વિતેલા સમયની ઉતાસણી(હોળી)
આજે પણ ગામડામા છાણા ચોરવાની અનોખી પ્રથા
*****************************************
અમારા સૌંરાષ્ટ્ર ના ગામડા ઓ મા આજ પણ છાણા ચોરવાની પ્રથા હુ જો ન ભુલતો હોવ'તો સરૂ જ છે આજ પણ ગામડા ગામ મા રાત ના અંધારા મા ખાટલા મા પડીયા પડીયા કાન માંડો તો ગેરીયા(ઘેરૈંયા)ના ઉધાડા પગની ધબડાટી ને છાના છાના શબ્દો અંધારા વિંધી ને કાને આવી ચડે ખરા અને હા એક વાત કરી દઉ કે ગેરૈયા પાછા નિતી નિયમો થી નિતરતા હો અનિતી થી ઉતરતા નહી હા...ભગવાન કૃષ્ણ ની ટોળકી જયારે ગોકુળમા મહી માખણ ચોરવા નિકળતી ત્યારે મનમા એક મંત્ર ગણગણતી કે''કફલ્મ....કફલ્મ....કફલ્મ''આવો જ મંત્ર છાણા ચોરતા ગેરૈયા ઓ એ ગણગણે કે
"ઘરે થી નિક્ળીયા અમે ઘેરૈયા થઇ.લાખો ના ઢગલા ને અડવાનુ નય.ને મોઢવુ મળી જાય તો પછી મુકવાનુ નય"હુ અમારા ગામડા ની વાત કરૂ છુ તમારી બાજુ ના ગામડા મા કાય આવુ નહી બનતુ હોય..અમારા ગામડા મા વર્ષો થી છાણા ચોરવા ની પરંપરા ચાલી આવે છે હજુ પણ (હુતાસણી)હોળી આડા થોડાક દિવસ રહે ને ઘરે ઘરે થી નાના ભુલકા ઓ ઘેરૈયા નો સ્વાગ પહેરી ને છાણા ચોરવા નીકળી પડે.આખી રાત ગામ મા અંધારા મા ફાફા મારી ને છાણા ભેગા કરે છે અને હોળી ટિંબે પહોચાડે..એમ તો દિવસે નજર મા જ લિધેલુ હોય કે કોનુ મોઢવુ કયા છે અને આજ રાતે કયા કયા ખાબકવાનુ છે.મને તો કયા થી ખબર હોય પણ આતો હુ નાનો હતો ત્યારે જાતો એટલે ખબર કે દિવસે પ્લાન ધડેલો જ હોય..મને ખાસ ખબર છે કે એકવાર એવુ બન્યુ કે અમારા માસ્તર સાહેબ ને કોઇ એ ફરીયાદ કરેલી કે તમારા નિશાળીયા છાણા ચોરવા જાય છે.પણ સાહેબ ને ખબર કેમ પડે કે આટલા બધા નિશાળીયા મા થી છાણા ચોરવા જાય કોણ અમે તો સવારે ભણવા પહોચી ગયા પ્રાથના પુરી થઇ ને થોડીક જ વારે અમારા સાહેબ બોલ્યા કે બોલો આમા થી છાણા ચોરવા કોણ કોણ જાય છે.અમે તો નીચુ જોઇ ને બેસી રહયા અમે થોડા કાઇ કહી દઇએ કે અમે ગયા હતા....!!પણ જે અમારી ટુકડી મા ભાગ નો'તો લીધો.....જો કે એ છોકરાવો ને તો ભાગ લેવો જ હતો પણ અમે જેને અમારી ટુકડી માથી તોફાની હોવા થી કારણ વિના ના બોલ બોલ કરતા હોય એવા તોફાની છોકરાવો ને અમે પકડાઇ ન જઇએ એટલા માટે અમારી ટુકડી માથી બરતરફ કરેલા એ છોકરા ઓ એ અમારી ઉપર દાઝ રાખી ને તક નો લાભ લઇને અમને પકડાવી દિધા અને સાહોબ ને કહી દિધુ કે અમને ખબર હતી કે એ બધા છાણા ચોરવા જવાના છે ને અમને ઘણી બધી હારે લઇ જવાની મહેનત પણ કરેલી પણ અમે તમારી બિક ના હિચાબે ગયા નહી નહીતર અમનેય પગમા ખજવાળ તો આવતી હતી...