મોક્ષ સમય જતાં ધીમે ધીમે સ્વસ્થ થઈ રહ્યો હતો. કૉલેજમાં-પુસ્તકોમાં વધુ ને વધુ ઇન્વોલ્વ થઈ રહ્યો હતો. સાંજે-રાત્રે અવિનાશનાં ઘરે જતો અથવા અવિનાશ ઘરે આવતો. કેરમ રમતાં – કાવ્ય ગોષ્ઠી કરતાં. આમ, ધીમે ધીમે ભૂતકાળની સ્મૃતિમાંથી બહાર નીકળી રહ્યો હતો. આજે કૉલેજમાં આવી નરસિંહકાકાની ચા પીવા બેઠેલો અને પાછળથી બૂમ સંભળાઈ – પ્રો. મોક્ષ આપને સ્ટાફરૂમમાં બોલાવે છે. મોક્ષ બધા વિચારો ખંખેરીને સ્વસ્થ થયો. નરસિંહકાકાને ચાના પૈસા ચૂકવી સ્ટાફરૂમમાં ગયો. સ્ટાફરૂમમાં મિસ પંડ્યા મોક્ષની રાહ જોતા હતા. મિસ પંડ્યા કૉલેજમાં સીનિયર પ્રોફેસર છે. તે અપરિણીત છે. તેઓનું ટેબલ સ્ટાફરૂમમાં મોક્ષની બાજુમાં જ છે. મોક્ષે આવીને મિસ પંડ્યાને સસ્મિત કહ્યું, “નમસ્કાર મિસ પંડ્યા. બોલો, મને કેમ યાદ કર્યો ? તમે મારા વડીલ સમાન છો. શું કહો છો ?” મિસ પંડ્યા કહે, “તમે રજા પરથી પાછા આવી ગયા પછી મારે રજા પર જવું પડેલું. મેં તમને મારા પુસ્તક વાંચવા આપેલા એ પાછા માંગી રહી છું. આશા છે તમે વાંચી લીધા હશે.” મોક્ષ કહે, હા વાંચી લીધા છે. મારા ડ્રોઅરમાં જ છે. હાલ જ આપને પાછા આપું. કહીને ડ્રોઅરમાંથી પુસ્તક કાઢીને આપ્યા. મિસ પંડ્યા એકલપંડા છે. લગ્ન કર્યા નથી. માબાપની સેવા કરે છે. ઈગ્લિશ લિટરેચર ભણાવે છે. પરંતુ ગુજરાતી નોવેલો વાંચવાનો પણ ખૂબ શોખ છે. કૉલેજમાં ઘણા વર્ષોથી છે સૌથી સીનિયર છે. પ્રો. મોક્ષ સાથે એમને સારું બને છે. મોક્ષ સાથે સિનેમા, પોલિટિક્સ, લિટરેચર, કવિતાઓ બધા વિષયો પર વાત કરે છે. કૉલેજનો વાર્ષિક અંક બનાવવા બંને સાથે મળીને સેવા આપે છે અને રસપ્રદ અંક બનાવે છે.
મિસ પંડ્યા અને મોક્ષ વાર્ષિક અંક ઉપર કોઈ ચર્ચા કરી રહ્યા હતા અને એકદમ જ સ્ટાફરૂમમાં 2-3 છોકરીઓ અંદર આવી. એમની વાતો કરવાનો અને હસવાનો અવાજ આવ્યો. એમાં હેતલ, મનસા, ફાલ્ગુની હતી. તેઓ બોલતા બંધ થઈ પ્રો. મોક્ષ તરફ આવ્યા. મોક્ષે મનસાને જોઈ. જોતા રહ્યા. પોતાનું કહેલું યાદ આવ્યું. કંઇ કામ કે નોટ્સ જોઈએ તો આપવા અંગે. મનસાને આવીને કહ્યું, “સર મારે છેલ્લા ચાર દિવસની નોટ્સ જોઈએ છે. હેતલ પાસે પણ નથી.” મોક્ષે ડ્રોઅર ખોલીને ફુલસ્કેપ પેપર્સમાં લખેલી નોટ્સ મનસાને આપી અને બે દિવસમાં પરત આપી જવા જણાવ્યું. મનસાએ હકારમાં માથું ધુણાવ્યું.
