ભૂતિયા બાબા હરભજન સિંહ
વિરલ ચૌહાણ આરજુ
બાબા હરભજન સિંહની વાતનો ઉલ્લેખ કરતો એક એપિસોડ ઝી ટીવી પણ ફિયર ફાઇલ્સ નામની સિરિયલમાં કરવામાં આવ્યો હતો. આ સીરીઅલમાં એવા અનુભવ બતાવવામાં આવે છે જેમને સાચે જ પ્રેતાત્માનો સારો કે ખરાબ અનુભવ થયો હોય. મેં જયારે આ એપિસોડ જોયો ત્યારે મને એ જાણીને ઘણો જ આનંદ થયો કે આપણા દેશને પ્રેમ કરતો એક સિપાહી માર્યા પછી પણ સેવા આપી રહ્યો છે ફક્ત એટલું જ નહિ પણ આપણા બીજા જુવાનોને પણ યુદ્ધ માટે જુસ્સો આપી રહ્યો છે ત્યાર પછી મેં ગુગલ કરીને બાબા હરભજન સિંહ વિષે માહિતી વાંચી હતી આજે મને એ કિસ્સો અહીં તમારી સમક્ષ રજુ કરવામાં ઘણો જ ગર્વ થાય છે
વાંચકમિત્રો આજે આપણે એક એવા યોદ્ધા વિષે વાત કરવાની છે જે મરીને પણ જીવિત જ છે. દરેક સૈનિક દેશપ્રેમ માટે ખુશી ખુશી શહીદી વહોરી લેતા હોય છે અને અમર પણ બની જતા હોય છે અહીં હું એક એવા વીર અમર ભારતીય ભૂમિ સેનાની સૈનિકની વાત કહેવા જઈ રહી છું જે તેમના મરણોપરાંત પણ હાજરાહજૂર છે એવું કહેવાય છે કે તે હજુ પણ ભારતનું રક્ષણ કરે છે. આ જ વાત સાબિત કરે છે કે તમારા રાષ્ટ્રને સેવા આપતા તરીકે સૈનિકને અમર બનાવે છે. લોકો માને છે કે તેમના ભૂતિયા સરહદ પર તેમના ભાઈઓના હથિયારોનું રક્ષણ કરે છે. તેમનો દેશ પ્રેમ એટલો તીવ્ર છે કે તેમની આત્મા હયાત સૈનિકોને કોઈ પ્રકારની મદદ કે પરચા કે સેવા કે શિક્ષા આપતા જ રહે છે.
કેપ્ટ્ન હરભજન સિંહનો જન્મ ભારતીય સૈન્ય સૈનિક કેપ્ટન "બાબા" હરભજન સિંહનો જન્મ ૩૦ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૬ ના રોજ સિંઘ પંજાબ (ભારત) ના બાથે ભૈની ગામમાં પંજાબ (પાકિસ્તાન) ના સદરાણા ગામમાં શીખ પરિવારમાં થયો હતો. તેમણે પ્રારંભિક શિક્ષણ ગ્રામ્ય શાળામાં પૂરું કર્યું તેમણે અને માર્ચ ૧૯૫૫ માં પંતની પટ્ટીમાં ડી.એ.આ.વ. હાઇસ્કૂલમાંથી મેટ્રિક થઈ તેઓ અમૃતસરમાં ૩૦ જૂન ૧૯૫૬ માં તેમણે પોતાની જાતને સૈનિક તરીકે નોંધાવ્યા અને પછી કોર્પ્સ ઓફ સિગ્નલ્સમાં જોડાયા અને ત્યાર બાદ તેઓ પંજાબ રેજિમેન્ટમાં જોડાયા. ૧૯૬૮ માં આર્મી સૈનિક તરીકે ભારતની સેવા કરનાર પૂર્વીય સિક્કિમમાં નથુલા પાસ નજીક "બાબા" ડગરા રેજીમેન્ટ બાબા હરભજનસિંહનું આકસ્મિત દુઃખદ નિધન થયું હતું.