અમારા ગામના મોટા મોટા ઓ એ અમારા સાહેબ ને ફરીયાદ કરેલી પણ અમને માર ખવડાવ્વા ના હેતુ થી નહી પણ છાણા નુ મોઢવુ એટલે ઝેરી જીવજંતુ નુ ઘર ગણાય એમાય છાણા નુ મોઢવુ એટલે નાગ નુ ઘર..!ઉનાળા ની ઋતુ મા છાણા માથી ઠંડી ઠંડી હવા મળી રહે એટલે એરૂ ને પડકાં મોઢવા મા રહેવા નુ સૌં થી વધારે પસંદ કરે ગામડા મા બેનું ને બાયુ દિવસ આથમ્યા પહેલા મોઢવા માથી જેટલી જરૂર હોય એટલા છાણા દાતરડા ના સહારે લઇ લેય તો આ મોઢવા મા રાત ના અંધારા મા છોકરાવો વગર અજવાળે ને વિના દાતરડે હાથ ભરાવે ને કોઇને જીવજત કરડે તો મુશકેલી મા મુકાઇ જવાના ડર થી સાહેબ ને ફરીયાદ કરેલી નહીતર છાણા ચોરવા ની જે પરંપરા વડીલો એ સરૂ કરેલી એ પરંપરા અમે જાળવી રાખતા હતા એનો આનંદ તો એ લોકો ના મનમા હિલોળા લઇ રહ્યો હતો પણ સાથો સાથ કોઇ અઘટીત ઘટના ન ઘટે એવા ડરના હિચાબે સાહેબ ને ફરીયાદ કરેલી ને અમે પકડાઇ ગયેલા...સાહેબે અમને સાત આઠ છોકરા ઓને ભાગેભળતો પજરીપાક સખાડ્યો પછી પુઠા લાવ્યા અને એના પર મોટા અક્ષરે લખ્યુ કે હુ છાણા નો ચોર છુ.હવે અમને કહ્યુ કે આ પુઠા તમારા વાહા(પીઠ)પર બાંધી ને આખા ગામ મા ફેરવ્વા ના છે.અમે તો એવા મુજાણા કે ભારે કરી આવુ થાશે તો તો ઘરે બધા ને ખબર પડી જશે તો વળી પાછો મેથીપાક મળશે પણ પછી સાહેબે એ પ્રોગ્રામ કોઇ કારણોસર બંધ રાખ્યો અમે તો લાખો ની લુટ કરી હોય ને નિર્દોશ સુટકારો થયો હોય એટલો આનંદ થયેલો અને સાહેબે અમને સમજાવ્યા કે રાતે અંધારા મા મોઢવામા હાથ ભરાવા થી શુ શુ થાય તે ઉદાહરણ આપી આપી ને સમજાવ્યા ને વધુ મા કહ્યુ કે હવે પછી જો છાણા ચોરવા જશો તો માફ નહી કરૂ પણ નિશાળે થી સુટા થયા કે ગણવા નુ સરૂ કરી દિધુ"ઘરે થી નિક્ળયા અમે ઘેરૈયા થઇ.લાખો ના ઢગલા ને અડવાનુ નય.અને મોઢવુ મળે તો પછી મુકવાનુ નય"
હવે વાત કરૂ એ પરંપરા ની આપ જો ગામડામા રહતા હશો તો આપ જાણતા જ હશો કે ગામડા ગામ ની ઉતાસણી અલગ પ્રકાર ની હોય છે ગામડા મા છાણા થી જ ઉતાસણી(હોળી)ખડકવામા આવે છે જે ચોરી ચોરી ને જ ભેળા કરવામા આવે છે લગભગ ઉતાસણી આડા પંદર કે વિસ દિવસ હોય છે ત્યાર થી જ ઘેરૈંયા તૈયાર થઇ જતા હોય છે વાળુ પાણી કરીને પ્રથમ તો ઘેરૈયાના મોવડી બે પાસ છોકરાઓ પ્રથમ તો હોળી માટે નક્કી કરેલા ટીંબાને હોળી ટીંબો કહેવામા આવે છે એ હોળી ટીંબે જઇને પ્રથમ તો મોઢા મા સામે એવડી એવડી.............