મનસા પ્રો. મોક્ષની નોટ્સ અંગે પોતાની બુક્સ કબાટમાં મૂકીને ફ્રેશ થવા માટે ગઈ. મોં હાથ નેપ્કિનથી લૂછતી લૂછતી બહાર આવી આજની પોસ્ટ જોઈ. ખાસ કંઇ ન હોવાથી પાછો ફરી. મનસા ચા પીને-નોટ્સ કાઢીને વરંડામાં વાંચવા બેઠી નોટ્સ સાથે પ્રો. મોક્ષના બીજા બે કાગળ પણ આવી ગયા હતા. પ્રો. મોક્ષની પ્રકૃતિ ઉપરનાં લેખ હતા. તેણે બે લીટી વાંચી. રસ પડવા માંડ્યો. એને થયું બધું જ વાંચવું પડશે.
“પ્રકૃતિ એટલે મા. બધાનો નિભાવ કરનારી, બધાને જન્મ આપનારી વિધાન કરનારી વિધાન લખનારી. બધા જ જીવોને પોષે છે. પ્રકૃતિ સામે પુરુષ પાંગળા છે. પ્રકૃતિ એક માયા છે. પ્રેમ છે. સુંદરતા છે. પ્રકૃતિ વિનાનું જીવન શૂન્ય છે પ્રકૃતિ જુદા જુદા સ્વરૂપે વિચરે છે. મા છે. બહેન છે. સખી છે – પ્રિયતમા છે એ સ્પંદનો જગાડે છે. પ્રેમનો એહસાસ કરાવે છે. એ પદાર્થ રૂપે છે. પરોક્ષ રૂપે છે. પદાર્થ રૂપે શરીરથી સ્પર્શી શકાય છે. પરોક્ષ રૂપે એહસાસ થાય છે. પ્રકૃતિ તારા રૂપ નિરાળા છે. મને તારા માટે ખૂબ જ માન છે. પ્રેમ છે. હું તારી પાછળ પાગલ છું. તારા અગમનિગમનાં નિયમો છે. મને પદાર્થ સ્વરૂપે તો હું મળી જ છું મને પરોક્ષ સ્વરૂપે મારી કલ્પનાઓ – વિચારોમાં એહસાસ કરાવ. તું એક સાક્ષાત શક્તિ છો. હું તને મારી પ્રિયતમા સ્વરૂપે જોઉં છું. ખૂબ જ પ્રેમ કરું છું. દરેક ઋતુમાં તારા અલગ અલગ રૂપો જોઉં છું. ખૂબ પ્રભાવિત થયો છું. હું તારી સાથે વાતો કરવા માંગું છું. તારા રહસ્ય જાણવા માંગુ છું તારા ચરણોમાં છું હે મારી પ્રિયતમે ! મને સ્વીકાર, મારા પ્રેમનો સ્વીકાર કર. મને જ્ઞાન આપ. પ્રેમની પરાકાષ્ઠા સમજાવ. મારે તને પૂર્ણરૂપે જોવી છે. પૂજવી છે. મને એવી પાત્રતા આપ કે હું આ બધું જ કરી શકું. તારા વિના બધે જ અંધારું છે. મારા દિલનાં સ્પંદનો બસ તારું જ નામ લે છે.”
પ્રો. મોક્ષે પ્રકૃતિ ઉપર લખેલી નોંધ વાંચીને મોક્ષનાં વિચારો અને પ્રકૃતિપ્રેમ માટે મનસા ઊડા વિચારમાં પડી ગઈ. પ્રો. મોક્ષનું કંઇક અલગ જ વ્યક્તિત્વ છે. આ એમનું રૂપ કોઈને ખબર જ નહીં હોય. મનસાને મનોમન કોઈ ખૂણે છૂપું આકર્ણણ જાગી ગયું. એનું હદય પણ પ્રકૃતિ માટે ખૂબ ખેંચાણ અનુભવે છે. એનો તો જન્મથી લઈને અત્યાર સુધીનો ઉછેર પ્રકૃતિની ગોદમાં જ થયો છે.