૩૦ જૂન, ૧૯૬૫ ના રોજ, તેમને એક કમિશન આપવામાં આવ્યું અને ૧૪ રાજપૂત રેજિમેન્ટમાં પોસ્ટ કરવામાં આવ્યું. ૧૯૬૫ ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ દરમિયાન તેમણે તેમના એકમના એડજ્યુટન્ટ તરીકે સેવા આપી હતી અને બાદમાં ૧૮ રાજપૂતને તબદીલ કરી હતી. કપૂથલાલાના બ્રાન્ડાલ ગામમાં જન્મેલા પંજાબ હરભજનસિંહ ફેબ્રુઆરી ૧૯૬૬ માં ૨૩ પંજાબ બટાલીયનમાં સિપાહ તરીકે જોડાયા હતા. આ રેજિમેન્ટ સાથે તેઓ સપ્ટેમ્બર ૧૧, ૧૯૬૭ ના સિક્કિમમાં તેમના અંતની મુલાકાત લીધી તેમણે ૪ ઓક્ટોબર, ૧૯૬૮ ના રોજ સિક્કિમમાં તેમના શાહિદ થયા ત્યાં સુધી સેવા આપી હતી.
ભારતીય સેનાના સૈનિકોએ તેને "નાથુ હિરો" તરીકે આદર માન આપે છે. જેમણે તેમના માનમાં મંદિર પણ બનાવ્યું. તેમના ઘણા વફાદાર સૈનિકો મુખ્યત્વે ભારતીય લશ્કરના નાથુલા પાસ અને સિક્કિમ અને ચીની કબજો ધરાવતા તિબેટ વચ્ચે ચીન-ભારતની સરહદમાં અને તેના આસપાસ પોસ્ટ કરેલા સૈનિકો - માનતા આવ્યા છે કે તેમની આત્મા દરેક સૈનિકને બિનઅનુભવી ઉચ્ચ-ઊંચાઇના ભૂપ્રદેશમાં રક્ષણ આપે છે. પૂર્વ હિમાલય મોટાભાગના સંતોની જેમ, બાબાને માન આપવાનું માનવામાં આવે છે જેઓ તેમની આદર અને પૂજા કરે છે.
ફક્ત 22 વર્ષની નાની ઉંમરે હરભજન સિંહનું મૃત્યુ એ દંતકથા અને ધાર્મિક આદરનો વિષય છે, જે ભારતીય સેના તેમના ગામના લોકો અને સરહદની ઉપર ચીનના પીપલ્સ લિબરેશન આર્મી (પી.એલ.એ.) ના સૈનિકોમાં લોકપ્રિય લોકકથા બની ગઇ છે. સિક્કિમ અને તિબેટ વચ્ચેની ભારત-ચાઇનીઝ સરહદની સુરક્ષા તેમની મૃત્યુની સત્તાવાર આવૃત્તિ એ છે કે તે ૧૪,૫૦૦ ફૂટ (૪,૪૦૦ મીટર) નાથુલા, તિબેટ અને સિક્કીમ વચ્ચેના પર્વતીય પાસમાં યુદ્ધના ભોગ બન્યા હતા, જ્યાં ૧૯૬૫ માં ચીન-ભારતીય દરમિયાન ભારતીય લશ્કર અને પીએલએ વચ્ચે ઘણી લડાઇ થઈ હતી. ૨૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૬૯ ના રોજ તેમની બહાદુરી અને શહીદી માટે મરણોત્તર ચક્રના ચંદ્રને મરણોત્તર આપવામાં આવ્યું હતું.
