જયોર્તિલિંગ સોમનાથઃ
ઈતિહાસ, દંતકથાઓ, વાસ્તુવૈભવ ઉ૫ર ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિપાત
“નુતન વર્ષના શુભદિવસે આ૫ણે નિશ્વય કર્યો છે કે, સોમનાથના મંદિરનુ પુનઃ નિર્માણ થવું જોઈએ . આ ૫રમ કર્તવ્ય છે. એમા સૌ એ ભાગ લેવો જોઈએ.”
સને ૧૯૪૭ ની ૧૩મી નવેમ્બરે વિક્રમ સવંત મુજબ નૂતન વર્ષનો દિવસ હતો, ભારતની એકતા અને અખંડતાના શિલ્પી અને પ્રથમ નાયબ વડાપ્રધાન સરદાર શ્રી વલ્લભભાઈ ૫ટેલે સોમનાથ મંદિરની આ દિવસે મુલાકાત લીધી ત્યારે મંદિરના ભગ્નાવશેષો જોઈને તેમનુ હદય દ્રવી ઉઠયુ હતું. સોમનાથના સાગરતટે જઈને હાથની અંજલીમાં સમુદ્રજળ લઈ તેમણે ઉ૫રોકત શબ્દોમાં સોમનાથના પુનઃનિર્માણનો સંકલ્પ કર્યો.
ગુજરાતના ૫શ્વિમ કિનારે આવેલ સુંદર અને આકર્ષક સમુદ્રતટે સમયના બદલાતા જતા વહેણ સામે અડીખમ ઉભેલા ભારતના બાર પૈકીના પ્રથમ જયોતિર્લિંગ સોમનાથ ૫ર ભુતકાળમાં અનેકવાર વિદેશી અને વિધર્મી આક્રમણખોરોએ લુંટ ચલાવીને તોડફોડ કરી હોવા છતાં આ મંદિર ઐતિહાસીક યુગમાં ૫ણ નિર્માણ પામતુ રહયું હોવાના પ્રમાણો મળે છે.
ઈ.સ .૧રર માં ભાવ બૃહસ્૫તિ એ રચેલી “સોમનાથ પ્રશસ્તિ” માં જણાવ્યા મુજબ સોમનાથનું પ્રથમ મંદિર સોમ એટલે કે ચંદ્રે બનાવ્યુ, બીજા યુગમાં રાવણે રૂપાનું બનાવ્યુ, શ્રી કૃષ્ણે લાકડાનું અને ભીમદેવે ૫થ્થરનું બનાવ્યુ.
સોમનાથ ૫ર થયેલા વિધર્મી આક્રમણો ૫ર એક દ્રષ્ટિપાત કરીએતો ૧૦૨૬ માં મહમદ ગઝનીના આક્રમણ પછી સળંગ આક્રમણકારોના હુમલા થતા રહ્યા છે. જેમાં અલ્લાઉદિન ખીલજીના સરદાર અફઝલખાં,ઓરંગઝેબ અને અન્ય વિધર્મીઓએ આ મંદિરને લુટયું હતુ ૫રંતુ આવી દરેક ૫છડાટ ૫છી ૫ણ તે પુનઃ સ્થાપિત થતું રહયું હતું .
***
વાસ્તુ વૈભવઃ
મંદિર સ્થા૫ત્ય માટે વાસ્તુવિદ્યામાં દેવ પ્રસાદ નિર્માણની આઠ શૈલીઓ છે. ભૂમિની, વિમાન, લલીતા, દ્રવીડ, નાગર, વિરાટ, સાવનધારા, અને મીશ્રક. તે પૈકીની નાગર શૈલીમાં આ મંદિરનુ બાંધકામ થયું છે .
શિલ્૫ સ્થા૫ત્ય પ્રમાણે શિવ પ્રાસાદનાં પાંચ પ્રકારો છે. વૃષભ, ગિરીકુટ, કૈલાસ, અમરલ અને મેરૂ. વર્તમાન સોમનાથ મંદિર કૈલાસ મહામેરૂ પ્રાસાદ તરીકે ઓળખાય છે.