જોર જોર થી બોલી ને ઘેરૈંયાને જાણ કરવા ખાતર જોર જોર જેમ ફાવે તેમ બોલીને ગામના ગેરૈયાને જાણ કરે છે કે અમે હોળીટીંબે પહોચી ગયા છીયે....જોકે આજે તો બાળકો પણ સમજણા થઇ ગયા છે એટલે હવે હોળીકા દેવી ની કે બિજા દેવી દેવતાની જય બોલી ને છાણા ચોરવા ના શ્રી ગણેશ કરે છે પણ હુ જે વાત લખી રહ્યો છુ તે 1980 થી 1985 ની આસપાસ ની વાત કરૂ છુ આજે તો બાળકો માય સમજણ ની સરવાણી ફુટી છે એટલે મર્યાદામા રહીને કામ કરી કહ્યા છે પણ પરંપરા ને જાળવી રહ્યા છે અને કુદરત પણ ભોળુડા બાળકો નુ કાળી અંધારે જીવજતનુ એવુ ધ્યાન રાખી રહ્યો છે કે હજારો વરસ થી કાળી રાતે મોઢોવા મા હાથ નાખતા બાળકોને કયારેય ઉનીઆંછ આવ્વા દિધી નથી અને આવતા સમય મા પણ આવી ને આવી કૃપા વરસાવતો રહે એવી પ્રાથના કરીયે
અને હા અમારા ગામડાના ગેરૈંયા ના નિયમો ની વાત કરૂ તો જયારે છાણા ચોરવા જાય ને જે છોકરો ટોળકી મા હોય ને એનુ જ મોઢવુ તોડવાનો વારો આવે તો એનુ મોઢવુ તોડવા મા એ છોકરાએ પણ મદદ કરવી જ પડે પોતાના મોઢવાને લેવાની ના તો ન જ પાડી શકાય મને એક પ્રસંગ યાદ આવે છે કે 1981 ની આજુ બાજુ મા આમારા ગામની બાજુમા ડેમ બાંધવામા આવ્યો ને અમારૂ ગામ ડુબમા જતુ હતુ અેટલે ગામને બિજી જગ્યા એ ફેરવ્વામા આવ્યુ એ વખતે સરકાર ની સહાય થી મકાનો બાંધવામા આવ્યા ત્યારે અમારા ડુના ઘરના બારસાખ અને બારણા નવા ઘરના ફળીયાના એકકોરના ખુણા મા પડેલા અને ગેરૈંયા ની કરડી નજર દિવસે પડી ગયેલી પણ અમને વાત ન કરેલી કે આજ તમારા બારણાને બારસાખ ઉપાડવાની છે....હવે અમે તો રોજના નિયમ પ્રમાણે વાળુપાણી કરીને બધા ભેળા થયા ને ગામ મા છાણા ચોરતા ચોરતા અમારા ઘરનો જ વારો આવ્યો અને નિર્ણય લેવાયો કે બારણા ઉપાડી લેવાના તમે કદાચ નહી માનો પણ અમારા બારણા લેવડાવ્વા ગેરૈંયાને અમે પણ મદદ કરેલી પણ બારણા ખકડ્યાને ઘરના અમારી પાછળ દોડાયાને અમે બારણા મુકીને ભાગી ગયેલા એવુ સમરણ છે મારા બાપુ ગેરૈંયાની પાછળ દોડીયા એ સમયે અંધારાનો લાભ લઇને આટી મારીને ઘરે ખબર વિનાના ખાટલે છાનામાના સુઇ ગયેલા આજ એ પ્રસંગ યાદ આવે ત્યારે વિચાર આવે છે કે બાળપણ કેવુ ભોળપણ ભરેલુ હતુ આજે તો હોચીયારી ને ચતુરાય ની વચ્ચે બિચારૂ કયાય કચરાય ને ખતમ થઇ ગયુ