બીજા દિવસે મનસાએ પ્રો. મોક્ષને સ્ટાફરૂમમાં જ એમની નોટ્સ પેલા બે કાગળ સાથે પાછી આપી. આભાર માન્યો. મનોમન જાગેલા આકર્ષણનો પ્રભાવ તેનાં વર્તનમાં આવી ગયો હતો. પ્રો. મોક્ષની પાસે જતાં જ એનાં શરીરમાં આછી ધ્રુજારી આવી ગઈ. એ એકદમ શરમાઈ ગઈ. એને પોતાને જ ખબર નથી પડતી કે એને શું થઈ રહ્યું છે. પરંતુ મોક્ષનું વ્યક્તિત્વ એને ચુંબકની જેમ આકર્ષિત કરી રહ્યું છે. એને થયું, મને પ્રો. મોક્ષ પ્રત્યે કોઈ અનોખી લાગણી થઈ રહી છે.
પ્રો. મોક્ષ તથા મિસ પંડ્યા આજે વાર્ષિક અંક બનાવીને ફાઈનલ કરવા અંગે ચર્ચા કરી રહ્યા હતા. એમાં વિદ્યાર્થીઓ પણ સહભાગી થાય એવું ઇચ્છતા હતા. મિસ પંડ્યા કહે, “મોક્ષભાઈ, તમે જ વિદ્યાર્થીઓને જણાવો. એમને પ્રોત્સાહિત કરો. જુવાનિયાઓને સમજાવવાનું તમને વધુ ફાવશે. તમે પણ જુવાન છો એટલે સારી હથોટી બેસશે. સારા કાવ્યો લેખ વગેરે સંગ્રહ કરીને ખૂબ જ સુંદર વાર્ષિક અંક બનાવીએ. બીજું ખાસ જણાવવાનું કે આજે પ્રિન્સિપાલ સુકુમાર સરે આવનાર પ્રજાસત્તાક દિવસે નાટ્યસ્પર્ધાનું આયોજન કરવા જણાવ્યું છે એના માટે કૉલેજનાં બધા બેચમાંથી જે વિદ્યાર્થીઓ છે એમાંથી પ્રતિભાશાળી વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થીઓને પસંદ કરવાના છે.” પ્રો. મોક્ષે કહ્યું, “ચોક્કસ કરીશું પહેલાં નાટકોની પસંદગી કરીશું. ત્યાર પછી પાત્રવરણી પ્રમાણે વિદ્યાર્થીઓની પસંદગી કરીશું.”
કૉલેજમાં 26 જાન્યુઆરીએ જ વાર્ષિકોત્સવ ઉજવવાનું નક્કી કરીને નોટિસ બોર્ડ પર સૂચનાઓ મૂકી દીધી. નાટ્યસ્પર્ધા માટે નાટકનું સિલેક્શન મિસ પંડ્યા અને પ્રો. મોક્ષને જવાબદારી સંભાળવા જણાવ્યું. પ્રો. મોક્ષ અને મિસ પંડ્યાએ મળીને નાટક સિલેક્ટ કર્યા. ચાર બેંચનાં ચાર નાટક અને ચારે બેચ વચ્ચેની સ્પર્ધા. ઉત્તમ નાટકોનું સિલેક્શન કર્યું (1) સત્યવાન સાવિત્રી – પૌરાણિક કથા ઉપરનું નાટક (2) શકુંતલા –કવિ કાલિદાસની શ્રેષ્ઠ રચના શાકુંતલ પરથી લીધેલ નાટક (3) યોગ કે ભોગ – આજના સાંપ્રત સમાજનો પ્રશ્ન (4) આજનો નાયક – લોકશાહીમાં નાયક કેવો હોવો જોઈએ એ વિષય પરનું નાટક.