દંતકથારૂપ અનુસાર, ૧૯૬૨ ની સિનો-ઈન્ડિયન વોર દરમિયાન હરભજન સિંહ હિમનદીમાં ડૂબી ગયા હતા.એક દૂરની ચોકી માટે પુરવઠો ધરાવતા ખચ્ચરના સ્તંભની આગેવાની કરતી વખતે સિંઘ હિમનદીમાં ડૂબી ગયા હતા ૧૯૬૮ ના વર્ષમાં જ્યારે સિક્કિમ અને નોર્થ બંગાળની રાજ્યો મહાન કુદરતી આપત્તિના ગુસ્સા હેઠળ હતી, જ્યાં ભૂસ્ખલન, પૂર અને ભારે વરસાદએ બે રાજ્યોમાં હજારો લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા. ૪ ઓક્ટોબર, ૧૯૬૮ ના રોજ સિપાહી હરભજનસિંહ ટેક્કુલામાં તેમના બટાલિયન હેડક્વાર્ટરથી ડેંગચુક્લા સુધી ખચ્ચર કાફલાને લઈ જતા હતા, તે ઝડપથી વહેતા પ્રવાહમાં પડ્યા અને ડૂબી ગયા હતા સિપાહી હરભજનની શોધમાં કોઈ પરિણામ મળ્યું ન હતું, તેમને શોધવા માટે અનેક શોધખોળ શરૂ કરવામાં આવી હતી તે ગુમ થયાના ત્રીજાથી પાંચમા દિવસે એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે હરભજનને તેમના શરીરના શોધ પક્ષની આગેવાની કરી હતી, અને અંતમાં સિંહે જેણે સર્ચ પાર્ટીને મદદ કરી હતી, તે સાથીદાર પ્રિતમ સિંઘને હરભજન સિંહના સ્વપ્ન આવ્યા હતા અને તેમને તેમના દુ: ખદ ઘટનાની માહિતી આપી શોધ બાદ તેના શરીરના અવશેષો મળી આવ્યા હતા. તેમનો મૃતદેહને સ્નેઝના ઢગલા હેઠળ મળી આવ્યો હતો ત્યારબાદ તેના શરીરને પૂર્ણ લશ્કરી સન્માન સાથે અંતિમક્રિયા કરવામાં આવી હતી અને. હરભજનસિંહને સમાધી કરવાની ઇચ્છા હતી. પ્રીતમ સિંઘે કલ્પનાની જેમ જ સ્વપ્નને અવગણ્યું, પરંતુ બાદમાં જ્યારે સિપાહી હરભજનસિંહનો મૃતદેહ ત્યાં હાજર થયો હતો જ્યાં હરભજનસિંહે લશ્કરના અધિકારીઓને માહિતી આપી હતી તે આદરણીય છે અને આદર માટે અને તેમની ઇચ્છા મુજબ ચૌકીચોષ નજીક સમાધિ બાંધવામાં આવી હતી. . તેમને એક સ્વપ્ન દ્વારા, દંતકથા અનુસાર આગળ એવો દાવો કરાયો હતો કે તેમના એક સાથીઓએ તેમના પછી એક મંદિરનું નિર્માણ અને જાળવવાનું સૂચન પણ કર્યું હતું. પર્વતોમાં તેમના સમાધિમાં એક મંદિર બાંધવામાં આવ્યું હતું. એટલે કે તેમણે તેમના એક સાથીદારોને તેમની યાદમાં એક મંદિર બનાવવાની અને જાળવવાની સૂચના આપી
કેટલાક ભારતીય સૈનિકો માને છે કે ભારત અને ચીન વચ્ચે યુદ્ધની ઘટનામાં, બાબા ઓછામાં ઓછા ત્રણ દિવસ અગાઉ ભારતીય હુમલાખોરોના હુમલાને ચેતવે છે. નાથુલામાં બે રાષ્ટ્રો વચ્ચેની ફ્લેગ સભાઓ દરમિયાન, ચીન તેને સન્માન કરવા માટે એક ખુરશી મૂકી સામાન્ય માન્યતા અનુસાર, કોઈ પણ સેના અધિકારી સ્વચ્છ અને શિસ્તબદ્ધ પોશાકને જાળવી રાખતા નથી, તેને બાબા પોતાની જાતને એક થપ્પડથી સજા આપે છે. ડિસ્પ્લેમાં લટકાવાયેલા પોતાના પોષાકને કોઈની પણ સાફ કરવાની જરૂર નથી કારણ કે તેને જાદુઈ રીતે સાફ કરવામાં આવે છે.
