.
‘વિષ્ના, તું રમ. હું આજે ઑફિસમાં થોડું કામ કરી લઉં. અત્યારે દરિયે જઈશું તો કામ નહીં થાય.’ મેં કહ્યું. વિષ્નો કૂવાના થાળ પાસે રમવા લાગ્યો. થાળા પર આજે ત્રણ-ચાર ડોલ અને દોરડાં દેખાયાં. આટલી સામગ્રીનું શું કામ પડ્યું હશે? તે વિચારવું માંડી વાળીને હું કચેરીમાં નકશા દોરવા બેઠો.
દશ સાડાદશના સુમારે ઘણાબધા માણસો વાતો કરતા હોય તેવો અવાજ આવ્યો. હું ઊભો થઈને બહાર ગયો. દરવાજાની પાસે હસવાના, મોટે મોટેથી બોલવાના અવાજો સાંભળી હું દરવાજે ગયો. સ્ત્રીઓ, યુવાનો, બાળકો રંગ-બેરંગી કપડાં પહેરીને મેદાનમાં ભેગાં થયાં છે. ભરતીના પવનથી બધાંનાં વસ્ત્રો, વાળ હવામાં લહેરાય છે. બે-ચાર ગાડાં છૂટે છે. મુક્ત સ્વરે, લહેકાથી બોલતી પ્રજાના કલબલાટે આખું વાતાવરણ જાગતું કરી દીધું છે.
સ્ત્રીઓનું એક ટોળું દરવાજામાં પ્રવેશ્યું. અહીં ક્યાંય કોઈની પરવાનગી લેવાની જરૂર જણાતી ન હોય તેમ તેઓ અંદર આવ્યા. મને ગમ્યું નહીં. પરંતુ મૌન રહ્યો. મને જાનકી અને વાલબાઈ સાંભર્યાં.
‘બા, ભાભુમાંને આય લયાવો,’ એક કિશોરીએ બહાર છૂટી રહેલા ગાડા તરફ મુખ કરીને બૂમ પાડી. ‘આંય સુવાણ્ય રે’સે.’
મેં ગાડા તરફ જોયું તો એક ખૂબ જ વૃદ્ધ સ્ત્રીને એક આધેડ દંપતી, તેડીને ગાડામાંથી ઉતારતાં હતાં. તેઓ બંગલાના દરવાજે આવ્યાં. અચાનક મેં કહ્યું, ‘આ તરફ લાવો ક્વાર્ટર પર.’ પહેલી જ વાર કોઈ ગ્રામ્યજનને મેં મારા કવાર્ટરમાં પ્રેવશ આપ્યો. તે વૃદ્ધાને મારી જ આરામખુરશીમાં બેસારી.
‘ક્યાં આવ્યાં? ડોશીમાએ પૂછ્યું.
‘ભાભુ, દરિયો આવી ગ્યો.’ યુગલમાંની સ્ત્રીએ વૃદ્ધાના કાન પાસે મુખ લઈ જતાં કહ્યું.
પુરુષે મારી સામે જોયું. ‘મારાં ભાભુ છે’ પછી મને સમજાયું નથી તેમ લાગતા સ્પષ્ટતા કરી, ‘મારા મોટા બાપાના ઘેરથી, મોટાં કાકી.’
‘ભલે, તમે કશી ચિંતા ન કરશો,’ મેં કહ્યું ‘પણ આટલી ઉંમરે ગાડામાં અહીં સુધી લાવ્યા છો તે ક્યાંક માંદા ન પડે.’
‘અમીં તો નો’તા લાવતા; પણ તૈણ દા’ડાથી વેન લઈને બેઠાં છ કે અમાસને દા’ડે દરિયો ના’વો છ.’ સ્ત્રીએ કહ્યું.
હું અવાચક થઈ ગયો. પૂરું દેખાતું નથી, સંભળાતું નથી તે ઉંમરે આ સ્ત્રી ગાડામાં સફર કરીને સમુદ્રસ્નાન માટે આવી છે. ધર્મ પ્રેરિત બંધનો અને અંધશ્રદ્ધા આ અશક્ત સ્ત્રીને, અનેક કષ્ટો ભોગવવા પડવા છતાં, અહીં સુધી ખેંચી લાવ્યાં છે. મારું મન વિચારે ચડી ગયું. આ ડોશીમા દરિયા સુધી ચાલી શી રીતે શકવાનાં?
‘ભાભુ, તમીં આંય ર્યો,’ તેની પુત્રવધુ સમી સ્ત્રીએ કહ્યું. ‘તમારા દીકરા દરિયેથી ડોલ લઈ આવે એટલે તમને નવડાવી દઉં.’