પ્રો. મોક્ષ અને મિસ પંડ્યાએ ચારેય નાટક જુદા જુદા વિષયો પરથી નક્કી કર્યા. જેમાં પૌરાણિક કથા, પ્રેમકથા, જીવનશૈલી. આજનો નાયક જે શ્રેષ્ઠ સમાજ બનાવે સાચી દિશાબતાવે. નાટકોની પસંદગી પ્રમાણે હવે વિદ્યાર્થીઓનું સિલેક્શન દરેક બેચ પ્રમાણે નક્કી કરવાનું હતું. પ્રો. મોક્ષ કૉલેજનાં નોટિસ બોર્ડ પર નોટિસ મૂકે કે જે વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થિનીઓએ નાટ્યસ્પર્ધામાં ભાગ લેવો હોય તેઓ સ્ટાફરૂમમાં મિસ પંડ્યા અથવા પ્રો. મોક્ષ પાસે નામ નોંધાવે.
મિસ પંડ્યા અને મોક્ષે પસંદ કરલા નાટકોનું ગદ્ય તથા ડાયલોગનું સવિસ્તરણ વર્ણન તૈયાર કરેલું. તે ચેક કરી લીધું અને બંનેને સંતોષ થયો કે નાટકનું સિલેક્શન સરસ થયું છે. નાટકો સ્પર્ધા માટે યોગ્ય છે અને એકબીજાની સ્પર્ધામાં કોઈ ને કોઈ સંદેશ આપશે જ. મિસ પંડ્યાએ કહ્યું, તમે શાકુંતલમાંથી શકુંતલા નાટક પસંદ કર્યુ. એ સારું જ થયું. વિદ્યાર્થીઓમાં રસ જળવાઈ રહેશે અને સાંપ્રત સમસ્યા વચ્ચે રસ જગાડતા પાત્રો અને વાર્તા જકડી રાખશે. વિદ્યાર્થીઓ પોતપોતાનાં નાટકની માહિતી લઈને છૂટા પડ્યા. મનસા પણ સ્મિત સાથે ઘરે ગઈ.
*
સવારથી જ મોક્ષ અને મિસ પંડ્યા નાટકોની પસંદગી થયા બાદ જ વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થિનીઓએ નામ નોંધાવ્યા હતા એનું લિસ્ટ ચકાસી ત્રણ દિવસમાં બધું જ ફાઈનલ કરીને પછી પાત્રવરણી પ્રમાણે બધાને પ્રેક્ટિસ કરાવવાની હતી વેશભૂષા-મેકઅપ વગેરેનાં નિર્ણયો લેવાના હતા. વિદ્યાર્થીઓએ ખૂબ ઉત્સાહપૂર્વક ભાગ લીધો છે. હવે ફાઈનલ લિસ્ટ બનાવવાનું છે.
મિસ પંડ્યાએ કૉલેજનાં દરેક વર્ગમાં નોટિસ ફેરવાવી કે જે વિદ્યાર્થીઓએ નાટ્યસ્પર્ધામાં ભાગ લીધો છે તે બધા જ બપોરે 3.00 વાગે કૉલેજનાં મુખ્ય હોલમાં હાજર રહે. એમાંથી ફાઈનલ સિલેક્શન થશે અને પછી રિહર્સલ ચાલુ થઈ જશે.
બપોરનાં 3.00 થવા સુધીમાં તો ધીરે ધીરે મુખ્ય હોલમાં વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થિનીઓ એકઠા થવા લાગ્યા. મિસ પંડ્યા અને પ્રો. મોક્ષ પણ આવી ગયા. બધા વિદ્યાર્થીઓમાં મોક્ષની ક્લાસના મનસા, હેતલ, ફાલ્ગુની, નિરવ, તન્મય તથા અન્ય વર્ગનાં પણ બધા આવી ગયા. પ્રો. મોક્ષે વિદ્યાર્થીઓને નાટકની સ્ક્રિપ્ટ – બેચ પ્રમાણે વહેંચી અને પછી વિદ્યાર્થીઓને બોલાવીને ફાઈનલ સિલેક્શન શરૂ કર્યુ. મિસ પંડ્યાએ સિલેક્ટ થયેલા વિદ્યાર્થીઓનાં બેચ અને નાટક પ્રમાણે ગ્રુપ પાડી દીધા અને ગ્રુપ પ્રમાણે બેસી જવા જણાવ્યું.