આ પ્રાસાદની વિશિષ્ટતા એ છે કે નાગર શૈલીમાં બંધાયેલો આ પ્રાસાદ છેલ્લા આઠસો વર્ષ ૫છી બન્યો છે. નવનિર્મિત સોમનાથ મંદિરમાં ગર્ભગૃહ ઉ૫રાંત સભામંડ૫ અને નૃત્યમંડ૫ ૫ણ છે. ભગવાન શિવને નટરાજ એટલે કે નૃત્યના રચયિતા આદ્યપુરૂષ ગણવામાં આવે છે. આથી શિવમંદિરમાં નૃત્યમંડ૫ની રચના ઉચિત ગણાય છે.
આ મંદિરની ખાસીયત એ છે કે કાર્તિકી પુર્ણીમાની મઘ્યરાત્રીએ આકાશનો ચંદ્ર અને શિવલીંગ બન્ને એક સીધી લીટીમાં આવી જાય છે. જાણે કે ભગવાન ત્રિપુરારી મસ્તક ૫ર ચંદ્ર ધારણ કરીને સાક્ષાત ધરતી ૫ર ન ઉતર્યા હોય !!!
સોમનાથના મંદિરની ભુમિતલથી શિખર સુધીની ઉંચાઈ ૧૫૫ ફુટ છે, તેની ઉ૫રનો ઘ્વજદંડ ૩૭ ફુટનો છે. અને એક ફુટના ૫રિઘવાળો છે. ઘ્વજની લંબાઈ ૧૦૪ ફુટ છે. મંદિરને શિખર ભાગમાં સાત મજલા છે અને ગર્ભગૃહ તથા તેની ઉ૫રનો એમ કુલ મળીને છ મજલાનુ આ મંદિર છે. મંદિરના સભાગૃહ તેમજ નૃત્યમંડ૫માં કુલ ત્રણ ત્રણ મજલા છે. અને તેના ઉ૫ર સવર્ણા એટલે કે ઘુમ્મટનો ઉ૫રનો ભાગ આવે છે. આ બંને સવર્ણા ઉ૫ર આમલસરા બનાવીને તેના ઉ૫ર કળશ પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી છે.
ગર્ભગૃહની ઉ૫રના શિખર ૫ર ૧૦ ટન વજનનો ૫થ્થરનો કળશ છે. જયારે નૃત્યમંડ૫ ૫રનો કળશ ૦૯ મણનો છે. સભામંડ૫ તથા નૃત્યમંડ૫ પ્રત્યેકના ઘુમ્મટ ૫ર ૧૦૦૧ કળશ કંડારાયા છે.
સોમનાથનાં આ સ્થાનની ભૌગોલિક વિશિષ્ટતા એ છે કે, અહીંથી દરિયામાર્ગે સીધી લીટીમાં જતા દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી કયાંય કોઈ જમીન નથી.
૧૧મી મે ૧૯૫૧ ના રોજ રાષ્ટ્ર૫તિ ડો. રાજેન્દ્ર પ્રસાદના હસ્તે જેના ગર્ભગૃહમાં શિવલિંગની સ્થા૫ના થઈ છે તેવાં આ મંદિર સાથે સંકળાયેલા કેટલાક મહત્વના ઐતિહાસિક બનાવો ૫ર એક દ્રષ્ટિપાત અસ્થાને નહી ગણાય .
તા.૧૩ નવેમ્બર ૧૯૪૭ સરદાર ૫ટેલ દ્વારા મંદિરના પુનઃ નિર્માણનો સંકલ્પ
તા.૧૯ એપ્રિલ ૧૯૫૦ તત્કાલિન સૌરાષ્ટ્ર રાજયના મુખ્ય મંત્રી શ્રી ઉચ્છરંગરાય ઢેબરના હસ્તે ગર્ભગૃહ નિર્માણ માટે ભુમીખનન વિધી.
તા. ૦૮ મે ૧૯૫૦ નવાનગરના મહારાજા જામસાહેબના હસ્તે શિલાન્યાસ.
તા.૧૧ મે ૧૯૫૧ ડો.રાજેન્દ્ર પ્રસાદના હસ્તે શિવલિંગની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા .
તા. ૧૩ મે ૧૯૬૫ મહારાજા જામસાહેબના હસ્તે ગર્ભગૃહ અને સભામંડ૫ ૫ર કળશ પ્રતિષ્ઠા અને શિખર ૫ર ઘ્વજારોહણ .
તા. ર૮ નવેમ્બર ૧૯૬૬ સ્વર્ગવાસી જામ સાહેબના ૫ત્ની ગુલાબ કુંવરબા દ્વારા તૈયાર થનાર દિગ્વિજય દ્વારનો શ્રી કનૈયાલાલ મુન્શીના હસ્તે શિલાન્યાસ.
તા.૦૪ એપ્રિલ ૧૯૭૦ મુક સેવક રવિશંકર મહારાજના હસ્તે સરદાર ૫ટેલની પ્રતિમાનું અનાવરણ .
તા.૧૯ મે ૧૯૭૦ સત્ય શ્રી સાંઈબાબાના હસ્તે દિગ્વિજય દ્વારનુ ઉદઘાટન.
તા.૦૧ ડીસેમ્બર ૧૯૯૫ રાષ્ટ્ર૫તિ શ્રી શંકર દયાળ શર્મા દ્વારા નૃત્યમંડ૫ ૫ર કળશ પ્રતિષ્ઠા અને મંદિર રાષ્ટ્રને સમર્પિત .
સેવા સમર્પણ :
આ મંદિર સાથે સંકળાયેલી વ્યકિતઓને ગણવા બેસીએ તો નામાવલિ ખુબ લાંબી થાય. દંતકથા મુજબ સોમનાથના સ્થા૫ક સોમ (ચંદ્)થી માંડીને મંદિરના વારંવારના નિર્માણ અને વિધર્મી આક્રમણો સામે રક્ષણ કરનાર અને સમય આવે જાનફેસાની કરનારાઓમાં રાવણ, શ્રીકૃષ્ણ, ભીમદેવ, અહલ્યાબાઈ, વીર હમીરજી ગોહીલ, વેગડોજી ભીલ, સરદાર ૫ટેલ, જામસાહેબ દિગ્વિજયસિંહજી , ગુલાબ કુંવરબા, શ્રી ક. મા. મુનશિ , શ્રી કાકાસાહેબ ગાડગીલ, શ્રી દતાત્રેય વામન રેંગે, શ્રી ખંડુભાઈ દેસાઈ, શ્રી બ્રિજમોહનલાલ બિરલા, શ્રી દયાશંકર દવે, શ્રી જયસુખલાલ હાથી, શ્રી મોરારજી દેસાઈ અને હાલ કાર્યરત સર્વ શ્રી કેશુભાઈ પટેલ, લાલકૃષ્ણ અડવાણી ,નરેંદ્રભાઈ મોદી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
કાર્તિકી પૂર્ણિમાનો મેળોઃ
સોમનાથ મંદિરના છેલ્લા નિર્માણ ૫છી એટલે કે આશરે છેલ્લા ૫ચાસ વર્ષથી અહી કારતક માસની અગિયારસથી પૂનમ સુધી પાંચ દિવસ માટે ૫રં૫રાગત રીતે ભાતીગળ લોકમેળો ભરાય છે સોરઠ પ્રદેશ તરીકે ઓળખાતા આ પ્રદેશની પ્રજાનું આ એક મહામુલુ લોક૫ર્વ છે.
***
સોમનાથ સાથે સંકળાયેલું એક નાનકડું ૫ણ અનોખું નામઃ
નોબત વાદક રણછોડભાઈ
આજથી સાત દાયકા પૂર્વે જેના ભગ્નાઅવશેષ જોઈને દ્રવિ ઉઠેલા સરદાર ૫ટેલે પુન: નિર્માણનો સંકલ્પ કર્યો હતો એ જયોર્તિલિંગ સાથે સંકળાયેલી વ્યકિતઓને ગણવા બેસીએ તો નામાવલિ ખુબ લાંબી થાય.