તે વૃદ્ધાએ ડોકું ધુણાવ્યું અને ધીમેથી પણ મક્કમતાથી બોલી; ‘દરિયો ડોલમાં નો સામે બાઈ, ને ડોલમાં તો ઘેર ક્યાં નો’તો લવાતો? તે તને ગાડું જોડાવ્યું! હાલ્ય, કર્ય ટેકો. ધીરે ધીરે વયા જાહું.’
હું દિગ્મૂઢ થઈ ગયો. આ વૃદ્ધ સ્ત્રી ભલે ધાર્મિક તહેવાર અહીં આવી છે. પરંતુ તેને અહીં સુધી ખેંચી લાવનાર માત્ર ધર્મ નથી. તે તો આવી છે. તહેવારને બાને પોતાના દરિયાને મળવા. એ દરિયો, જાણે તેના બાળપણને શંખલા-છીપલાંની ભેટ ધરીને શણગાર્યું છે. તેની યુવાનીને મૃદુ તરંગોથી ભીંજવી છે અને સમગ્ર જીવનના કડવા-મીઠા અનુભવોનો સાક્ષી રહ્યો છે. તેનો આ દરિયો તે વળી એક ડોલમાં શી રીતે સમાઈ શકે, ભલા?
આટલી મોટી વાત એક નાનકડા વાક્ય દ્વારા સમજાવી શકવાની કળા આ પ્રદેશજનોને પ્રાકૃતિક અનુભૂતિઓ દ્વારા જ સાંપડી છે. આ રીતે બોલવા જેટલી ચાતુરી આ લોકોમાં નથી. નથી પાંડિત્યનું પ્રદર્શન. શબ્દોને ગોઠવી, મઠારીને ધારી અસર ઉપજાવે તેવું બોલવાનું ભાષા સમર્થ્ય પણ આ નથી. આ તો છે માત્ર અનુભવેલું, માણેલું, નિર્ભેળ સત્ય.
‘દરિયો ડોલમાં ન સમાય’ તેવું કે ‘એક પક્ષી ઊડે ને જગત જીવતું થઈ જાય.’ તેવું, કોઈક મારા સમાજ વચ્ચે બોલે તો તાળીઓ પડે; પરંતુ તે કથનનો અર્થ વિવેચનના સ્તર સુધી વિસ્તારવો પડે. પણ એ જ વાત જ્યારે આ વૃદ્ધા કે નૂરભાઈ બોલે છે ત્યારે અને તે જ ક્ષણે આખીએ વાત તેના સમગ્ર સ્વરૂપે, તમામ સંભવિતાર્થો સહિત સ્પષ્ટ થઈને સામે આવી જાય છે. એનું કારણ તેમની સહજ પ્રાકૃતિક અનુભૂતિના બળ સિવાય બીજું કંઈ તો શું હોઈ શકે?
‘સરવણ અહીં આવ’ મેં પગીને બોલાવ્યો. ‘ટેકો કર, ખુરશી જ ઉપાડીને બાને દરિયે લઈ જઈએ.’
‘પણ તમે શું કરવા આટલી...’ પેલો પુરુષ કંઈક કહેવા ગયો.
‘તમે કશું જ બોલશો નહીં’ મેં તેને બોલવા ન દીધો. સરવણ બે મજબૂત વાંસ લાવ્યો. ખુરશીના હાથા સાથે બાંધ્યા અને મેં, પેલા પુરુષે, ગાડાખેડૂએ અને સરવણે વૃદ્ધાની પાલખી ઊંચકી.
‘એલા બાને ઉપાડ્યા!!!’ ટોળામાંની એક યુવતી સહાસ્ય બોલી અને બધી જ સ્ત્રીઓ દોડી. ધૂળપંખીનું ટોળું ઊડે ને ભરભરાટ થાય તેવો, તેમના ઘેરદાદા કપડાં પગમાં અથડાવાથી થતો ફડફડાટ સમુદ્રના રવને પણ ઢાંકી ગયો. વિષ્નો આનંદથી કૂદવા લાગ્યો.
‘એલીયું હાલો.’ ઘણી બધી યુવતીઓ એકસાથે બોલી. યુવાનો અને બીજા માણસો પણ આ દૃશ્ય જોઈ ઉત્સાહથી વાતો કરતા દરિયે ચાલ્યા. જીવનના આરે ઊભેલી, અશક્ત, વૃદ્ધ સ્ત્રી કશું જ કર્યા વગર, માત્ર પોતાની હાજરીથી જ યુવાનોમાં આનંદ અને ઉત્સાહની ભરતી પ્રેરી શકે છે તે જોઈને હું પણ આનંદમાં આવી ગયો; જાણે તે બધામાંનો એક બની ગયો. અમે ડોશીમાને ખુરશી સહિત દરિયામાં બેસાર્યાં. દીકરો-વહુ ખુરશી પકડીને ઊભાં. ડોશી જાણે ગાંડી-ઘેલી થઈ ગઈ. ખુરશી પર મોજું ચડે કે હાથ લંબાવી લંબાવીને આવકારે.