નાટકના વિષય અને વિદ્યાર્થીઓની આવડત પ્રમાણે પાત્ર પસંદગી ચાલુ કરી. દરેક બેચ અને નાટક પ્રમાણે વિદ્યાર્થીઓની ફાઈનલ પસંદગી કરવા માંડી. પ્રો. મોક્ષે મનસાને શકુંતલા નાટક માટે પસંદ કરી – મનસાએ શકુંતલાનું પાત્ર ભજવવાનું અને તન્મયને દુષ્યંતનું પાત્ર આપ્યું. આમ, દરેકને પાત્ર પ્રમાણે વરણી કરવામાં આવી અને અભ્યાસ માટે સ્ક્રિપ્ટ આપવામાં આવી. પસંદગી થયા બાદ કૉલેજના આ મુખ્ય હોલમાં રોજ બપોરે 3 થી 5 પ્રેક્ટિસ માટે આવવા તાકીદ કરી. પ્રેક્ટિસ – પ્રો. શર્મા, મિસ પંડ્યા. મિસ અરુંધતી અને પ્રો. મોક્ષ કરાવશે. દરેકને અલગ અલગ નાટકની જવાબદારી સોંપવામાં આવી.
બીજા દિવસે પ્રો. મોક્ષ – મિસ પંડ્યા – પ્રો. શર્મા – મિસ અરુંધતી બધા પોતપોતાના નાટકનું ફાઈનલ લિસ્ટ પાત્રવરણી અને પ્રેક્ટિસ કેવી રીતે કરાવવી, ક્યા સમયે કોનું રિહર્સલ અને સમયની કામની વહેંચણી કરવા કેન્ટીનમાં ભેગા થયા હતા. પ્રો. મોક્ષે નરસિંહકાકાને બધા માટે ચા બનાવવા કહ્યું. જરૂરી ચર્ચા કરી સમયની ગોઠવણ નક્કી કરી ચા પીને બધા છુટા પડ્યા. પ્રો. મોક્ષ સ્ટાફરૂમમાં આવીને પોતાના ટેબલ પર બેઠાં.
પ્રો. મોક્ષને ઊંડા વિચારોમાં ખોવાયેલા જોઈને મિસ પંડ્યાએ તેમને પૂછ્યું કે “મોક્ષ ક્યાં ખોવાયા ? હું ક્યારની તમારી સામે બેઠી છું પરંતુ તમારું ધ્યાન જ નથી.” મોક્ષે કહ્યું, “મિસ પંડ્યા, હું મહાકવિ કાલિદાસની શ્રેષ્ઠ રચના શાકુંતલમાં જ ખોવાઈ ગયો છું. આટલી શ્રેષ્ઠ રચના એમનાં સિવાય કોણ કરી શકે ? પ્રેમ અને વિરહની આ અદભૂત રચના છે. મને થાય છે મેં મારી બેચ માટે આ નાટકની પસંદગી કરી છે પરંતુ એને હું ન્યાય આપી શકીશ ખરો ? એમણે દરેક પાસાનું શ્રેષ્ઠ સર્જન કરેલ છે. બધા જ નાટક સરસ છે. પરંતુ આ તો શ્રેષ્ઠતમ છે. એના માટે ખૂબ મહેનત કરવી પડશે – સત્યવાન સાવિત્રી એક નૃત્યનાટિકા આધારિત છે. એમાં મિસ અરુંધતી સારો ન્યાય આપી શકશે જ. તમારો ગમતો વિષય યોગ કે ભોગ એ મિસ પંડ્યા તમે એને શ્રેષ્ઠ ન્યાય આપશો જ. આજનો નાયક પર પ્રો. શર્માની પકડ સારી રહેશે. બસ, હવે બધા પોતપોતાનાં નાટકને શ્રેષ્ઠ બનાવવા મહેનત કરશે. જેને કોઈ મદદની જરૂર પડે તે એકબીજાને મદદ કરી શકે છે. સરવાળે બધા જ નાટક શ્રેષ્ઠ તૈયાર થાય તે જરૂરી છે.” આવતીકાલથી વિદ્યાર્થીઓને પણ પોતાના નાટક પ્રમાણે પોતાના પ્રોફેસર પાસે પ્રેક્ટિસ કરવા હાજર રહેવા જણાવ્યું.