દર વર્ષે ૧૧ સપ્ટેમ્બરના રોજ, જીપ તેના અંગત સામાન સાથે નજીકના રેલ્વે સ્ટેશન, ન્યૂ જલપાઇપુડીમાં પ્રસ્થાન કરવામાં આવે છે, જ્યાંથી તેને ટ્રેન દ્વારા કુકા ગામ, ભારતના પંજાબ રાજ્યના કપૂરથલા જીલ્લામાં મોકલવામાં આવે છે. ભારતીય રેલવેની કોઈ પણ ટ્રેન પર ખાલી જગ્યાએ નિશ્ચિતપણે કોઈ પણ રાહ જોનારાઓના પેસેન્જરને ફાળવવામાં આવે છે અથવા કોચની હાજરી દ્વારા પહેલીવાર આવે એ ધોરણે, બાબા માટે ખાસ અનામત કરવામાં આવે છે. દર વર્ષે એક સીટ પોતાના વતનમાં મુસાફરી માટે ખાલી રહે છે અને સૈનિકો બાબાને તેમના ઘરે મૂકી આવે છે. (રદબાતલ, આરએસી, અથવા રાહ જોવાયાની સામે રિઝર્વેશન) અથવા પ્રથમ કોચ હાજરી દ્વારા પ્રથમ સેવા આપતા ધોરણે, બાબા માટે વિશિષ્ટ આરક્ષણ ખરેખર છે તેમના માટે બનાવેલ છે અને દર વર્ષે તેમના ઘરના સમગ્ર પ્રવાસ માટે ખાલી છોડી દીધું છે અને અન્ય સૈનિકો સાથે મુસાફરી કરે છે, જેથી તેમના ઘર સુધી ટોચ સુધી પહોંચે. નાથુલામાં પોસ્ટ કરેલા સૈનિકો દ્વારા એક નાની રકમનું યોગદાન પણ આપવામાં આવે છે અને દર મહિને તેમની માતાને મોકલવામાં આવે છે.
દર મહિને નથુલામાં પોસ્ટ કરાયેલા સૈનિકો દ્વારા નાણાંની એક નાની રકમનું યોગદાન આપવામાં આવે છે. ઘણા વફાદાર લોકો, મુખ્યત્વે ભારતીય લશ્કરના નાથુલા પાસ અને આસપાસ સિક્કિમ અને ચાઇનીઝ કબજામાં રહેલા તિબેટ વચ્ચે ચીન-ભારતની સીમા વચ્ચે પોસ્ટ કરવામાં આવેલા સૈનિકોએ માન્યું છે કે હિમાલય મોટાભાગના સંતોની જેમ તેમની આત્મા પૂર્વીયના અતિથિશીલ ઉચ્ચ ઉંચાઈ ભૂમિમાં દરેક સૈનિકનું રક્ષણ કરે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે દરેક સૈનિક બાબા પ્રત્યે પૂજ્યભાવ રાખે છે અને પૂજા કરે છે.
તેમના વિશેની અન્ય ઘણી વાર્તાઓ આસ્થાવાનો સોશિયલ નેટવર્ક પોસ્ટ્સ મારફતે ફેલાયેલી છે, આ વાર્તાઓમાં ઘણીવાર અલૌકિક નિરીક્ષણ અને પ્રસંગોના ઘટકોનો સમાવેશ થાય છે, તેમણે શિસ્તબદ્ધ યોદ્ધાના પાત્રના લક્ષણોને જવાબદાર ગણાવ્યા હતા, આર્મીની લોકકથામાં બાબા શિસ્ત માટે નિષ્ઠુર છે અને તે લોકોને શિક્ષા કરવા માટે જાણીતા છે.