હવે હુ જે વાત લખવા જઇ રહ્યો છુ તે બહુ મહત્વની છે કારણ કે ગેરૈયા જે છાણા ચોરતી વખતે કદાચ કોઇ જાગી જાય ને જે મોઢવુ તોડવાનુ હોય તે ન તોડી શકાય તો'તો એ ગેરૈંયા ન કહેવાય એટલા માટે એ લોકો એ બધી તૈંયારી કરી રાખેલી જ હોય એમા એવી તૈંયારી કરેલી હોય કે ધારી લ્યો કે દસ પંદર છોકરાઓ ની ટોળી હોય તો એમા બે અલગ અલગ ટુકડી બનાવ્વા મા આવેલી હોય એક બે ત્રણ જણની ટુકડી અને બિજી મોટી ટુકડી હોય,,,બરાબર જે જગ્યાએ મોઢવુ હોય ત્યા બંન્યે બાજુથી જવાનુ અને કોઇ જાગી જાય તો જે નાની ટુકડીને કિકિયારા કરતુ ભાગવા મંડવાનુ અને મોટી ટુકડી ને મોઢવાની આજુ બાજુ સંતાઇ જવાનુ એટલે ઘરધણી કિકિયારા કરતા છોકરાઓ ની ટુકડીની વાહે દોડે એટલે મોટી ટુકડી જે સંતાઇને ઉભી હોય તે તકનો લાભ લઇને છાણા ની ફાટુ ભરી ભરીને ભાગી જાય પેલો નાની ટુકડીની વાહે ગયેલો ઘરધણી પાછો આવે ત્યા આખુ મોઢવુ પોપડા સહિત ગાયબ થઇ ગયુ હોય...અને એ જમાના મા અમારા ગામમા લાઇટ હતી નહી એટલે ચાર્જીંગ બેટરી નો સવાલ જ નથી આવતો એના કારણે એ જમાના મા ચોરી કરનારને અંધારૂ બહુ જ ઉપયોગી થતુ....અને બિજી વાત કરી દઉ કે જેવી રીતે ગેરૈંયા નિયમ પાળતા કે ''લાખો ના ઢગલાને અડવાનુ નય ને મોઢવુ મળેતો પછી મુકવાનુ નય''આવા જ નિયમ પાછા ગામ લોકોય પાળતા..કદાચ ઘરધણી ગેરૈંયા ને છાણા લેતા જોઇ જાયને પાછળ પડે અને ઘેરૈયા મોઢવામા થી છાણા લઇને ભાગે ને ઘરધણીને આંબી જવાની બિકે છાણા કોઇ વાર મુકીને ભાગીય જવુ પડે પણ મોઢવા મા છાણા લેવાય ગયા પછી ભલે મુકીને ભાગી જાય પણ એ છાણા કોઇ થી પાછા લેવાયતો નહી જ કેમ કે ગેરૈયાનો હાથ અડી જાય એટલે એ છાણામા હોળીની ઝાળ ભળી ગઇ ગણાય એટલે ઝાળ ઘેર ન લઇ જવાય આમ વિચારીને એ છાણાને કોઇ અડે જ નહી ને દિવસે છોકરાઓ હોળી ટીંબે પહોચાડ્યો પાર કરે
હવે વાત કરુ ઉતાસણી(હોળી) ખડકવાની ઉતાસણી ખડકવાના પણ અમુક લોકો કારીગર હોય છે તે છોકરા ઓને મદદ કરવા આવે ઉતાસણી ના દિવસે દિ'આથમ્યે ગામ મા થી કુંભાર એક પ્રકાર નુ માટલુ લઇ ને આવે એમા મગ ને ધઉ નાખી ને પાણી થી ભરીને વચ્ચો વચ્ચ ગોઠવીને ફરતા છાણા ગોળ ગોળ ગોઠવી દેય ત્યાર પછી અંધારૂ થવા દઇને હોળી પ્રગટાવ્વા મા આવે...