તે અમાસે મેં ગત આખા વર્ષમાં માણ્યો ન હતો એટલો દરિયો માણ્યો. મનભરીને સમુદ્રસ્નાન કર્યું. કેટલાક યુવાનો સાથે દરિયામાં દૂર દૂર સુધી જઈને તર્યો. ડૂબકી મારવાની શરતો લગાવી અને લાકડાના પાટિયાને છાતીએ વળગાડીને ઊછળતાં મોજાં પર સરકતાં કિનારે આવવાની સાહસિક રમતો રમ્યો. યુવતીઓ પણ નહાઈ. ટોળાબંધ કલબલાટ, હાસ્ય, છણકા, મીઠા ઝઘડા અને ધક્કામૂક્કી. બધામાંથી થાક્યા ત્યારે એક વાગવા આવ્યો હતો. બધા ભીના શરીરે પાછા હવેલી પર આવ્યા. કવાર્ટરના છાંયડે, પરસાળમાં, પગથિયે, જ્યાં જગ્યા મળી ત્યાં બેઠા. ભોજનના ડબરા ખૂલ્યાં. પછી ખૂલ્યા સ્ત્રીઓના કંઠ. પાતળી, ઊંચી કાઠીની, કમરે છેડો વીંટીને ટોળે વળેલી સ્ત્રીઓ જાણે બ્રહ્માંડ ચક્કરડે ચડાવતી હોય તેવા જોમ અને સ્ફૂર્તિથી ગરબા ગાવા લાગી. પરસેવે રેબઝેબ થઈ જવા છતાં ગાવાનું કે ફરવાનું જોમ ઓછું નહોતું થતું.
આજે મારા માટે કોઈ નવતર દિવસ હોય તેવું મને લાગ્યું. એકદમ સ્વાભાવિક રીતે હું આ લોકો સાથે ભળી કેમ શક્યો? તે મારામાં રહેલો સભ્ય જીવ સમજી નથી શકતો. વિષ્નોને મેં મારા પડખામાં બેસાર્યો. તેને ગરબા જોવામાં મજા પડતી હતી. બે કલાક બધી ધમાલ ચાલી, પછી કૂવા પર ટોળું વળ્યું. બે-ચાર યુવાનો ડોલ સીંચવા માંડ્યા અને થાળા પર બેસીને એક પછી એક બધા શરીર પરથી દરિયાની ખારાશ ઉતારવા માંડ્યા. પેલી વૃદ્ધા પણ નહાઈ. મેં પણ થાળા પર પલાંઠી લગાવીને ચાર-પાંચ ડોલ પાણી માથા પર નંખાવ્યું.
‘આ કોને ઘેર આવ્યા’તા? પેલા ડોશીમાએ જતાં જતાં તેના ભત્રીજાને પૂછ્યું.
‘આ, આંયા જ રેય છે.’ તેની વહુએ, તે મને ન ઓળખતી હોવા છતાં મારી ઓળખ આપવાની કોશિશ કરી.
વૃદ્ધાએ મારી સામે જોઈએ પોતાની કેડમાંથી નાની પોટલી છોડી. પછી તેમાંથી એક રૂપિયાનો સિક્કો કાઢી મારી સામે ધર્યો, ‘બેટા, તેં મુને જાતરા કરાવી.’
‘ભાભુ, આંયાં કાવડિયા નો દેવાય, ઈ સાહેબ છે.’ પેલો શરમિંદો થઈ ગયો.
‘ઈ ગમે ઈ હોય. મારેથી તો મોટો નથ્ય ને? ને આજ પરબને દા’ડે કાંય ખરાબ નો લાગે.’
‘માડી, જાત્રા તો આ દીકરાએ કરાવી છે. મેં નહીં’ મેં કહ્યું.
‘ઈ બધું એકનું એક’ તેણે કહ્યું. અને મેં એક ગરીબ, અશક્ત, અજાણી વૃદ્ધા પાસેથી રૂપિયો લીધો. સાચવીને ખિસ્સામાં મૂક્યો.
તેની વાત સાચી હતી. તે મારા કરતાં ઘણી, ઘણી મોટી છે.
***