બાબા હરભજન સિંહે લીધેલી કેમ્પ્સની મુલાકાતો, બેડ ક્લૉટોટ્સ અને બૂટના ઉપયોગની શોધ જેવી ઇવેન્ટ્સ, જે તેમને તેમના વિશેની વિવિધ માહિતી સામાજિક નેટવર્ક પોસ્ટ્સમાં મળી શકે છે. એવો પણ દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે રેજિમેન્ટ હજુ પણ એક ખાલી બેડ અને દૈનિક ઉપયોગની અન્ય વસ્તુઓ રાખે છે. કેટલાક સ્રોત સૂચવે છે કે તેઓ નક્કી કરાયેલી તારીખ પ્રમાણે દર મહિને મોટા પાયે પગાર લે છે.
એક કેમ્પ બેડ તેના માટે રાખવામાં આવે છે અને તેના બૂટ પોલીશ્ડ હોય છે અને દરેક રાત તૈયાર રાખવામાં આવે છે. સાંજે દરરોજ શીટ્સને ચોપડવામાં આવે છે અને સાંજે પટ્ટાઓ ઝાંખા કરે છે. સૈનિક પગાર ખેંચવાનું ચાલુ રાખે છે અને તેની વાર્ષિક રજા લે છે.તેમનું નામ હજુ પણ લશ્કરના પગારપત્રકમાં ચાલુ રહે છે, તેમની માતા હજુ પણ પગારની ચકાસણી મેળવે છે અને તેમને સમયસર બાંધી પ્રમોશન આપવામાં આવે છે.
તદનુસાર, હાલમાં અંતમાં સૈનિક માનદ કપ્તાન તરીકે ગણવામાં આવે છે. તેમને દર વર્ષે બે મહિનાની વાર્ષિક રજા આપવામાં આવે છે, તેમના નામથી ટ્રેન પર બર્થ લગાવવામાં આવે છે અને તેમની પોટ્રેટ, ગણવેશ અને અન્ય ચીજો સૈન્ય અધિકારીઓ દ્વારા તેમના મૂળ ગામ કુકા કપૂરથલા જીલ્લામાં રજા લેવા માટે લાવવામાં આવે છે.
આજે પણ નાથુ-લા પોસ્ટમાં પોસ્ટ કરાયેલા જવાનોને નિશ્ચિતપણે માનવામાં આવે છે કે સિંહનું ભૂત તેમને રક્ષણ આપે છે. નાથુ-લા પોસ્ટના સૈનિકોનું માનવું છે કે સિંહનો ભૂત કોઈ પણ તોળાઈ રહેલા હુમલાની ચેતવણી આપે છે. ચાઇનીઝ, ધ્વજ દરમિયાન, હરભજન સિંહની સન્માન કરવા માટે ખુરશીની એક બાજુ મૂકી. તેમના ભૂત વિશેની વાતો રાત્રે શિબિરની મુલાકાત લે છે અને ઘડિયાળ પર સૂઈ રહેલા સૈનિકોને જાગૃત કરવા ખૂબ જ લોકપ્રિય છે અને ખૂબ જ નિયમિત છે.
નાથુલા લેન્ડસ્કેપના વિશાળ દૃશ્ય તરફ ગંગટોકથી ૬૦ કિલોમીટરનો માર્ગ કૂપ્પની ખીણ તરફ દોરી જાય છે. અહીં જ બાબા હરભજનનું મંદિર છે જે બાબા મંદિર તરીકે જાણીતું છે. બાબા હરભજનું છેલ્લાં ત્રણ દાયકાથી બે એશિયન ગોઆન્ટ્સ, ચીન અને ભારતની આંતરરાષ્ટ્રીય સીમાનું રક્ષણ પણ કરે છે. પરંતુ લોકોને વિશ્વાસ છે કે છે કે તે એકલા કરે છે. આંતરરાષ્ટ્રીય દળની બીજી બાજુએ પણ લશ્કરના માણસો ત્યાં સુધી ખાતરી આપે છે કે તેઓએ એક માણસને ઘોડેસવારી કરતા એક માણસને સરહદ પર ચોકી કરતા જોયો હતો.