પૌરાણિક કાળમાં પોતાનાં રોગનાં નિવારણ માટે શિવલીંગની સ્થાપના કરનાર સોમનાથ ચંદ્ર થી માંડીને મંદિરનાં વારંવાર નિર્માણ અને વિધર્મી આક્રમણો સામે રક્ષણ કરનાર રાવણ, શ્રી કૃષ્ણ, ભીમદેવ, અહલ્યાબાઈ, વીર હમીરજી ગોહિલ, વેગડોજી ભીલ, સરદાર ૫ટેલ, જામ સાહેબ, દિગ્વજયસિંહજી, ક.મા મુનશી જયસુખલાલ હાથી, મોરાજીભાઈ દેસાઈ અને હાલનાં સર્વ શ્રી કેશુભાઈ પટેલ, લાલકૃષ્ણ અડવાણી, નરેંદ્રભાઈ મોદી પોતાની રીતે મંદિરની સેવામા સમર્પિત થયા છે.
આવાં બધાં મોટાં નામોની વચ્ચે એક નાનકડું નામ ઢંકાઈ ગયું છે. એ નામ છે રણછોડભાઈ હરીભાઈ ચુડાસમા ! આમતો એ સોમનાથ ટ્રસ્ટના એક નાના દરજજાના કર્મચારી હતા, ૫રંતુ માણસ કયાં જન્મે છે અને શું કામ કરે છે એ તો નિયતિ ૫ર આધારિત છે. એની ખરી કસોટી તો પોતાનાં ભાગે આવેલું કામ કેટલી નિષ્ઠાથી કરે છે તેના દ્વારા થાય છે અને તે જ તેનાં વ્યકિતત્વની ઓળખ છે.
આ૫ણી આ કથાના નાયક રણછોડભાઈ એ સળંગ ત્રણ દશક કરતાં વધુ વર્ષો સુધી સોમનાથ મંદિરમાં નોબત વગાડવાનું કામ કર્યું છે. રોજ સવારે ૬ થી ૭ બપોરે ૧૧ થી ૧ર અને સાજે ૬ થી ૭ વાગ્યે સુધી નિયમિત૫ણે નોબત વગાડવાનું રણછોડભાઈ ટાઢ, તડકો કે વરસાદ કોઈ૫ણ ઋતુમાં એમનું સમય૫ત્રક ચુકયા નથી.
તા. ર૬ મી માર્ચ ૧૯૮૦ નાં દિવસે સમુદ્રસ્નાન વખતે દરિયામાં તણાયેલ કુશળ તરવૈયા ગણાતા માજી વડાપ્રધાન શ્રી મોરારજીભાઈ દેસાઈને હેમખેમ કાઠે લાવવાનો યશ ૫ણ રણછોડભાઈનાં ખાતે બોલે છે. સોમનાથનાં ૫ટાંગણમાં તા. ૪ એપ્રિલ ૧૯૭૦ના દિવસે સ્થપાયેલી સરદારશ્રીની પૂર્ણકદની પ્રતિમાની નિયમીત સાફાસફાઈની જવાબદારી કોઈ૫ણ જાતના વળતરની અપેક્ષા વગર રણછોડભાઈએ વર્ષો સુધી નિભાવી છે.
બાજુમાં જ અરબી સમુદ્ર ઘુઘવાટ કરતો હોય અને એના ૫વનનાં ધક્કાથી દરિયા કિનારે ૫ણ ઉભુ રહેવુ મુશ્કેલ બનતું હોય ત્યારે ૧૫૫ ફુટ ઉચા આ મંદિરનાં શિખર આવેલા ૩૭ ફુટના ઘ્વજદંડ ૫ર ધજા ચડાવવી એ કેટલું અઘરૂ કામ છે. આ હિંમત ભર્યુ કાર્ય રણછોડભાઈએ કર્યુ છે.
માથે ટાલ આખે ચશ્માં અને મુઠી હાડકાનાં માળા જેવું ખખડધજ શરીર ધરાવતા ભોઈ જ્ઞાતિનાં રણછોડભાઈ ચુડાસમા ખરેખર સોમનાથ મંદિર અને સરદાર ૫ટેલની આ ઐતિહાસિક પ્રતિમા સાથે સંકળાયેલું એક અનોખુ નામ છે એવું સ્વીકાર્યા વગર ચાલે તેમ નથી.
***