ગામ મા થી ઢોલને શરણાઇ વાળા આવે ગામ મા થી ભાઇ ઓ ને બહેનો સૌં ઉતાસણી ના દર્શન કરવા ને વધાવ્વા આવે અને ગામડા મા એક એવી પ્રથા છે કે જેના ઘરે પહેલા દિકરાનો જન્મ થયો હોય એની વાડં કરવામા આવે છે વાડં એક પ્રસંગ છે વાડં એટલે એ છોકરાને તેડીને બહેન દિકરીયુને બાઇયુ વાડ નુ સરસ મજાનુ ગીત ગાય છે એના શબ્દ કઇક આવા છે''હાથ મા શ્રીફળ વિરાની ડોક મા ફુલ માળા''આવુ સરસ મજા નુ ગીત ગાતી ગાતી જેટલા પહેલા છોકરા ઓ જનમ્યો હોય તે ને ગામ મા થી હોળીકા દેવી ના દર્શન કરાવ્વા લાવે છે અને ત્યા લાવ્યા પછી બે યુવાનો ત્યાર થાય એક યુવાન એ છોકરા ને તેડી ને ફરતુ જાડો ધાબળો ઓઢી લેય કારણ કે બાળકને હોળી નો તાં' ન લાગે અને એક બિજો યુવાન હોય તે એક પાણીનો લોટો ઉપર શ્રી ફળ લઇ ને હોળી ફરતતી પાણી ની ધારવાડી આપે ને પાળ પેલો બાળક વાળો યુવાન ફોળી ની ફરતો સાત આટા ફરે પછી શ્રીફળ હોમવા મા આવે છે અને હવે તો નવા નવા લગ્ન થયા હોય એ યુવાનોય શ્રીફળ હોમવા આવે છે પણ એ જમાના મા એ પ્રથા ન હતી...અને ગામના લોકો ખજુર ધાણી ડાળીયા થી ઉતાસળી વધાવે અને ઢોલ શરણાય વાળાને પણ બધા ખજુર ને ધણી ડાળીયાનુ દાન કરે અરે ભાઇ ઇ જમાનામા ઢોલ શરણાય વાળા ને ખજુર ડાળીયાની ફાટું બંધાતી ને એના છોકરા ઓ હોશે હોશે ખાતા અને આશીર્વાદ આપતા...બધા શ્રીફળ હોમાય ગયા પછી હોળી માથી શ્રીફળ કાઢવાની હોડ મંડાય કોઇ ભાલા લઇને આવતા તલવારું લઇને આવતા અને ભાલાને તલવારૂ ની અણીયે શ્રીફળ કાઢતા જોકે આજે તો શાન્તી થી ઉતાસણી ઉજવાય છે પણ પેલા શ્રીફળ કાઢવાની હોડમા કોઇ વાર ધિંગાણા પણ થતા એ મોટી ઉમરના લોકો જાણતા જ હશે જોકે આજે તો સમયની સાથે સાથે સમજણ પણ આવી છે આજે આવુ નથી બનતુ નહીતર સમજુ માણસ ઉતાસણીયે જતા નહી
ત્યાર બાદ શ્રીફળ વધેરી સૌને શેષ આપવામા આવે અને પેલુ માટલુ કાઢીને એમા થી સૌને પ્રસાદી આપે અને એ પ્રસાદી પર થી વરસ કેવુ થશે એ નક્કી થતુ અને અંતે ગામ મા થી આવેલા લોકો સળગતી ઉતાસણીના તિખારા પર હાલવાની હોડ મંડાય સૌ કોઇ એના ઉપર પગ દઇ દઇ ને આ બાજુ થી પેલી બાજુ જતા હોય છે પણ પગમા ફલ્લા પડે નહી...હા...ઉલટા ની પગના તળીયે કપાસી હોય તો સારી થઇ જાય એવુ માનવામા આવે છે અને અંતમા ગામ મા થી આવેલા દુહા છંદના શોખીનો સામ સામા લાકડીયુના ટેકા દઇ દઇ ને દુહા છંદ લલકારે એ સાભળવા માટે ગામ આખુ હલકતુ જે ગાવા હોય તે વારા ફરતા ગાઇ ને સાભળનાર સાંભળે એ કાર્યકેમ પુરો થયા પછી અંતે સેવાભાવી યુવાનો ગામા થી પાણી લાવીને હોળીને ઠારી નાખે અને પછી અંતીમ તબ્બકો એટલે ગામની બાજુના ખેતરમા કે ગામના પાદરના નેરા(નદી)ના વેકરા મા ભગડ(કબડી) ની રમત મંડાય આખી રાત ભગડ રમે ને સવારમા ધુડાળી તૈયાર જ હોય
લેખક: રામભાઇ આહીર