બાબા હરભજન સિંહ સરહદ પર ખતરનાક પ્રવૃત્તિઓને સાથી લશ્કરના પુરુષોના સપના દ્વારા ચેતવે છે. ચીનની સૈન્યના સૈનિકો પણ માનતા હતા કે સરહદની રાતે સમગ્ર રાતમાં ગેસોલીંગ કરનારા માનવ આકૃતિ જોવા મળે છે.
વર્ષોથી બાબા હરભજનના મંદિરે ભારતના બધા સીમાડાઓથી વિશાળ સમ્માન મેળવ્યું છે. સિક્કિમમાં દરેક લશ્કરના માણસોએ બાબાને માન આપ્યું અને પૂજા કરી છે.
હરભજન બાબાના મંદિરના ત્રણ ઓરડાઓ છે. કેન્દ્રિય ખંડમાં અન્ય હિન્દુ દેવતા છે અને શીખ ગુરુઓ સાથે બાબાના વિશાળ ચિત્ર પણ છે. કેન્દ્રીય ખંડની જમણી બાબાના અંગત રૂમ છે. આ રૂમમાં રોજિંદા પ્રવૃત્તિઓ માટે જરૂરી દરેક ઘરગથ્થુ સામાન, કપડાં, જૂતાં, ચંપલ અને સુઘડ ઊંઘની પથારી છે, તે બધાને સુંદર અને સારી રીતે જાળવવામાં આવે છે. યુનિફોર્મ્સ સરસ રીતે ઇસ્ત્રીવાળા કરવામાં આવે છે અને ઉપયોગ માટે તૈયાર કરેલ સૂચિઓ બહુ જ ચુસ્ત છે. આ રૂમની વિરુદ્ધમાં એક નાનો ખંડ છે જેમાં ઓફિસ અને સ્ટોર રૂમ છે. ઓરડામાં પાણીની બાટલીઓ, ન વપરાયેલ ચંપલ, દાંત પીંછીઓ અને બાબાને આપવામાં આવેલી અન્ય વસ્તુઓથી ભરવામાં આવ્યો છે. અનુયાયીઓ માને છે કે એક અઠવાડિયા પછી મંદિરમાં રાખવામાં આવતું પાણી પવિત્ર પાણીમાં ફેરવાય છે અને દરેક બીમારીને દૂર કરે છે. લોકો માને છે કે અહીં રાખેલા ચંપલથી ગાઉટ અને અન્ય પગની સમસ્યાઓ ધરાવતા દર્દીઓને મદદ મળે છે અને વધુમાં જે તે ભક્ત મંદિરની મુલાકાત ન લઈ શકે તે બાબાને પત્રો મોકલે છે જે બાબાના સહયોગી દ્વારા ખોલવામાં આવે છે. આ અક્ષરો સામાન્ય રીતે વ્યક્તિગત સમસ્યાઓ ઉકેલવામાં સહાય માટે બાબાને વિનંતી કરે છે અને સહાયતા માટે કૃતજ્ઞતા છે.
દરેક ૪ ઑક્ટોબર ના રોજ યોજાયેલી એક ખાસ સમારંભ ભારતીય લશ્કર દ્વારા બાબા હરભજન સિંહની ભૂમિકા તેમજ ભારતીય સેનાના માયટર્સનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે યોજવામાં આવે છે, જેણે દેશના રક્ષા માટે પોતાના જીવનનું નિર્માણ કર્યું હતું . દરેક રવિવારે અને મંગળવારે બાબાના મંદિર ખાતે ભક્તોમાં મફત ભોજન વહેંચવામાં આવે છે.
જ્યાં બાબાનું મંદિર ગંગટોકથી આશરે 55 કિ.મી. છે. જો કે, ત્યાં સરળતાથી પહોંચવા માટે 3-4 કલાક લાગી જાય છે. ખૂબ સરસ અને સ્વાદિષ્ટ શાકાહારી તેમ જ બિન-શાકાહારી ખોરાકનો ગરમ, સ્વાદિષ્ટ ખોરાક મળી રહે છે મોમોસ જેવી વાનગીનો પણ આનંદ માણી શકો છો. તમે સ્વેટર, પગરખાં, કેપ્સ વગેરે જેવા શિયાળામાં ભાડેથી લઇ શકો તેવી વ્યવસ્થા પણ ત્યાં કરવામાં આવે છે. એકવાર તમે લક્ષ્ય સુધી પહોંચ્યા પછી, તમે બાબા મંદિર અને શિવ મંદિરની મુલાકાત લઈ શકો છો. મંદિર અને ૫૦૦ મીટરનો માર્ગ હજુ પણ મે ૨૦૧૭ ના રોજ બાંધકામ હેઠળ હતો પરંતુ જો કોઈ વરસાદ કે ધુમ્મસ ન હોય તો તમે બાબાનું મંદિરથી દૂરથી જ સ્પષ્ટપણે જોઈ શકો છો. તમે આ સ્થાન પર એક કલાક (અથવા ઓછું) પસાર કરવાની યોજના કરી શકો છો, જો કે તમે નિયુક્ત સ્થાનો પર બંધ કરી શકો છો અને બરફમાં રમી શકો છો. અહીં આવેલું Tsomgo તળાવ ખૂબ જ ઉત્તેજક, અને સાહસિક સફર કરાવે તેમ છે
મંદિર તરફ જવાની કેડી તદ્દન સાંકડી છે. આ માર્ગ અત્યંત હલકો છે . જો રસ્તા પર કોઈ ભારે લશ્કરી વાહન આવી જાય તો તેને રસ્તાનો અધિકાર મળે છે. ત્યાં ઘણા લશ્કરી વાહનો છાશવારે જોવા મળતા હોય જ છે અને અલબત્ત પીક ટ્રાવેલર ટ્રાફિકમાં શિષ્ટતા ખુબ જ સારી છે. ભારે વરસાદ હોય ત્યારે જો તમે મુલાકાત લો તો સંપૂર્ણ વાતાવરણ ધુમ્મસવાળું મળી રહે , સામાન્યરીતે જે ડ્રાયવરને જોખમી રસ્તા પર વાહન ચાલવાની આવડત હોય તે જ અહીંની મુસાફરીનો આનંદ લઇ શકે જે લોકો ઊંચાઈઓ, ભારે ઠંડા વાતાવરણથી ભયભીત છે તેઓ આ ૧૦૦% સાહસિક ભરેલી મુલાકાતનો આનંદ લઈ શકશે નહીં. સાથે જ અહીં યાત્રીઓને એક્સટ્રા થેલીઓ રાખવાની શિખામણ આપવામાં આવે છે જેથી બાળકો કે પછી કોઈને ઉલ્ટી થાય તો કામમાં આવી શકે.
કહેવાય છે કે મૃત્યુને કોઈ પણ હરાવી શકતું નથી પરંતુ બાબા હરભજન સિંહના કિસ્સામાં આ ખોટું પડતું લાગે છે કારણ કે તેઓ મૃત્યુ પછી પણ સૈનિકોને દિશા બતાવી રહ્યા છે.
“સૈનિકો અમર છે" "બાબા" હરભજન સિંહના કિસ્સામાં આ પ્રચલિત કહેવત સાચી પડતી દેખાય છે. આજે માતૃભારતીના પ્લેટફોર્મ દ્વારા વીર જવાન સૈનિક બાબા હરભજન સિંહની આત્માને શાંતિ મળે એવી હૃદયપૂર્વક પ્રાર્થના!
***
